Mehmet Şah Fenârî'nin "Enmûzecü'l-Ulûm" Adlı Eserinde Tefsir İlmi

Yıl 2019, Cilt: 5 Sayı: 2, 248 - 284, 24.07.2019

Mehmet Çiçek

Öz

Tefsir’e
dair birikim Kur’ân’ın bütününü ihtiva edebileceği gibi yer yer küçük hacimli
çalışmalardan da oluşabilmektedir. Bu tür küçük hacimli çalışmalardan biri,
içinde tefsire dair bölümleri barındıran eserlerdir. İşte biz bu makalede Osmanlı
kuruluş dönemi âlimlerinden biri olan Mehmet Şah Fenârî’ye ait Enmûẕecu’l-‘ulûm
adlı eserin tefsir bölümünü inceleyeceğiz. Ancak tefsir bölümüne giriş yapmadan
önce müellif hakkında kısa bilgi vereceğiz. Devamında Enmûẕecu’l-‘ulûm
adlı eserin genel tanıtımını yapacağız. Tefsir bölümünü ise eserde de sunulduğu
üzere iki kısımda ele alacağız. İlk kısımda İnsanın halifeliğine dair Allah’ın
meleklerle konuşmasının aktarıldığı Bakara suresi 2/30. âyetinin tefsirini
inceleyeceğiz. Âyetin parçalara ayrılarak klasik tarzda tefsirinin yapıldığı bu
kısımda özellikle insanın halifeliği noktasında meleklerin gözden kaçırdıkları
aklî/nutkî kuvvete işaret edilecektir. İkinci kısımda ise imanın artmayıp
eksilmeyeceğini düşünen Hanefî söylemin, Kur’ân’da zikredilen âyetlerle nasıl
uyumlu olacağı mesele edinilecektir. Buna göre Bakara 2/260. âyette Hz.
İbrahim’in, ölüleri nasıl dirilttiğini kendisine göstermesini istemesi üzerine
Allah Teâlâ “inanmadın mı?” şeklinde cevap vermektedir. Hz. İbrahim ise
“kalbinin mutmain olmasını” gerekçe olarak göstermektedir. Makalenin sonunda
tefsir kısmı içerik ve metod açısından değerlendirilecektir. Ayrıca ek olarak Enmûẕecu’l-‘ulûm’un
tefsir bölümü mevcut altı nüsha ışığında tahkik edilecektir.

Makalede
amacımız müellifin yaşadığı dönemde tefsire dair bir konu ve meselenin nasıl
ele alındığını gün yüzüne çıkarmaktır. Ayrıca günümüzdeki benzer sorunlara
cevap için bir alt yapı oluşturmaktır.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Osmanlı Dönemi, Mehmet Şah Fenârî, Enmûẕecu’l-‘ulûm, İnsanın halifeliği

The Science of Tafsir in Anmūdhaj al-‘ulūm by Mehmed Shah al-Fanari

Öz

In
this article, we will examine the part of tafsir in Anmūdhaj al-‘ulūm by
Mehmed Shah al-Fanari who was a scholar of the formation period of the Ottoman
State. Before that, we will give some information about the author, and a
general description of Anmūdhaj al-‘ulūm. Then we will study the part of
tafsir in two sections as presented in the book. In the first place, we will
have a look at the interpretations of the verses from the beginning to the
verse of al-Baqara 2/30 in which God’s speech to angels about the caliphate of
human takes place. In this part in which the verses were interpreted in
classical way by dividing into different parts, we will point out the
intellectual/nutqi power of human that is the missing point of angels.
In the second part we will discuss how the Hanafite opinion that the faith nor
increases neither decreases could be suitable with Qur’anic verses. At the end
of the article we will evaluate the tafsir part in content and methodology.
Also, we will edit the part of tafsir of Anmūdhaj al-‘ulūm based
on six manuscripts as appendix

Anahtar Kelimeler

Tafsir, Ottoman Period, Mehmed Shah al-Fanari, Anmūdhaj al-‘ulūm, Caliphate of Human, Increase and Decrease of Faith

Kaynakça

• Bağdatlı İsmail Paşa. Hediyyetü’l-‘ârifîn: Esmâü’l-müellifîn ve âs̱âru’l-muṣannifîn. Trc. Kilisli Rıfat Bilge. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı, 1951. ----------. Îżâḥu’l-meknûn fi'ẕ-ẕeyl ‘alâ Keşfi’ẓ-ẕunûn ‘an esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. Trc. M. Şerefettin Yaltkaya-Kilisli Rifat Bilge. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı, 1364/1945, 1366/1947.Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyin b. Ali. Şu‘abü’l-Îmân. Nşr. Ebû Hacer Muhammed es-Saîd b. Besyûnî Zağlûl. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1421/2000.Beyzâvî, Nasırüddin Abdullah b. Ömer b. Muhammed eş-Şîrâzî, eş-Şâfiî. Envâru’t-tenzîl ve esrâru’t-te’vîl. Nşr. Muhammed Abdurrahman el-Mar‘aşlî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-türâsi’l-arabî, ts.Bilge, Mustafa. İlk Osmanlı Medreseleri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, 1984.Çiçek, Mehmet. “Osmanlı Tefsir Literatüründen Bir Örnek: Mehmet Şah Fenârî’nin Şerhu’l-Manzûme’sinde Tefsir”. Turkish Studies, 7:4 (2012): 1229-1244. http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.3851. Deliçay, Tahsin. Mehmed Şah ve te’sisu’l-kavaid harfen bi harfin fi şerhi makasıdı esasi’s-sarf’ı. Doktora tezi, Harran Üniversitesi, 1998.Fazlıoğlu, İhsan. “İthâf’tan Enmûzec’e Fetih’ten Önce Osmanlı Ülkesi’nde Matematik İlimler”. Uluslararası Molla Fenârî Sempozyumu (4-6 Aralık 2009 Bursa) -Bildiriler-.Ed. Tevfik Yücedoğru v. dğr. 131-163. Bursa: Bursa Büyükşehir Belediyesi, 2010.----------. “İznik’te Ne Oldu? Osmanlı İlmî Hayatının Teşekkülü ve Dâvûd Kayserî”. Nazariyat İslam Felsefe ve Bilim Tarihi Araştırmaları Dergisi 4/1 (2017): 1-68.----------. “Osmanlı Felsefe Biliminin Arkaplanı: Semerkand Matematik-Astronomi Okulu”. Dîvân İlmî Araştırmalar 14/1 (2003): 1-66.Güney, Ahmet Faruk. “Gaza Devrinde Kur’ân’ı Yorumlamak: Fetih Öncesi Osmanlı Müfessirleri ve Tefsir Eserleri”. Dîvân İlmî Araştırmalar 18/1 (2005): 193-244.Hızlı, Mefâil. “Osmanlı Eğitim-Öğretim Tarihi Konusunda Önemli Bir Kaynak: “Müderrisîn Vezâifi””. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8/8 (1999): 97-134.----------. Osmanlı Bilim Tarihinin İlk Büyük Siması Molla Fenârî. Bursa: Bursa Büyükşehir Belediyesi, 2009.Hüseyin Hüsameddin. “Molla Fenârî”. Türk Tarih Encümeni Mecmuası 19/96 (1928): 148-158. İbn Hacer el-Askalânî. İnbâü'l-ġumr bi-enbâi'l-‘umr fi't-târiḫ. Nşr. Hasan Habeşî. 4 Cilt. Kahire: el-Meclisü’l-A‘lâ li’ş-şüûni’l-İslâmiyye 1389/1969.Kâtib Çelebi. Keşfu’ẓ-ẓunûn an esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. 2 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.Mehmet Şah Fenârî. Enmûẕecu’l-‘ulûm. Hacı Selim Ağa, 897: 1b-173b. Hacı Selim Ağa Kütüphanesi.----------. Enmûẕecu’l-‘ulûm. Fatih, 3677: 1b-155a. Süleymaniye Kütüphanesi. ----------. Enmûẕecu’l-‘ulûm. Hüsrev Paşa, 482: 1b-209a. Süleymaniye Kütüphanesi.----------. Enmûẕecu’l-‘ulûm. Şehit Ali Paşa, 2781: 1b-167a. Süleymaniye Kütüphanesi.----------. Enmûẕecu’l-‘ulûm. Şehit Ali Paşa, 2782: 1b-196b. Süleymaniye Kütüphanesi.----------. Enmûẕecu’l-‘ulûm. Şehit Ali Paşa, 2783: 1b-118a. Süleymaniye Kütüphanesi.----------. Şerḥu Fuṣûli’l-bedâyi‘. Feyzullah Efendi, 604: 336 vr. Millet Kütüphanesi.----------. Ḥâşiye ‘alâ Fuṣûli’l-bedâyi‘. Cârullah, 476: 230 vr. Süleymaniye Kütüphanesi.,----------. Ḥâşiye ‘alâ Fuṣûli’l-bedâyi‘. Hamidiye, 420: 223 vr. Süleymaniye Kütüphanesi.----------. Ḥâşiye ‘alâ Fuṣûli’l-bedâyi‘. Laleli, 732: 228 vr. Süleymaniye Kütüphanesi.----------. Şerḥu Fuṣûli’l-bedâyi‘. Yeni Cami, 322: 269 vr. Süleymaniye Kütüphanesi.----------. Ḥâşiye ‘alâ tefsîri’l-Fâtiḥa li’l-Beyżâvî. Reşid Efendi, 1102: 318-351 vr. Süleymaniye Kütüphanesi.----------. Ḥâşiye ‘alâ tefsîri’l-Fâtiḥa li’l-Beyżâvî. Nuruosmaniye, 596: 40 vr. Nuruosmaniye Kütüphanesi.----------. Telḫîsu’l-Fuṣûl ve tersîsu’l-uṣûl. Veliyyüddin Efendi, 901: 222 vr. Beyazıt Kütüphanesi.----------. Telhîsu’l-Fusûl ve tersisu’l-usûl. Laleli, 691:92 vr. Süleymaniye Kütüphanesi.----------. Tesîsu’l-ḳavâ‘id ḥarfen bi ḥarfin fî meḳāṣıd-ı Esâsi’s-Ṣarf. (Şerḥu Esâsi’s-Ṣarf) Fatih, 4770: 130 vr. Süleymaniye Kütüphanesi.Molla, Kemal Faruk. “Mehmet Şah Fenârî’nin Enmûzecu’l-Ulûm adlı eserine göre Fetih öncesi dönemde Osmanlılarda İlim Anlayışı ve İlim tasnifi”. Dîvân İlmî Araştırmalar 18/1 (2005): 245-273.Râzî, Fahreddin. Cevâmi‘u’l-‘ulûm. Arapça Yazmalar, 4269: 1b-67b. İstanbul Üniversitesi Merkez Kütüphanesi.Saraçoğlu, Tuğba Nur. “Fenârî Ailesi (Fenârîzâdeler) ve Aile Vakıflarına Bağlı Yapılar”. Uluslararası Molla Fenârî Sempozyumu (4-6 Aralık 2009 Bursa) -Bildiriler-.Ed. Tevfik Yücedoğru v. dğr. 65-86. Bursa: Bursa Büyükşehir Belediyesi, 2010.Secâvendî, Muhammed b. Tayfur. ‘Aynü’l-Me‘ânî fî Tefsîri’s-Seb‘i’l-Mes̱ânî. Süleymaniye, 108: 376 vr. Süleymaniye Kütüphanesi.Sehâvî, Ebü'l-Hayr Şemseddin Muhammed b. Abdurrahmân. ed-Ḍav'ü'l-lâmi‘ li-ehli’l-ḳarni’t-tâsi‘. 12 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Cîl, 1412/1992.Taberî, Ebu Cafer İbn Cerîr Muhammed b. Cerîr b. Yezid. Câmi‘u’l-beyân ‘an tevîl-i âyi’l-Ḳur’ân. Nşr. Abdullah b. Abdülmuhin et-Türkî. 26 Cilt. Kahire: Dâru Hicr, 1422/2001.Taşköprîzâde, Ebu’l-Hayr İsâmüddin Ahmed Efendi. eş-Şeḳāiḳu’n-Nu‘mâniyye fî ‘ulemâi'd-devleti'l-‘Üs̱mâniyye. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1395/1975.Tîbî, Şerefeddin Hüseyin b. Muhammed b. Abdullah. Fütûḥu’l-ġayb fi’l-keşf ‘an ḳınâı’r-rayb. Nşr. İyad Ahmed el-Gavc-Cemil Beni Ata. 17 Cilt. Dübey: Caizetu Dübey ed-Devliyye li’l-Kur’âni’l-Kerim, 2013/1434.Zemahşerî, Carullah Ebu’l-Kasım Muhammed b. Ömer. el-Mufaṣṣal. Nşr. Jens Peter Broch. Oslo: y.y., 1859.----------. el-Keşşâf ‘an haḳāiḳi ġavâmiḍi’t-tenzîl ve ‘uyûni’l-eḳāvîl fî vucûhi’t-te’vil. Nşr. Adil Ahmed Abdülmevcûd-Ali Muhammed Muavviz. 6 Cilt. Riyad: Mektebetü’l-ubeykân, 1418/1998.Zernûcî, Burhaneddin. el-Menhecu’l-ma‘lûm fî ‘unmûẕeci’l-‘ulûm. Kasidecizâde, 434: 89 vr. Süleymaniye Kütüphanesi.Zirikli, Hayreddin. el-A‘lâm. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-ilm li’l-melâyin, 2002.