MU'TEZİLÎ SIFAT TELAKKİSİNİN İNŞÂINDA CEHM B. SAFVAN'IN BELİRLEYİCİLİĞİ

Yıl 2018, Sayı: 41, 92 - 101, 31.12.2018

Ayşe Turhan

Öz

MU‘TEZİLÎ SIFAT TELAKKİSİNİN İNŞÂINDA CEHM B. SAFVAN’IN
BELİRLEYİCİLİĞİ

    Cehmiyye’nin kurucusu Cehm b. Safvan ilahî sıfatların
nefyi fikrini Ca‘d b. Dirhem’den alıp geliştirmiş ve bu fikir onun adıyla
anılmaya başlamıştır. Bu bağlamda sıfatları nefyedenlere de Cehmiyye
denilmiştir. Cehm b. Safvan’ın söz konusu yaklaşımı Vasıl b. Ata üzerinden mu‘tezilî
kelama dahil olmuştur. Vasıl b. Ata’nın Mu‘tezile tarihindeki kurucu niteliği
göz önünde bulundurulursa kelamın en temel konularından biri olan sıfatlar
problemine ilişkin mu‘tezilî yaklaşımın şekillenmesi bakımından Cehm b.
Safvan’ın hangi ölçüde belirleyici olduğu görülecektir. Yine Mu‘tezile’nin
Cehmiyye olarak adlandırılması Cehm b. Safvan’a nispet edilen sıfat anlayışının
mu‘tezilî sıfat telakkisine etkisini göstermesi bakımından önemlidir. Bu çalışmada
Cehm b. Safvan’ın ilahî sıfatlar konusundaki fikirleri, mu‘tezilî kelamın aynı
konudaki yaklaşımı ve bu ikisi arasındaki irtibat ele alınmış; Cehm b.
Safvan’ın, cebr akidesi gibi Mu‘tezile kelamına doğrudan aykırı bir yaklaşımı
kabul etmiş olmasına rağmen ilahî sıfatlar gibi diğer bir temel konuda Mu‘tezile’yi,
Cehmiyye adıyla nitelenmesine sebep olacak kadar belirlemiş olması değerlendirilmiştir. 

BEING DETERMINATIVE of JAHM B. SAFWAN
in CONSTRUCTION of MU‘TAZILITE ATTRIBUTE CONCEPT

Abstract

    Jahm
b. Safwan, founder of Jahmiyye, took opinion of disowning of divine attributes
from Ja‘d b. Dirham and enhanced it and so the opinion of disowning of
attributes has been named after Jahm b. Safwan. Consequently, persons who disown
the attributes called Jahmiyye in direct proportion to Jahm b. Safwan. Jahm b.
Safwan’s this attitude was transmitted to mu‘tazilite kalam by way of Wasil b.
Ata. In consideration of Wasil b. Ata’s position in history of Mu‘tazila as
founder, it can be seen that Jahm b. Safwan is to what extent determinative in formation
of mu‘tazilite approach to promlem of divine attributes which is one of the
basic issues of kalam. Morover, Mu‘tazila’s being named Jahmiyya is important
in terms of showing that Jahm b. Safwan’s opinion on divine attributes effected
mu‘tazilite comprehension of divine attributes. This study is discussing Jahm
b. Safwan’s opinions on divine attributes, approachs of mu‘tazilite kalam to
the same issue, connection between them and that although Jahm b. Safwan
adopted and even was noted for, the jabr belief that is contrary sheerly to mu‘tazilite
kalam, he was so determinant of mu‘tazilite kalam about divine attributes which
is quietly important topic of kalam, that Mu‘tazila was named Jahmiyya.

Anahtar Kelimeler

Cehm b. Safvan, Cehmiyye, Mu'tezile, Vasıl b. Ata, Sıfat

Kaynakça

• Abdülhamid, İrfan, İslâm’da İ’tikadî Mezhepler ve Akaid Esasları, Tercüme: Mustafa Saim Yeprem, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 2011.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillah Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî el-Mervezî, er-Red ale’l-Cehmiyye ve’z-Zenâdika, Tahkik: Sabrî b. Selâme Şâhin, Riyad, 2003/1424.
• Cârullah, Zühdî, el-Mu‘tezile, Beyrut: el-Ehliyye li’n-Neşr ve’t-Tevzi‘, 1974.
• Çelebi, İlyas, “Sıfat”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 2009, c. XXXVII.
• ed-Dârimî, Ebû Saîd Osman b. Saîd b. Hâlid, Reddu’l-İmâmi’d-Dârimî Osman b. Saîd alâ Bişr el-Merîsî el-Anîd, Neşr. Muhammed Hâmid el-Fikî, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut 1358/1939.
• ed-Dârimî, er-Red ale’l-Cehmiyye, baskı yeri yok, tarih yok.
• el-Eş‘arî, Ebu’l-Hasen Ali b. İsmail, el-İbâne an Usûli’d-Diyâne, Dâru İbn Hazm, Beyrut 2003.
• Gölcük, Şerafettin, “Cehm b. Safvân”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 1993, c. VII.
• İbn Teymiyye, Takıyyuddin Ahmed b. Abdilhalim el-Harrânî, el-Fetva’l-Hameviyyeti’l-Kübrâ, Tahkik: Hamid b. Abdilmuhsin, Riyad 2004/1425.
• İbn Teymiyye, Der-u Teâruzi’l-Akl ve’n-Nakl, I-IX, Tahkik: Muhammed Reşad Salim, 1981/1401, c. VI.
• el-İsferâyînî, Ebu’l-Muzaffer, et-Tabsîr fi’d-Dîn, Tahkik: Kemal Yûsuf el-Hût, Beyrut 1983/1403.
• el-Kâdî Abdulcebbâr, Ahmed el-Hemedânî, Tefsîru’l-Kâdî Abdilcebbâri’l-Mu‘tezilî, Mevsûatu Tefâsîri’l-Mu‘tezile içinde, Tahkik: Hıdır Muhammed Nebha, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut 2009.
• el-Kâdî Abdulcebbâr, Şerhu’l-Usûli’l-Hamse, Tahkik: Ahmed b. Hüseyin b. Ebî Hâşim, Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, Beyrut 2012.
• el-Kâdî Abdulcebbâr, Tenzîhu’l-Kur’an ani’l-Metâin, Dâru’n-Nahdati’l-Hadîse, Beyrut, tarih yok.
• Kâdî, Yâsir, Makâlâtu’l-Cehm b. Safvân ve Eseruhâ fi’l-Fıraki’l-İslâmiyye, I-II, Edvâu’s-Selef, Riyad, 2005.
• en-Nesefî, Ebu’l-Muîn Meymun b. Muhammed, Tebsiratu’l-Edille, I-II, Tahkik: Claude Salamé, Institut Français de Damas, Dımeşk 1993.
• en-Neşşâr, Ali Sâmî, Neş’etu’l-Fikri’l-Felsefî fi’l-İslam, I-II, Dâru’s-Selâm, Kahire 2008/1429.
• Subhî, Ahmed Mahmud, fî İlmi’l-Kelâm, I-III, Dâru’n-Nahdati’l-Arabiyye, c. I, Beyrut 1985/1405.
• es-Subkî, Ebû Nasr Tâcüddîn Abdülvehhâb b. Alî b. Abdilkâfî, Tabakâtu’ş-Şâfiiyyeti’l-Kübrâ, I-X, Tahkik: Mahmud Muhammed et-Tanâhî-Abdulfettah Muhammed el-Hulv, c. IX, Dâru’l-Hicr, Kahire 1992.
• eş-Şehristânî, Ebu’l-Feth Muhammed b. Abdilkerim, el-Milel ve’n-Nihal, Tahkik: Ahmed Fehmi Muhammed, I-III, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut 1992/1413.
• Türker, Ömer, “Mukâtil b. Süleyman”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 2006, c. XXXI.
• Yaltkaya, M. Şerafeddin, “Kaderiye Yahut Mutezile”, Darülfünun İlahiyat Fakültesi Mecmuası, İstanbul 1930, c. XV.
• Yavuz, Yusuf Şevki, “Halku’l-Kur’ân”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 1997, c. XV.