XX. Yüzyıl Türk Tarihi Araştırmalarında Polonya Arşivleri

Yıl 2024, , 357 - 384, 17.08.2024

Hacer Topaktaş Üstüner

https://doi.org/10.33419/aamd.1534294

Öz

XV. yüzyıl başlarından beri ikili ilişkilerin var olduğu Polonya (Lehistan) ile Türkiye’nin yoğun temasları (daha öncesinde Osmanlı Devleti’nin temasları), birçok Polonya arşivine ve kütüphanesine tarihî kayıt olarak yansımıştır. Polonya’nın tarihte geçirdiği badireler arşivlerinin çeşitlenmesinde en büyük amillerdendir. Polonya-Litvanya Birliği’nin 1795’te taksim edilmesi ve topraklarının üç komşu ülkeye dâhil edilmesi de arşiv ve kütüphanelerin sayısını artırmıştır. Diğer yandan geçmişte Polonya’daki asilzade ailelerin arşivleri ve koleksiyonları da günümüzde bu çeşitliliğe sebep teşkil eder. Osmanlı dönemi araştırmaları için Archiwum Główne Akt Dawnych ve Biblioteka Książąt Czartoryskich gibi en önemli arşivlerin dışında Cumhuriyet Türkiye’si hakkında yapılacak akademik çalışmalar için araştırmacıların birçok arşivde tarama yapması gerekir. Varşova’da Archiwum Akt Nowych, Centralne Archiwum Wojskowe ve Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej, Archiwum Ministerstwa Spraw Zagranicznych, Londra’da Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego ve Józef Piłsudski Institute of America bunların başlıcaları olup haricen küçük çaplı yerel arşivler de gözden geçirilmelidir. Bahse konu arşiv ve kütüphanelerde I. Dünya Savaşı’ndan başlamak üzere Millî Mücadele dönemi, Lozan Konferansı, Cumhuriyet Türkiye’sinin şekillenmesi, giden gelen elçiler, konsolosluk raporları, Montrö Boğazlar Sözleşmesi, Türkiye-Polonya arasında yapılan antlaşmalar, II. Dünya Savaşı ve Soğuk Savaş döneminin yanında 1990’lara dair bazı resmî evrakları görmek mümkündür. Son yıllarda dijital arşiv imkânlarının artması, araştırmacıların çalışmalarını kolaylaştırmış ve bu durum nicelik ve nitelik olarak akademik yayınların daha yüksek düzeye çıkması olarak
sonuçlanmıştır. Bu bağlamda Türk tarihi ve Türkiye-Polonya ilişkileri açısından Polonya zengin içerikli ve çeşitli arşivler sunar. Makale, bu noktada özellikle Cumhuriyet dönemi çalışmaları için Polonya arşivleri ve kütüphaneleri üzerine bir analizi kapsamaktadır ve araştırmacılara mevcut çalışma şartları hakkında bilgi vermeyi amaçlayan bir içeriğe sahiptir. Netice itibariyle Polonya, “Yeni Türkiye” ile ilk temas kuran ülkelerden olarak arşivleri ve kütüphaneleri Cumhuriyet dönemi Türk tarihi araştırmaları açısından önemi haizdir.

Anahtar Kelimeler

Polonya, Lehistan, Türkiye, Arşivler, Kütüphane, AAN, CAW, MSZ

Kaynakça

• Abrahamowicz, Zygmunt, “Dokumenty Tatarskie i Tureckie w Zbiorach Polskich”, Przegląd Orientalistyczny, C 2, S 10, 1954, s.142-148.
• Abrahamowicz, Zygmunt, Katalog dokumentów Tureckich: Dokumenty do dziejów Polski i krajów Osmańskich, Panstwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1959.
• Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie. Informator o zasobie archiwalnym, Dorota Lewandowska, ed. Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych, Archiwum Główne Akt Dawnych, Warszawa 2008.
• Chmielowska, Danuta, Polsko-tureckie stosunki dyplomatyczne w okresie międzywojennym, Wydawnictwo Akademickie Dialog, Warszawa 2006.
• Catalogus codicum manu scriptorum Musei Principum Czartoryski Cracoviensis, Cilt I, sygn. 1-917, haz. Józef Korzeniowski, Officina Universitatis Jagiellonicae, Kraków 1887-1893.
• Catalogus codicum manu scriptorum Musei Principum Czartoryski Cracoviensis, Cilt II, sygn. 918-1681, haz. Stanisław Kutreba, Officina Universitatis Jagiellonicae, Kraków, 1908-1913.
• Crutta, Antoni Łukasz, Dziennik przyjęcia i pobytu nadzwyczajnego posła Porty Ottomańskiej do Stanisława Augusta, króla polskiego, wielkiego księcia litewskiego, i do Rzeczypospolitej Polskiej: 1777 r., haz. Eustachy Marylski, S. Orgelbrand, Warszawa 1860.
• Dopierała, Kazimierz, Adampol-Polonezköy, z dziejów Polaków w Turcji, UAM, Poznań 1983.
• Dopierała, Kazimierz, Emigracja Polska w XIX i XX wieku, Wydawnictwo Polonia, Lublin 1988.
• Dziubiński, Andrzej, Na szlakach Orientu: Handel między Polską a Imperium Osmańskim w XVI-XVIII wieku, “Leopoldinum”, Wrocław 1997.
• Erşen, Emre, “Soğuk Savaş Dönemi Sonrası Türkiye-Polonya İlişkileri”, Türkiye-Polonya İlişkilerinin 600. Yıldönümü Sempozyumu Bildirileri, 24-25 Eylül 2014, Beykoz, yay. haz. Recep Bozlağan, Nail Yılmaz, Hacer Topaktaş Üstüner, Beykoz Belediyesi Kültür Yayınları, İstanbul 2019, s.105-109.
• Gümüş, Musa, Osmanlı Modernleşmesinde Yabancılar: Leh ve Macar Mültecileri, Libra, İstanbul 2019.
• https://archiwa.gov.pl
• https://www.szukajwarchiwach.gov.pl
• https://opac-bcz.mnk.pl
• https://www.aan.gov.pl/p,89,zasady-udostepniania
• https://www.szukajwarchiwach.gov.pl/web/archiwum-akt-nowych
• https://archiwum.msz.gov.pl/wyszukiwarka/?p=n0ewEuEZM80-#Archiwum%20MSZ
• https://www.pilsudski.org/en/collections/archives-catalog
• https://archiwa.pilsudski.org
• https://wbh.wp.mil.pl/c/pages/atts/2023/1/bbbObcokrajowcy_-_nowy_formularz_na_strone_649Zy0G.pdf)
• https://wbh.wp.mil.pl/pl/pages/centralne-archiwum-wojskowe-2018-08-10-4/
• https://inwentarz.ipn.gov.pl/szukaj
• https://ipn.gov.pl/pl/archiw/udostepnianie/rodzaje-realizowanychw/27546,NAUKOWCY-Wniosek-o-udostepnienie-dokumentow-w-celuprowadzenia-badan-naukowych.html
• https://www.bu.umk.pl/Archiwum_Emigracji/
• https://pism.org.uk/pl/jak-korzystac-z-archiwum/
• https://pism.org.uk/wp-content/uploads/2021/12/ApplicationForm_v2-Dec-2021-final.pdf
• https://www.hoover.org/library-archives/collections/how-to-search
• https://digitalcollections2.hoover.org
• https://www.bibliotheque-polonaise-paris-shlp.fr
• https://katalogkrak.cyfronet.pl/search/query?theme=BPP
• https://platforma.bk.pan.pl
• https://archiwum.pan.pl/index.php?option=com_content&view=category&layout=blog&id=20&Itemid=109
• https://archiwumnauki.pan.pl/?page_id=744
• https://archiwumnauki.pan.pl/?page_id=703
• https://bgpan.gda.pl/katalogi-i-e-zrodla/katalog-online-glowny/
• https://centrum.nukat.edu.pl/en/
• https://polona.pl
• https://www.wbc.poznan.pl/dlibra
• https://crispa.uw.edu.pl
• https://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra
• https://www.bibliotekacyfrowa.eu/dlibra/collectiondescription/4
• https://mnk.pl/oddzial/mnk-biblioteka-czartoryskich
• https://mnk.pl/oddzial/mnk-biblioteka-czartoryskich/bazy-danych-i-katalogi
• https://agad.gov.pl
• https://agad.gov.pl/AKW_Turcja/AKW_TURECKIE.html
• İnbaşı, Mehmet, Ukrayna’da Osmanlılar; Kamaniçe Seferi ve Organizasyonu (1672), Yeditepe Yayınları, İstanbul 2004.
• Kaczka, Mariusz, Pashas and Nobles. Paweł Benoe and Ottoman-Polish Encounters in the Eighteenth Century, Yayımlanmamış Doktora Tezi, European University Institute, Florence 2018.
• Kołodziejczyk, Dariusz, Ottoman-Polish Diplomatic Relations (15th-18th Century). An Annoteted Edition of Ahdnâmes and other Documents, Brill, Leiden 2000.
• Lewak, Adam, Dzieje emigracji Polskiej w Turcji 1831-1878, Nakł. Instytutu Wschodniego, Warszawa 1935.
• Łątka, Jerzy S., Słownik Polaków w Imperium Osmańskim i Republice Turcji, 2. Baskı, Księgarnia Akademicka, Kraków 2015.
• Nazır, Bayram, Osmanlı’ya Sığınanlar: Macar ve Polonyalı Mülteciler, Yeditepe Yayınları, İstanbul 2007.
• Nykiel, Piotr, Mahometanie Wernyhory. Turcy na froncie galicyjskim w latach 1916-1917, Wydawnictwo Libron, Kraków 2020.
• Olszowska, Karolina, “Polskie uchodźstwo w Turcji podczas II wojny światowej”, Pamięć i Sprawiedliwość, C 1 S 39, 2022, s.232-248.
• Orzeł i Półksiężyc, 600 Lat Polskiej Publicystyki Poświęconej Turcji, ed.Adam Balcer, Dariusz Kołodziejczyk, Natalia Królikowska, Ministerstwo Spraw Zagranicznych, Warszawa 2014.
• Ostatni poseł polski do Porty Ottomańskiej, akta legacji Stambułskiej Franciszka Piotra Potockiego, yay. haz. Kazimierz Waliszewski, Cilt I-II, Imprimerie Vevue Victor, Paris 1894.
• Reychman, Jan, Życie polskie w Stambule w XVIII wieku, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1959.
• Reychman, Jan, Orient w kulturze polskiego oświecenia, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1964.
• Savaş ve Barış, 15.-19. Yüzyıl Osmanlı-Polonya İlişkileri, yay. yön. Selmin Kangal, T.C. Kültür Bakanlığı, İstanbul 1999.
• Şakul, Kahraman, II. Viyana Kuşatması Yedi Başlı Ejderin Fendi, TİMAŞ, İstanbul 2021.
• Szymański, Adam, “Polish-Turkish Relations after 1989”, Türkiye-Polonya İlişkilerinde “Temas Alanları” 1414-2014 Uluslararası Konferansı, 06-07 Haziran 2014, Varşova, Bildiriler Kitabı / “Contact Zones” in Turkish-Polish Relations, 1414-2014 International Conference, 06-07 June 2014, Warsaw, Proceedings Book, yay. haz. Hacer Topaktaş, Natalia Krolikowska, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2017, s.539-556.
• Topaktaş, Hacer, “Polonya Arşivlerinden Archiwum Główne Akt Dawnych (AGAD) ve Osmanlı Tarihine Dair Belge Koleksiyonları”, Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, C 16, S I, 2012, s.215-222.
• Topaktaş, Hacer, “Keşfi Bekleyen Hazine-i Evrak: Krakov Biblioteka Czartoryskich’teki Osmanlıca Belgeler Koleksiyonu ve Kültürel Mirasımız İçin Kıymeti”, Osmanlı Coğrafyası Kültürel Arşiv Mirasının Yönetimi ve Tapu Arşivlerinin Rolü Uluslararası Kongresi Bildiriler, 21-23 Kasım 2012, İstanbul, Cilt I, Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara 2013, s.305-310.
• Topaktaş, Hacer, Arslantürk, H. Ahmet, Kanuni Sultan Süleyman Dönemi Osmanlı-Leh İlişkilerine Dair Belgeler (1520-1566), Okur Kitaplığı, İstanbul 2014.
• Topaktaş, Hacer, “Polonya’nın Türkiye’deki İlk Daimi Elçiliğinin Kurulma Süreci: Tarihsel Dinamikler”, Uluslararası İlişkiler Dergisi, C 11, S 43, 2014, s.105-125.
• Topaktaş, Hacer, “Polonya’da Osmanlı Tarihini Aramak: Arşivler, Müzeler, Kütüphaneler”, Avrupa Arşivlerinde Osmanlı İmparatorluğu, ed. Yonca Köksal, Mehmet Polatel, VEKAM Yayınları, İstanbul 2014, s.155-162.
• Topaktaş, Hacer, Osmanlı-Lehistan Diplomatik İlişkileri: Franciszek Piotr Potocki’nin İstanbul Elçiliği (1788-1793), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2014.
• Topaktaş, Hacer, Lehistan’da Bir Osmanlı Sefiri, Ziştovili Hacı Ali Ağa’nın Lehistan Elçiliği ve Sefaretnamesi (1755), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2015.
• Topaktaş Üstüner, Hacer, Lehistan’da Son Osmanlı Elçisi: Numan Bey’in Varşova Elçiliği ve Sefaretnamesi (1777-1778), Okur Tarih, İstanbul 2020.
• Topaktaş Üstüner, Hacer, 180 lat historii Polonezköy 180 Yıllık Mazi, Beykoz Kitaplığı, İstanbul 2022.
• Uğur, Remzi Can, Polonya İstihbarat Raporlarında Türkiye (1918-1923), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Polonya Araştırmaları Yüksek Lisans Programı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2024.
• Uzak Komşu Yakın Anılar, Türkiye-Polonya İlişkilerinin 600 Yılı, Sakıp Sabancı Müzesi Yayınları, İstanbul 2014.