Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Yemen İle İlişkiler (1911-1938)

Yıl 2017, Cilt: 33 Sayı: 96, 113 - 154, 05.11.2017

Ü. Gülsüm Polat

Öz

I.Dünya Savaşı arifesinde adı sık sık cereyan eden isyanlarla anılan Yemen, devletin
merkezine olan uzaklığı, mezhepsel farklılıkların körüklediği itaatsizlikler, bölgeye nüfuz
etmeye çalışan emperyalist devletlerin baskısı gibi nedenlerle Osmanlı Devleti yönetimi
açısından pek çok zorluğu ifade ediyordu. Yemen’de Osmanlı hâkimiyeti zaman zaman
değişikliğe uğrayan çeşitli yöntemlerle sürdürüldü. Özellikle merkezi otoriteye sık sık
isyan eden İmam Yahya ile 1911’de imzalanan Dean Antlaşması önemli bir ittifakın
başlangıcına işaret etti. I. Dünya Savaşı neticesinde Osmanlı hâkimiyetinin fiilen sona
erdiği Yemen’de hukuki süreç Lozan Barış Antlaşması ile sonuçlandı. Kurulan Türkiye
Cumhuriyeti ile Yemen Krallığı arasında ilişkiler dostane bir çerçevede ilerledi. Yemen’de
Türk diplomatik temsilciliğinin resmi olarak tesisinden evvel buradaki gelişmeler Suudi
devleti nezdinde bulunan Türk elçiliği vasıtasıyla Ankara’ya bildirildi. Yemen ordusunun
modernizasyonunda burada bulunan eski Osmanlı subaylarının önemli etkisi oldu.
Özellikle Mahmud Nedim Bey’in burada bulunduğu sürede çok defa kişisel inisiyatifiyle
giriştiği faaliyetler resmi ilişkilerin bir parçasıymış gibi algılandı ve bu algı bölgede etkin
olmak isteyen devletlerin istihbarat kayıtlarına yansıdı. Ancak bugün araştırmaya açık
resmi belge ve telif eserlerin tetkikiyle anlaşılmaktadır ki Lozan Antlaşması’nın ardından
Türkiye Cumhuriyeti’nin Yemen’de fiili varlığı bölgede etkili olmak isteyen büyük güçleri
tedirgin edecek bir mahiyet taşımamıştır. Yine de 1911’de imzalanan Dean Antlaşması
ardından I. Dünya Savaşı yılları ve Osmanlı İmparatorluğu’nun hâkimiyetinin sona
ermesi ve devlet sınırlarının oluşması süreçleriyle devam eden 27 yıllık zaman dilimi
Türk-Yemen ilişkileri açısından pek çok değişim ve kırılma noktasını ifade etmekte ve pek
çok detayı barındırmaktadır. Bu ana çerçevede sözü edilen detayları ön plana çıkarmayı
hedefleyen bu çalışmanın ana kaynaklarını arşiv belgeleri, hatıratlar, süreli yayınlar ve
tetkik eserler oluşturacaktır. 

Anahtar Kelimeler

Yemen, Türkiye, İmam Yahya, Mustafa Kemal, Mahmud Nedim Bey

Relatıons Wıth Yemen From Ottoman Empıre To The Republıc Of Turkey (1911-1938)

Öz

Yemen, often associated with the rebellions that took place on the eve of the First
World War, meant many difficulties for the Ottoman state administration, such as the
distance to the center of the state, the disobedience fuelled by sectarian differences,
and the pressure of imperialist governments trying to penetrate the region. In Yemen,
Ottoman domination was sustained by various methods, which changed from time
to time. The Dean Treaty, signed in 1911 with Imam Yahya, who frequently rebelled
against the central authority, pointed to the beginning of an important alliance. The legal
process in Yemen, where Ottoman domination finally ended in the wake of World War
I, resulted in the Lausanne Peace Treaty. Relations between the Republic of Turkey and
the Kingdom of Yemen were established in an amicable framework. Prior to the official
establishment of the Turkish diplomatic representation in Yemen, the developments
there were reported to Ankara through the Turkish embassy in the presence of the Saudi
government. Former Ottoman officers who were present here had a significant influence
in the modernization of the Yemeni army. Especially when Mahmud Nedim Bey was
here, the activities he often initiated with his personal initiative were perceived as part of
official relations and this perception was reflected in the intelligence records of the states
that wanted to be active in the region. However, it is understood with examination of
official documents and copyrighted works which are open to research today that after
the Treaty of Lausanne, the actual presence of the Republic of Turkey in Yemen did not
have the character to disturb the great forces that wanted to be influential in the region.
Nevertheless, following the Dean Treaty signed in 1911, the 27-year timeframe including
the years of World War I and the end of Ottoman rule followed by the formation of state
borders, all point to the many changes and breaks in terms of Turkish-Yemeni relations.
The main sources of this work aiming to emphasize the details mentioned in this main
frame will be archive documents, memorabilia, periodicals and surveys.

Anahtar Kelimeler

Yemen, Türkiye, Imam Yahya, Mustafa Kemal, Mahmud Nedim Bey

Kaynakça

• ARŞİVLER
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi, İstanbul/Türkiye
• BEO, 4662/349609, DH.İ.UM., 19-14/1/50, DH.İ.UM.EK., 64/55, DH. EUM. 4. Şb. 4/4-3, HR.İM., 23/16, HR.İM, 38/8, HR.İM., 93/54, MV, 220/60, MV, 220/187, MV, 223/139, MV 231/236.
• Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, Ankara/Türkiye
• 030.10.00/24.18.15, 030.10.0/80.529.22, 030.10.0/258.737.23, 030.10.0/258.740.18, 030.10.0/259.742.16, 030.10.0/259.744.20, 030.10.0/260.748.21, 030.10.0/260.748.22, 030.10.0/260.748.23, 030.10.0/260.748.24, 030.10.0/260.750.13, 030.10.0/260.751.9, 030.10.0/260.751.19, 030.10.0/260.751.20, 030.10.0/266.795.8. 030.11.1.0/110.4.16.
• Genelkurmay Başkanlığı Askeri Tarih ve Stratejik Etüd Dairesi Arşivi, Ankara/Türkiye
• BDH K: 5119, D: 21, F: 6/5, F: 8, K: 5119, D: 21.
• İSH 30/44, İSH, 48/66.
• The National Archives, Kew-Londra/İngiltere
• FO 371/2478, FO 141/464/5.
• CAB, 24/39/20. CAB, 24/154.
• British Library
• IOR/L/PS/11/155, S. 108-110.
• HATIRATLAR, TETKİK ESERLER
• Abdulgani, Seni, Yemen Yolunda, Matba’a-i Ahmed İhsan, İstanbul 1325/1909.
• Akşin, Abdülahat, Atatürk’ün Dış Politika İlkeleri ve Diplomasisi, TTK Yay., Ankara 1991.
• Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi, Hicaz, Asir, Yemen Cepheleri ve Libya Harekâtı 1914-1918, C VI. Genelkurmay Başkanlığı Yay., Ankara 1978.
• Dresch, Paul, A History of Modern Yemen, Cambridge University Press, Cambridge 2000.
• Duysak, Cabir, Osmanlı Belgelerine Göre Asîr Bölgesinde Seyyid İdrisî İsyanı ve Sonuçları (1908-1918), Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2005.
• Ehiloğlu, Zeki, Yemen’de Türkler, Kitabevi, İstanbul 2001.
• Erim, Nihat, Devletlerarası Hukuku ve Siyasi Tarih Metinleri, C I (Osmanlı İmparatorluğu Antlaşmaları), TTK Yay., Ankara .
• Fadl al-Maghafi, More than just a boundary dispute: the reginal geopolitics of Saudi-Yemeni relations, School of Oriental and African Studies, University of London, PhD. Thesis, 2012.
• Gazi Ahmet Muhtar Paşa, Anılar Sergüzeşt-i Hayatım’ın Cild-i Evveli, (Yay.Haz. Nuri Akbayar), Tarih Vakfı Yurt Yay., İstanbul 1996, s. 40-95.
• Gönlübol, Mehmet ve SAR, Cem, Atatürk ve Türkiye’nin Dış Politikası 1919-1938, Ankara 1990.
• Güngör Selahattin, Kumandanlarımızın Harp Hatıraları, Kanaat Kitabevi, İstanbul 1937.
• Ingrams, Doreen, INGRAMS Leila, Records of Yemen, Vol. VI, VII, VIII, Archive Edition, 1993.
• Jacob, Harold F., Kings of Arabia, The Rise and Set of the Turkish Sovranty in the Arabian Peninsula, Mills&Boon Ltd., London, 1923.
• Kostiner Joseph, The Making of Saudi Arabia 1916-1936. From Chieftaincy to Monarchical State, Oxford University Press, New York, Oxford 1993.
• Kuehn, Thomas, Empire, Islam, and Politics of Difference. Ottoman Rule in Yemen, 1849- 1919, BRILL, Brill, Boston 2011.
• Osmanlı Arşiv Belgelerinde Yemen, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yay., İstanbul 2008.
• Leatherdale, Clive, Britain and Saudi Arabia 1925-1939, The Imperial Oasis, Frank Cass and Company Ltd., London 1983.
• Mahmud Nedim Bey, Arabistan’da Bir Ömür. Son Yemen Valisinin Hatıraları veya Osmanlı İmparatorluğu Arabistan’da Nasıl Yıkıldı?, (Derleyen: Ali Birinci), İSİS Yay., İstanbul 2001.
• Oran Baskın, Türk Dış Politikası, İletişim Yay., İstanbul, 2012.
• Öke Mim Kemal, KARAMAN, M. Lütfullah, Adı Yemen’dir… Belgelerle Milli Mücadele Dönemi’nde Yemen’deki Son Osmanlıların Hikayesi, Ufuk Yay., İstanbul 2003.
• Umar, Ömer Osman, Osmanlı Yönetimi ve Fransız Mandası İdaresi Altında Suriye (1908-1938), ATAM Yay., Ankara 2004.
• Sert, Serap, Son Osmanlı Yemen Valisi Mahmut Nedim Bey Hayatı ve Faaliyetleri (1857-1940), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2009.
• Yavuz, Hulusi, Kâbe ve Haremeyn için Yemen’de Osmanlı Hâkimiyeti (1517-1571), İstanbul 1984.
• Yeşilyurt, Yahya, Yemen’de Osmanlı-İngiliz Mücadelesi (1871-1914), Atatürk Üni. Sosyal Bil.Ens.Yayınlanmamış Doktora Tezi, Erzurum 2011.
• SÜRELİ YAYINLAR “An Idrisi Success in the Yemen”, The Times, 31 Ocak 1921.
• “British Mission Captured”, The Times, 19 Eylül 1919.
• “Captives of the Arabs. British Party’s Experiences in the Yemen”, The Times, 9 Nisan 1920.
• “Yemen Meb’us Nazırları”, Tevhid-i Efkâr, 23 Haziran 1339/1923.
• “Yemen Mission Safe”, The Times, 18 Aralık 1919.
• “Yemenliler Meclisimize Meb’us Gönderecekler”, Tevhid-i Efkâr, 20 Haziran 1339/1923.
• “Yemenlilerin Hilafet-i İslamiyeye Sadakat ve merbutiyetleri”, Sebilürreşad, 24 Haziran 1338.
• Al-maanı Abed al-Razzak, Saleh Alsharari, Hussein Mohafzah, “The Relationships between Saudi Arabia and the Idrisids Princes though Protectorate (Mecca) Agreement, 1926AD: An Analytical Study”, Asian Culture and History, Vol. 6, No. 1, 2014, s.94-99.
• Ayışığı, Metin, “Osmanlı’nın Son Vilayeti Yemen”, XIII. Türk Tarih Kongresi, Ankara 4-8 Ekim 1999, C III, III. Kısım, TTK Yay., Ankara 2002, s. 1998- 2003.
• Baldry, John, “Anglo-Italian Rivalry in Yemen and ‘Asir 1900-1934”, Die Welt des Islams New Series, Vol. 17, 1/4, (1976-1977), s. 155-193.
• Baldry John, “The Powers and Mineral concessions in the İdrisi Imamate of Asir 1910- 1929”, Arabian Studies, II, Ed. R.B.Serjeant, R.L. Bidwell, s. 76- 107.
• Blumı, Isa, “İmam Olmak: I. Dünya Savaşı Sırasında Osmanlı Hakimiyeti Altındaki Yemen’de İmparatorluk ve İktidar Macerası”, Yeni Türkiye, Ortadoğu Özel Sayısı, C 85, s. 734-746.
• Bostan, İdris, “Yemen Osmanlılar Devri”, DİA, C 43, İstanbul 2013, s. 406-410.
• Cumhuriyet, 15 Şubat 1930.
• Fattah Khaled, “A Political History of Civil Military Relations in Yemen”, Alternative Politics, Special Issue I, 25-47, November 2010, s. 25-47.
• Goldberg Jacob, “The Origins of British-Saudi Relations: The 1915 AngloSaudi Treaty Revisited”, The Historical Journal, 28(3), s. 693-703.
• Gökalp, Yusuf, “Zeydiyye”, DİA, C 43, İstanbul 2013, s. 331.
• Gülsoy, Ufuk, “Yemen Demiryolu Projesi”, Yeni Türkiye, Ortadoğu Özel Sayısı, S. 85, s. 721-733. KURT, Halil, “Yemen Fiziki ve Beşeri Coğrafya”, DİA, C 43, İstanbul 2013, s. 400-401.
• Löfgren O.,“Aden”, EI2, Vol. 1, s. 180-182.
• Öz, Mustafa, “Mütevekkil-Alellah, Yahya Hamidüddin”, DİA, C. 43, İstanbul 2013, s. 215-216.
• Polat, Ü. Gülsüm, “Changes in state-society relations from the First World War to the National Independence Struggle”, Turkish Historical Review, 3 (2012), s. 19-41.
• Polat, Ü. Gülsüm, “Milli Mücadele Sürecinde Mısır ile Kurulan Bağ ve “Kemalist Propaganda” Algısı”, Akademik Ortadoğu, C 8, S 1, 2013, s. 51-70.
• Rouaud, A., “Yahya b. Muhammad”, EI2, XI, s. 247-248.
• TBMM.ZC., Devre II, C 7, Ankara 1970.
• Sert, Serap, “Birinci Dünya Savaşı’nda Yemen Osmanlı Valisi Mahmud Nedim Bey’in Yemen’deki Faaliyetleri”, Gazi Akademik Bakış, Ortadoğu Özel Sayısı, C 19, S. 18, Yaz 2016, s. 121-140.
• Tomar, Cengiz, “Yemen Tarih-Osmanlılara Kadar”, DİA, C 43, İstanbul 2013, s.412-414.
• Tripodi, Christian W.E., “The Foreign Office and Anglo Italian Involvement in the Red Sea and Arabia, 1925- 28”, Canadian Journal of History, Autumn 2007, 47/2, s. 209-234.
• Yeşilyurt, Yahya, KIZILKAYA, Oktay, “Yemen Cephesi Komutanlarından Arif Bey’in Tihame Harekâtı Hakkında Askerî Raporu”, Askerî Tarih Araştırmaları Dergisi, S 25, Mayıs 2015, s. 81-95.
• Yeşilyurt, Yahya, “Türk Halk Kültüründe Yemen Temalı Konular ve Yemen’de Türk Kültür Varlıkları”, Yeni Türkiye, Ortadoğu Özel Sayısı, S 85, s. 713-725.
• ELEKRONİK KAYNAKLAR
• http://sana.be.mfa.gov.tr/Mission.aspx
• http://riyad.be.mfa.gov.tr/MissionChiefHistory.aspx
• http://www.bagdat.be.mfa.gov.tr/MissionChiefHistory.aspx