Atatürk Döneminde Bürokrasinin Yeniden Yapılandırılması

Yıl 2013, Cilt: 29 Sayı: 87, 67 - 90, 11.11.2013

Cengiz Şavkılı Tülay Aydın

Öz

Yönetim birimlerinin karar alımı ve alınan kararların uygulanması noktasındaki
en önemli aracı olan bürokrasi, Türk yönetim tarihinde de idarenin en önemli işlevsel
aygıtı olmuştur. Bürokrasi kavramının ayrıntıları ile inceleyen Weber, bu konu üzerinde
önemli çalışmalar yapmıştır. Weber’in bürokrasi sınıflandırmasında yer alan patrimonyal bürokrasi tipi Osmanlı Devleti’nin yönetim yapısını açıklamada önemli bir yer işgal
eder. Kişisel otorite ve geleneksel normların ön planda olduğu patrimonyal bürokrasi,
Osmanlı devlet geleneğinin temelini oluşturmuştur. XIX. yy ile beraber meydana gelen
gelişmeler Osmanlı patrimonyal bürokrasi düzeninde değişiklikler ortaya çıkarmış ve
kanun ve hukuk temelli yeni bir yapılanmaya gidilmiştir. Ancak Sultan Abdülhamit’in
idaresi bürokrasinin yeniden merkezileştirilmesi sonucunu ortaya çıkarmıştır. Karışık
ve ikili bir yapı gösteren bu yapılanma Cumhuriyet’in ilanı ile beraber köklü bir değişikliğe tabi tutulmuştur. Osmanlı’dan kalan köhne ve geleneksel bürokrasinin yeni
kurulan rejimle uyumlu ve hukuki temellere dayanan yeni bir anlayış ile yapılandırılmasını öngören Atatürk, bu amaçla bir dizi hukuki reform gerçekleştirmiştir. Öncelikle
Osmanlı bürokrasinin hâlâ eski rejime bağlı kanatları tasfiye edilmiş, öte yandan yeni
rejime tabi bir sınıfın oluşturulması için farklı metotlarla bir yenilenmeye gidilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Patrimonyal Bürokrasi, Weber, Atatürk, Elit, Bürokrat, Tasfiye

Restructuring Period Of Atatürk Bureaucracy

Öz

Bureaucracy which is the most important tool at the management decision-making
units and the implementation of decisions taken, has also been the most important
functional device on the history of Turkish government administration. Weber, who
introduces the concept of bureaucracy in the administrative literature, has done significant work on this issue. The type of patrimonial bureaucracy which involved in Weber’s
bureaucracy, occupies an important place in classifying description of the management
structure of the Ottoman Empire. Personal authority and traditional norms that are at
the forefront of the patrimonial bureaucracy, has been the basis of the tradition of the
Ottoman Empire. The developments of the 19th century has revealed changes in the
Ottoman patrimonial bureaucracy, and a new structure has been built based on the law
and the juristic. However, the administration of Sultan Abdulhamid II has revealed
the results re-centralization of the bureaucracy. This structure which shows a dual and
mixed structure was subjected to a radical change together with the proclamation of the
Republic. Ataturk who foresees that fusty and traditional bureaucracy inherited from
the Ottoman regime must compatible with the newly established regime and configured
with a new understanding based on the legal basis, carried out a number of legal reforms
for this purpose. First, Ottoman bureaucracy and cumbersome wings still attached to
the old regime has been dismantled, besides renewal were made by different methods for
the creation of a class subject to the new regime.

Anahtar Kelimeler

Patrimonial Bureaucracy, Weber, Ataturk, Elite, Bureaucrats, Liquidation

Kaynakça

• Resmî Yayınlar DÜSTUR, Üçüncü Tertip, C. 3, İstanbul, Milliyet Matbaası, 1929, No: 87.
• DÜSTUR, Üçüncü Tertip, C. 7, Devlet Matbaası, Ankara, 1944.
• Resmî Gazete, 7.12.1341, Sayı: 238 ve Kanun No: 639.
• Resmî Gazete, 21 Şubat 1337, No: 3.
• TBMM Z.C., I. Dönem, C. 3, 3. Baskı, TBMM Matbaası, Ankara, 1981.
• TBMM Z.C., I. Dönem, C. 5, TBMM Basımevi, Ankara, 1981.
• TBMM Z.C., I. Dönem, C. 26, TBMM Matbaası, Ankara 1960.
• TBMM Z.C., I. Dönem, C. 29, TBMM Matbaası, Ankara 1960.
• TBMM Z.C., II. Dönem, C. 12, TBMM Matbaası, Ankara 1975.
• TBMM Z.C., II. Dönem, C. 16, TBMM Matbaası, Ankara, 1976.
• TBMM Z.C., II. Dönem, C. 19, TBMM Matbaası, Ankara, 1977.
• TBMM Z.C., II. Dönem, C. 25, TBMM Matbaası, Ankara.
• TBMM Z.C., II. Dönem, C. 31, TBMM Matbaası, Ankara.
• TBMM Kav.M., Devre: I, C. 1, s. 19; Kanun No: 18, TBMM Matbaası, Ankara.
• TBMM Kav.M., Devre: II, İçtimaa: 3, C. 4, İkinci Basılış, TBMM Matbaası, Ankara, 1941. Kitaplar
• ABADAN, Nermin, Bürokrasi, SBF Yayınları, No: 92-74, Ankara, 1959.
• AKIN, Rıdvan, TBMM Devleti (1920-1923) Birinci Meclis Döneminde Devlet Erkleri ve İdare, 1. Baskı, İletişim Yayınları, İstanbul, 2001.
• ARAR, İsmail, Hükümet Programları, 1920-1965, Burçak Yayınları, İstanbul, 1968.
• ATATÜRK, Mustafa Kemal, “Siyaset-Devlet Yönetimi Siyasi Partiler”, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi Dün/Bugün/Yarın, Sayı: 30, Temmuz 1999.
• BERİŞ, Hamit Emrah, Tek Parti Döneminde Devletçilik, Liberte Yayınları, Ankara, 2009.
• ÇAKAN, Işıl, Türk Parlamento Tarihinde İkinci Meclis, Çağdaş Yayınları, İstanbul 1999.
• ERDEM, Tarhan, Anayasalar ve Seçim Kanunları (1876-1982), Milliyet Yayınları, İstanbul 1982.
• GÖRELİ, İsmail Hakkı, Devlet Şûrası, AÜSBF Yayınları, Yayın No: 36/18, Ankara, 1953.
• HEPER, Metin, Bürokratik Yönetim Geleneği, Orta Doğu Teknik Üniversitesi İdari İlimler Fakültesi, Yayın No: 23, Ankara, 1974 (200).
• HEPER, Metin, Türk Kamu Bürokrasisinde Gelenekçilik ve Modernleşme –Siyaset Sosyolojisi Açısından Bir İnceleme-, Boğaziçi Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 1977.
• HEPER, Metin, Türkiye’de Devlet Geleneği, Doğu Batı, 2006.
• İNALCIK, Halil, Atatürk ve Demokratik Türkiye, Kırmızı Yayınları, İstanbul, 2007.
• İNÖNÜ, İsmet, Hatıralar, Haz: Sabahattin Selek, Bilgi Yayınevi, Ankara, 2006.
• KARPAT, Kemal, Osmanlı’dan Günümüze Elitler ve Din, Timaş Yayınları, İstanbul, 2009.
• KEYDER, Çağlar, Türkiye’de Devlet ve Sınıflar, İletişim Yayınları, İstanbul,2001.
• KİLİ, Suna, Atatürk Devrimi Bir Çağdaşlaşma Modeli, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara, 1995.
• MARDİN, Şerif, Din ve İdeoloji Toplu Eserler 2, İletişim Yayınları, İstanbul, 1993.
• MARDİN, Şerif, Türk Modernleşmesi Makaleler 4, Der. Mümtaz’er Türköne-Tuncay Önder, İletişim Yayınları, İstanbul, 2013.
• ÖNCÜ, Ayşe, Örgüt Sosyolojisi, Çağ Matbaası, Ankara, 1982.
• ÖZDAĞ, Ümit, Atatürk ve İnönü Dönemlerinde Ordu-Siyaset İlişkisi, Bilgeoğuz, 2006, İstanbul, (1-181).
• ÖZDEMİR, Hüseyin, Osmanlı Devletinde Bürokrasi, Okumuş Adam Yayınları, İstanbul, 2001.
• ÖZTUNA, Yılmaz-GÖKDEMİR, Ayvaz, Türkiye’de Askeri Müdahaleler, Tercüman Tesisleri, İstanbul, 1987, s. 10.
• RUSTOW, Dankwart A., Türkiye’de Ordu, Harb Akademileri Basımevi, İstanbul, 1970 (45).
• SENCER, Muzaffer, Türkiye’nin Yönetim Yapısı, Alan Yayıncılık, İstanbul, 1992.
• TATAROĞLU, Muhittin, “Cumhuriyet Döneminde Bürokrasinin Rolü”, Yeni Türkiye Cumhuriyet Özel Sayısı IV, Sayı: 23-24, 1998.
• TAYLOR, Frederick Winslow Bilimsel Yönetimin İlkeleri, Türkçesi: H. Bahadır Akın, Çizgi Kitabevi, Konya, 1997.
• TUNÇAY, Mete, T.C.’nde Tek-Parti Yönetiminin Kurulması (1923-1931), Cem Yayınevi, İstanbul, 1992.
• TURHAN, Mehmet, Siyasal Elitler, Gündoğan Yayınları, Ankara, 2000.
• URAN, Hilmi, Meşrutiyet, Tek Parti, Çok Parti Hatıralarım (1908-1950), TİBY, İstanbul, 2008, s. 175-176.
• UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı, Osmanlı Devlet Teşkilatında Medhal, TTKY, Ankara 1984.
• UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı, Osmanlı Devletinin Merkez ve Bahriye Teşkilâtı, TTKY, Ankara, 1984.
• WEBER, Max, Bürokrasi ve Otorite, Adres Yayınları, Tercüme: H. Bahadır Akın, Ankara, 2010.
• YENİŞEHİRLİOĞLU, Şahin, Hegel Felsefesi’nde Birey Toplum Devlet İlişkisi, Birey ve Toplum Yayınları, 1. Baskı, Ankara, 1985.
• Makaleler AKSAKAL, Hasan, “Türk Modernleşmesinin Ambivalant Doğası: Modernleşme, Milliyetçilik, Medeniyet İlişkisi Üzerinden Türkiye’yi Okumak”, Zeitschrift für die Welt der Türken, Cilt: 2, Sayı: 1, 2010. (245-265).
• ARSLAN, Ali, “Eşitsizliğin Teorik Temelleri: Elit Teorisi”, Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, (6) 2003/2.
• BAYDUR, Mithat, “Demokrasi ve Modernleşme Sürecinde, Devletin-Sivil Topluma Baskın Gelmesi ve Kemalizm”, Yeni Türkiye 98/23-24, Özel Sayı I.
• BOZKURT, Veysel, “Cumhuriyet Döneminde Bürokrasi-Siyasal Elit Halk İlişkileri: 1923-1960”, Yeni Türkiye 98/23-24, Özel Sayı 4.
• CANGIZBAY, Kadir, “’Hiç Kimse’nin Cumhuriyeti”, Yeni Türkiye 98/23-24, Özel Sayı 4.
• ÇİTÇİ, Oya, “Ordu-Siyaset İlişkileri: 1920-1938”, Amme İdaresi Dergisi, Cilt: 39, Sayı: 4, Aralık 2006 (17-44).
• ERİŞ, Metin, “Cumhuriyet, Kuruluştan İdeolojik Saplantıya….”, Yeni Türkiye 98/23-24, Özel Sayı I.
• GÖRMEZ, Kemal, “Türkiye’de Bürokratik Devlet”, Yeni Türkiye 98/23-24, Özel Sayı 4.
• HEPER, Metin, “Bürokrasi”, CDTA, C. 2, İletişim Yayınları.
• İNALCIK, Halil, “Atatürk ve Türkiye’nin Modernleşmesi”, Belleten, C.XXVII, S. 108, Ekim 1963, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2003.
• KALAYCIOĞLU, Esin-SARIBAY, A.Yaşar, “Tanzimat: Modernleşme Arayışı ve Siyasal Değişme”, Türk Siyasal Hayatının Gelişimi, Beta Basım Yayım Dağıtım, İstanbul, 1986.
• KAZANCIGİL, Ali, “Türkiye’de Modern Devletin Oluşumu ve Kemalizm”, Türk Siyasal Hayatının Gelişimi, Beta Basım Yayım Dağıtım, İstanbul,1986.
• KEYMAN, Fuat, “Şerif Mardin, Toplumsal Kuram ve Türk Modernitesini Anlamak”, Doğu Batı, Düşünce Dergisi, Türk Düşünce Serüveni: Genç Aydınlanmanın Erken Aydınları, Yıl:4, Sayı: 16, Ağustos, Eylül, Ekim, 2001 (9-29).
• KONGAR, Emre, “Toplumsal Yapı-Örgütsel Yapı İlişkileri Üzerine Bir Deneme”, Yönetim Sosyolojisi Yönetim Sosyolojisi Kollokyumuna Sunulan Bildiriler-Tartışmalar 14-15 Ekim 1976, Yay. Haz. Ömer Bozkurt, Türkiye ve Orta Doğu Amme İdaresi Enstitüsü Yayınları, Ankara, 1977.
• MARDİN, Şerif “Yeni Osmanlılar ve Siyasi Fikirleri”, TCTA, C. 6, İletişim Yayınları, İstanbul, 1985.
• MARDİN, Şerif, “Atatürk, Bürokrasi ve Rasyonellik”, Uluslararası Konferans Atatürkçülük ve Modern Türkiye, Ankara, 22-23 Ekim 1998, Ankara
• Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayını, Yayın No: 582.
• MARDİN, Şerif, Türk Modernleşmesi Makaleler 4, Der. Mümtaz’er Türköne-Tuncay Önder, İletişim Yayınları, İstanbul, 2013.
• MARDİN, Şerif, “Türk Siyasasını Açıklayabilecek Bir Anahtar MerkezÇevre İlişkileri”, Türk Siyasal Hayatının Gelişimi, Beta Basım Yayım Dağıtım, İstanbul, 1986.
• MARDİN, Şerif, “Türk Toplumunu İnceleme Aracı Olarak ‘Sivil Toplum’”, Türkiye’de Toplum ve Siyaset Makaleler 1, İletişim Yayınları, İstanbul, 1997. (20-34)
• MARDİN, Şerif, “Yenileşme Dinamiğinin Temelleri ve Atatürk”, Türkiye’de Toplum ve Siyaset Makaleler 1, İletişim Yayınları, İstanbul, 1997. (204-242).
• NİŞANCI, Ensar, “Neo-Patrimonyalizm ve Türk Siyasal Modernleşmesi”, Doğuş Üniversitesi Dergisi, S. 5, İstanbul, 2002 (123-139).
• ÖZEN, Şükrü, “Bürokratik Kültürümüzde Değişim”, Yeni Türkiye 98/23-24, Özel Sayısı 4.
• SEVİL, Muharrem, “Türkiye’de Modernleşme ve Modernleştiriciler”, Yeni Türkiye 98/23-24, Özel Sayı 4.
• TUNÇAY, Mete, “Siyasal Miras”, CDTA, C. 7, İletişim Yayınları, s. 1964.
• YILMAZ, Nihat-DOĞAN, Kadir Caner-İNANKUL, Hakan, “Tek Parti İktidarı Döneminde (1923-1946) Bürokrasi ve Siyaset İlişkisinin Weberyan Değerlendirmesi”, Atatürk Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, Cilt: 27, Sayı: 3, 2013 (263-284).
• YÜKSEL Öznur- AYKAÇ Burhan, “Frederick Taylor’un Görüşlerinin Değerlendirilmesinde Yeni Bir Yaklaşım”, AİD, C. 7, S. 4, Aralık 1994.