Türk Hava Kurumu’nun Kurduğu Hava Harp Sanayii Fabrikaları

Yıl 2013, Cilt: 29 Sayı: 86, 135 - 180, 01.07.2013

Osman Yalçın

Öz

İstiklal Savaşı yıllarından başlamak üzere Anadolu’da harp sanayinin kurulmasına
yönelik çalışmalar yapılmıştır. Bu maksatla birçok tesis ve işletme Kırıkkale taraflarına
yapılmaya başlanmıştır. Konya’da ise hava unsuruna ait sistemlerin onarım ve faaliyetinin sağlandığı bir merkez oluşturulmuştur. Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulması ile birlikte harp sanayine verilen önem artırılmış, kısa süre içinde kara, deniz ve hava güçlerine
ait birçok tesisin kurulmasına başlanmıştır.
16 Şubat 1925 yılında Türk Tayyare Cemiyeti kurulmuştur. Aynı yıl içinde 15
Ağustos 1925’de Alman Junkers Firması ile Kayseri’de uçak üretilmesi için bir antlaşma imzalanmıştır. Türk Tayyare Cemiyeti’nin ilk kuruluş amacında Uçak Sanayini
kurmak gibi çok önemli bir hedefi de vardı. Bu madde daha sonra Kurum’un kuruluş
amaçlarından çıkarılmıştır. Kurum bu süreçte daha çok sportif havacılık ile bağış işlerini koordine ederek Hava Kuvvetlerine uçak temini ile iştigal etmiştir.
İkinci Dünya Savaşı yıllarında ise Türkiye’nin ihtiyacı olan uçakların içeride üretilmesi zorunluluğu ortaya çıkınca Hava Kurumu tarafından Uçak ve Uçak Motor Fabrikaları kurulması planlanmıştır.
Etimesgut Uçak Fabrikası 1942 yılında 5.840 metre² bir alanı kaplayan bir atölye
durumundan kısa süre sonra 13.790 metre² alana yayılan bir fabrikaya dönüşmüştür.
Burada onlarca uçak ve bir çok planör üretilmiş, prototip hava araçları hazırlanmıştır.
Ancak II. Dünya Savaşı sonrası alınan dış yardımlar bu fabrikanın kapanmasına neden
olmuştur.
Türkiye Cumhuriyeti tarihinde küçük ve ferdi denemeler dikkate alınmaz ise ilk
Uçak Motor Fabrikası, Türk Hava Kurumu tarafından Gazi Orman Çiftliği’nde 1945
yılında kurulmaya başlamış ve 1948 yılında çalışmaya başlamıştır. Motor Fabrikası
kurulmadan önce Türk Hava Kurumu Başkanı Şükrü Koçak ve ekibi Amerika’da ve İngiltere’de temaslarda bulunmuş, motorların evsaf ve durumları hakkında incelemeler
yapmışlardır.
Fabrikanın, Devlet Ziraat İşletmeleri Genel Müdürlüğü arazisi olan Ankara Tavukçuluk Enstitüsü yanındaki 120.000 m²’lik alanda kurulması planlanmıştır. Seçilen arazi ve düşünülen projenin modern ve geleceğe yönelik ihtiyaçlara cevap vermesi
bakımından oldukça ileriyi gören bir planlama yapılmıştır. Fabrika kurulmuş, motor
üretimi gerçekleştirilmiştir. Ayrıca hava sanayi dışında da üretimler yapılmıştır. Motor
Fabrikası da Uçak Fabrikası ile aynı kaderi paylaşmış, önce Makine Kimya Endüstrisi
Kurumu(MKEK)’na devredilmiş sonra Traktör Fabrikasına dönüşmüştür.

Anahtar Kelimeler

Türk Hava Kurumu, Hava Sanayi, Türk Hava Kuvvetleri, Ankara, Uçak Motor Fabrikası, Uçak Fabrikası

Air Warfare Industries Established by the Turkish Aeronautical Association

Öz

It was taken action for aiming to foundation of military industry starting with
Independence War. To do that many foundation and enterprise were built and scattered
around district of Kırıkkale. In addition to these, it was formed a repair center which
included repair facilities about air element connected with its systems. After foundation
of Republic of Turkey, it was put more emphasis on military industry, it was started
many establishments in short terms regarding to Land, Marine and Air Forces.
The Turkish Aeroplane Association was founded on February 16th, 1925. In the
same year, it was signed an agreement with German Junkers Company for procurement
of airplane. There was intention and target in order to be established military industry
in written on Turkish Aeroplane Association manifesto. But, then, this article was taken
out from foundation manifesto. During this time the association had main concern
about sportive aviation in order to consolidate chores of donation providing that owning
airplanes.
During Second World War years, when it was a must to come in to being procuring airplane within Turkey, it was planed to established airplane fuselage and engine
factories.
In a short time Etimesgut Airplane Factory was broadened from 5.840 meter² to
13.790 meter² space by year 1942. It was procured tens of airplane and a few gliders,
and prepared prototype airplanes in there. But, after Second World War, the factory was
closed because of the gained foreign aids.
At the history of Republic of Turkey, if it is not taken into consideration individually and small experiments, first airplane engine factory was started to establish at Gazi
Orman Çiftliği in 1945 and come into being to work in 1948. Before establishment of
the factory, head of the Turkish Aoreplane Association, Şükrü Koçak and his team were
in touch with counterparts in America and England, and examined about characteristics of engines.
The factories were planned to be founded in 120.000 m2
land where Devlet Ziraat
İşletmeleri Genel Müdürlüğü is. Chosen land was planned that Project was to respond
the needs modern and projection of future. The factory was established, and engines
procurements were realized. In addition some procurements were made outside air military industry. The destiny of both engine and airplane factory were the same, and both
of them, firstly, were transferred to MKEK and then transformed to the tractor factory

Anahtar Kelimeler

Turkish Aeronautical Association, Air Industry, Turkish Air Force, Ankara, Aircraft Engine Factory, Aircraft Factory

Kaynakça

• Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi (BCA), 30.18.1.2. 6.57.15.
• BCA, 30.10. 61.411.12.
• BCA, 30.10. 61.412.31.
• BCA, 30.10. 61.409.24.
• BCA, 30.10. 58.396.14.
• BCA, 30.10. 58.396.
• BCA, 30.10. 61.410.29.
• BCA, 030. 01.100. 619. 2.
• BCA, 30.18.1.2. 126.63.8.
• BCA, 30.18.1.2. 85.119.11.
• BCA, 030. 01.100. 619. 2.
• BCA, 030.01.100.619.5.
• BCA, 030-0-001-100-619-6.
• BCA, 030. 18.01.02.686.51.7.
• BCA, 030.10.61.410.5.
• THK Arşivi (2009-Resimlerin Kaynağı).
• Tarihçe Şube Müdürlüğü Arşivi (2008-Resimlerin Kaynağı).
• Yeşilköy Hava Müze Komutanlığı (2012-2013-Resimlerin Kaynağı).
• ADIGÜZEL, M. Bahattin - AKKUŞ Songül- AKGÜL, CANDAN KULA, Havacılık ve Türk Hava Kurumu, Türk Hava Kurumu Yay. 6, Ankara, 2006.
• ÇAĞLAR, Bora, Havacılık ve Savunma Sanayii Üzerine Çalışmalar, HAVELSAN, Ankara, 2000.
• GÜRER, Turgut, Atatürk’ün Yaveri Cevat Abbas Gürer Cepheden Meclise Büyük Önder İle 24 Yıl, Özkaracan Matbaacılık, İstanbul, 2006.
• KARLUK, S.Rıdvan, Türkiye Ekonomisi Tarihsel Gelişim Yapısal ve Sosyal Değişim, 4. Baskı, Beta Yay., İstanbul, 1996.
• KAYMAKLI, Hulusi, Havacılık Tarihinde Türkler II, Kültür Ofset Ltd. Şti., Ankara, 1997.
• ÖZDEMİR, Yaşar, Atatürk ve Türk Havacılığı, Hv. Bsm. ve Neş. Md.lüğü, Ankara, 1981.
• TAYHANİ, İhsan, Atatürk’ün Bağımsızlık Politikası ve Uçak Sanayi 1923–1950, Türk Hava Kurumu Basımevi, Ankara, 2001.
• VEREL, Oktay, İstikbal Göklerin Gökler Bizimdir, C: I-II, Türk Hava Kurumu Yayınları 3, İstanbul, 1985.
• YALÇIN, Osman, Türk Hava Harp Sanayii Tarihi 1913-2009, Hv. Bsm. ve Neş. Md. lüğü, Ankara, 2009.
• YALÇIN, Osman, Türk Hava Harp Sanayii Tarihi, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2013.
• YALÇIN, Osman, “1911-1945 Yılları Arasında Türk Hava Harp Sanayii”, Kuruluşundan Günümüze Türk Ordusu, Onikinci Askeri Tarih Sempozyumu Bildirileri (Sunulmayan Bildiriler Kitabı), 20-22 Mayıs 2009, Genkur. Bsm., Ankara, 2010.
• YALÇIN Osman (Edt.)- MUTLU, Recep – GÖKALP, Emin, “Türk Tayyare Cemiyetinden Günümüz Türk Hava Kurumu’na Bir Değerlendirme, Türk Havacılık Tarihi Makaleleri, Hava Harp Okulu 6. Bilim Şenliği, HHO Bsm., 2011, İstanbul.
• ÇELTİKÇİ, Fikret, “Türk Hava Kurumu Motor Fabrikası”, Havacılık ve Spor, Sayı 396, Ankara, Ekim 1948.
• DAVER, Abidin, “Motör Fabrikası”, Havacılık ve Spor, Ankara, Şubat 1945.
• DAVER, Abidin, Motör Fabrikası, Havacılık ve Spor, S: 352, C: XVI, Ankara, Şubat 1945.
• DAVER, Abidin, “Etimesgut’ta Türk Havacılık Sanayinin Temeli Atılmıştır”, Havacılık ve Spor, S: 312–313, Ankara, 1942.
• DAVER, Abidin, “Türkiye’de İlk Motör, Hem de Uçak Motörü Fabrikasını Kurmak Şerefi, Türk Hava Kurumuna Nasip Oluyor”, Havacılık ve Spor, S.353, Ankara, Mart 1945.
• “T.H.K. Genel Merkez Kurulunda Korgeneral Kurtcebe ve General Seyfi Düzgören’in Ankara’da Kurulacak Uçak Motor Fabrikası ve 9. Kurultay Hakkında Demeçleri”, Havacılık ve Spor, 356, Ankara, Haziran 1945.
• ‘‘Kuracağımız Uçak Motör Fabrikası’’, Havacılık ve Spor, S: 358, Ankara, Ağustos 1945.
• ‘‘Amerika’dan Türkiye’ye Gönderilen Askeri Uçaklar’’, Havacılık ve Spor, Ankara, Nisan 1948.
• ‘‘Havacılık Gelişmeleri’’, Havacılık ve Spor, Ankara, Temmuz 1943.
• ‘‘Son Ayların Korkunç Bir Bilançosu Müttefik Uçakları Kaç Ton Bomba Attılar?’’, Havacılık ve Spor, Ankara, 1945.
• KAYABALI, İsmail-ARSLANOĞLU, Cemender, Türk Kültürü, S: 116, Hava Kuvvetleri Sayısı, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, Ankara, Haziran, 1972.
• YALÇIN, Osman, “Kuruluşundan Günümüze Türk Hava Kurumu”, Gazi Akademik Bakış Dergisi, C: 6, Ankara, 2012, S: 11, s. 267-291.
• YALÇIN, Osman, “Nuri Demirağ’ın Hayatı ve Çalışmaları”, Atatürk Yolu Dergisi, 2010, S: 44, s. 743-769, Yıl: 22, Güz 2009, Ankara. YALÇIN, Osman, “Vecihi Hürkuş’un Hayatı ve Çalışmaları”, Askeri Tarih Araştırmaları Dergisi, ATASE Yayınları, Gnkur. Bsm, Ankara, 2010, S: 15, s. 103-117. YALÇIN, Osman, “Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin Uçak Fabrikası Kurma Mücadelesinde İlk Girişim: Tayyare ve Motor Türk Anonim Şirketi (TOMTAŞ) ve Kayseri Uçak Fabrikası”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Cilt XXVI, S: 78, Ankara, Kasım 2010.
• YALÇIN, Osman, “Türk Havacılık Tarihinde Bağış Uçakları ve Havacılık Sanayii Kurulmasına Tesirleri”, Gazi Akademik Bakış Dergisi, C: III, S: 6, Yaz 2010, Ankara. http://www.sage.tubitak.gov.tr (Erişim:07.06.2013)