I.Dünya Savaşı’nda Rusya’nın Ukrayna ve Diğer Bölgelerindeki Türk Savaş Esirlerine Dair Bazı Tespitler

Yıl 2012, Cilt: 28 Sayı: 83, 1 - 16, 07.07.2012

Nuri Köstüklü

Öz

Bu araştırmada, I. Dünya Savaşı’nda Rusya’ya esir düşen Türk askerlerinin durumu
ve Osmanlı Hükümeti ve daha sonra TBMM Hükümeti’nin bu Türk savaş esirlerine
yönelik bazı politika ve uygulamaları ele alınmıştır. Gerek Ukrayna, gerekse Kafkasya
ve Rusya’nın diğer bölgelerindeki Türk esirlerinin hayatı, tabii ki savaşın acı faturası olarak, çeşitli sıkıntı ve dramlarla doludur. Bu dramlara şahit olan bölgedeki yerli
Türk halkları, esir Türk askerlerine ellerinden gelen insanî yardımları yapma gayreti
içinde olagelmişlerdir. Bu maksatla çeşitli yardım komiteleri kurdukları bilinmektedir. Osmanlı Hükümeti ve daha sonra TBMM Rusya’daki Türk esirlerinin durumu ve
bunların Anadolu’ya getirilmeleriyle ilgili çeşitli çalışmalar içinde olmuşlardır. Ankara
Hükümeti’nin Sovyetlerle olan dostluk ilişkileri çerçevesinde Türk savaş esirleri hususu
da önemli müzakere konularından biriydi. Ankara Hükümeti 28 Mart 1921’de Sovyet
Rusya ile Esir Mübadelesi sözleşmesi imzaladı. Aşağı-yukarı 6 ay sonra da 17 Eylül’de
Moskova’da Ukrayna Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti ile benzer nitelikli bir Esir Mübadele Sözleşmesi imzalanmıştır. Bu sözleşmeler çerçevesinde -zaman zaman problemler
yaşanmakla birlikte- Anadolu’ya çok sayıda Türk savaş esirinin dönüşü sağlanabilmiştir.
Ancak değişik sebeplerden dolayı Anadolu’ya dönemeyen veya az sayıda da olsa oralarda
evlenip Rusya’ya yerleşenler de olmuştur. Araştırmamızda, Rusya’nın Ukrayna ve diğer
bölgelerinde Türk savaş esirlerinin yaşadıkları ve bunlarla ilgili bazı gelişmeler, arşiv
belgeleri ve diğer kaynaklar çerçevesinde değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

I. Dünya Savaşı, Rusya, Ukrayna, Türk Savaş Esirleri, TBMM

Some Determinations on Turkish Prisoners of War in Ukraine and Other Regions of Russia During I.Worl War

Öz

In this paper, the situations of Turkish soldiers who were captured by the Russians
in I. World War and some policies about those prisoners of war and their implementations by the Ottoman Government and succeeding Turkish Grand National Assemly
were dealt with. The life of Turkish prisoners in Ukraine, Caucasia and Russia is full of
various troubles and dramas, as the incisive bill of the war. The Turkish local folks who
witnessed those dramas endeavoured to provide humanitarian assistance for Turkish
prisoners as much as possible. It is known that they set up various assistance commitees to that end. The Ottoman Government and succeeding Turkish Grand National
Assemly dealt with their situations and attempted to do whatever they could to bring
the Turkish prisoners in Russia to Anatolia. The question of Turkish prisoners was one
of the issues to discuss in the frame of good fellowship of Turkish Ankara Government
with the Soviets. The Turkish government in Ankara signed up a treaty to exchange
prisoners with the Soviet Russia on 28th Marc 1921. About 6 monts later, on 17th September 1921, a similar prisoner exchange treaty was signed up with the Republic of Soviet
Socialist Ukraine in Moscow. Despite some problems confronted from times to times,
a myriad of Turkish prisoners of war returned to Anatolia as a result of these treaties.
However, there were some prisoners who could not return to Anatolia, who died of
various kinds of tortures, and a few who got married in Russia and settled there. In this
paper, the problems the Turkish prisoners of war in Ukraine and other regions of Russia
confronted and some relevant events were evaluated in the frame of archive documents
and other sources.

Anahtar Kelimeler

1.World War, Russia, Ukraine, Turkish Prisoners of War, Turkish Grand National Assemly (TGNA)

Kaynakça

• I- Arşiv Vesikaları Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi (BCA)
• 030/ 18/ 03. 29. 14
• 030. 18/ 05. 14. 10
• 030. 10 / 55.363.2 (7)
• 030. 10/ 55.362. 12. (3).
• 030. 10/ 55.362. 12. (1).
• 030. 10/ 55.362. 12. (2)
• 030. 10/55. 362. 18. 6.
• 030. 10/ 55. 362. 18. 4.
• 030. 10/ 55. 362. 18;
• 030. 10/ 55. 362. 18. 2.
• 030. 10/ 55. 362. 18. 7.
• 030. 10/ 55. 362. 18. 8.
• 030.10/55. 363.6. (3)
• 030. 18/ 6. 49. 11.
• 030.10/6.32.1 (2).
• 030.10/55. 363.4. (3)
• 030.10/55. 363.6. (1)
• 030.10/55. 363.6. (4)
• 030.18/7.25.14
• 030.18.01.011.51.19
• 030.10/7.40.19 (2).
• II- Tez, Kitap ve Makaleler Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi Kafkas Cephesi 3.Ordu Harekâtı, C. I, II, Genkur. Yay., C.7. Ankara 1993.
• Düstur, 3. Tertip, Ankara 1944, BİRİNCİ, İhsan, “Sarıkamış Kahramanları”, Hayat Tarih Mecmuası, Şubat 1967
• TONGUÇ, Faik, Birinci Dünya Harbinde Bir Yedeksubayın Hatıraları, Ankara 1960.
• KÖSTÜKLÜ, Nuri, “1920’li Yılların Başlarında Kırım ve Kazan Türklerinin Yaşadığı Açlık Felaketi ve Türkiye’nin Yardımları”, Mustafa Kemal Atatürk ve Türkiye’nin Dış Politikasında Kemalizm Uluslararası Sempozyumu, 19- 21 Mayıs 2011, Kazan- TATARISTAN; Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C.XXVII, Sayı:80, Ankara 2011, s. 293-325.
• KURAT, Akdes Nimet, Türkiye ve Rusya, Ankara 1990.
• KUTLU, Cemil, I. Dünya Savaşında Rusya’daki Türk Savaş Esirleri ve Bunların Yurda Döndürülme Faaliyetleri, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi, AİİT Enstitüsü, Erzurum 1997.
• Osmanlı Hilal-i Ahmer Cemiyeti Rusya Üsera Murahhası Yusuf Akçura Bey’in Raporu, Dersaadet 1335.
• ÖLÇEN, M. Arif, Vetluga Irmağı, (yay. Hazırlayan; Ali Nejat Ölçen), Ankara 1994.
• SÖYLEMEZOĞLU, G. Kemali, Hariciye Hizmetinde 30 Sene, İstanbul 1949.
• YERASİMOS, Stefanos, Türk Sovyet İlişkileri–Ekim Devriminden Milli Mücadele’ye, İstanbul 1979.