1930 İSTANBUL BELEDİYE SEÇİMLERİ

Yıl 2023, Cilt: 39 Sayı: 107, 177 - 210, 24.05.2023

Ahmet Gülen

Öz

Türkiye’de çok partili hayata geçişle beraber dinamiklik kazanan seçim müessesesi 1930 yılında yapılan belediye seçimlerinde ayrı bir nitelik kazanmıştır. 1930 belediye seçimleri günümüzdeki gibi doğrudan belediye başkanının halkın oylarıyla belirlendiği bir seçim değildir; ancak belediye meclis adayları için yapılan bir seçim olarak önemli niteliklere sahiptir. İlk defa tek dereceli yapılan ve aynı zamanda kadınlara seçme ve seçilme hakkı tanınan bu seçimlerin bir başka önemli özelliği Cumhuriyet Dönemi’nde ilk kez bir muhalefet partisinin iştirak etmesidir. Temel olarak ekonomik şartlardan ve aynı zamanda hükûmetin denetlenmesi ihtiyacından doğan ve kuruluşundan kısa süre sonra yerel seçimlere girme kararı alan Serbest Cumhuriyet Fırkası, Türkiye’nin diğer bölgelerinde olduğu kadar İstanbul gibi büyük öneme sahip büyük bir şehirde de iktidardaki Cumhuriyet Halk Fırkası’na karşı mücadele vermiştir. İstanbul’da muhalefet partisinin, Makbule Hanım, Suat Derviş, Nezihe Muhittin gibi üç önemli kadın adayın yanı sıra 13 de gayrimüslim adaya listesinde yer vermesi dikkate değerdir. Serbest Cumhuriyet Fırkası böylece hem o dönemde Türkiye’nin tanınmış isimleriyle seçmenlerin dikkatini çekmeye çalışmış ve hem de kültürel zenginlik olarak nitelenebilecek azınlıklara seçim yarışına girme fırsatı tanımıştır. Cumhuriyet Halk Fırkası ise eski belediye yahut vilayet meclis üyelerini yani tecrübeli isimleri tekrar aday göstermeyi tercih etmiştir. Her ne kadar iki partinin yanı sıra bağımsız adayların da yer aldığı bir mücadele olmasına rağmen İstanbul seçimleri seçmen nezdinde fazla bir ilgi toplayamamıştır. Sadece 50 bin vatandaşın oy verdiği seçimler siyasal katılım açısından Cumhuriyetin ilk yıllarının en az ilgi çeken seçimlerinden birisidir.

Anahtar Kelimeler

İstanbul, Belediye Seçimleri, Cumhuriyet Halk Fırkası, Serbest Cumhuriyet Fırkası

1930 İSTANBUL MUNICIPAL ELECTIONS

Öz

The elections, which gained dynamism with the transition to the multiparty system in Türkiye, gained a different quality in the municipal elections held in 1930. The 1930 municipal elections were not the elections where the mayor was directly elected by popular votes as it is today, but it had important qualities as an election for municipal council candidates. Another important feature of this election, which was held for the first time in a single step and also gave women the right to vote and be elected, is that an opposition party participated in the elections for the first time in the Republican era. The Free Republican Party, which was born mainly from the economic conditions and, also the need to supervise the government and decided to enter local elections shortly after its establishment, competed against the ruling Republican People’s Party in a big city like Istanbul as well as in other regions of Türkiye. It is remarkable that the opposition party in Istanbul included 13 non-Muslim candidates in its list, in addition to three important female candidates such as Makbule Hanım, Suat Derviş and Nezihe Muhittin. Thus, the Free Republican Party both tried to attract the attention of the voters with the well-known names of Türkiye at that time, and also gave the minorities, who could be described as cultural wealth, the opportunity to enter the election race. Republican People’s Party, on the other hand, preferred to nominate former municipal or provincial council members, namely experienced names. Although it was a struggle involving independent candidates as well as two parties, the Istanbul elections did not attract much attention from the voters. The elections, in which only 50 thousand citizens voted, are one of the least interesting elections in the first years of the Republic in terms of voter turnout.

Anahtar Kelimeler

İstanbul, Free Republican Party, Municipal Elections, Republican People’s Party

Kaynakça

• “120 azaya bedel”, Cumhuriyet, 3 Teşrinievvel 1930.
• “800 Kişilik Bir Grup Reyini Kullanamadı”, Son Posta, 12 Teşrinievvel 1930.
• “Ağaoğlu Ahmet B.in cevabı”, Milliyet, 20 Ağustos 1930.
• “Belediye intihabatı başladı”, Cumhuriyet, 6 Teşrinievvel 1930.
• “Belediye intihabatında”, Vakit, 25 Ağustos 1930.
• “Belediye İntihabına Girilecek Mi?”, Son Posta, 19 Ağustos 1930.
• “Belediye Kanunu”, Resmî Gazete, 14 Nisan 1930.
• “Belediyeye Gösterilecek Namzetler”, Son Posta, 26 Ağustos 1930.
• “Beyanname”, Cumhuriyet, 5 Teşrinievvel 1930.
• “Bu iş böyle nereye varacak?”, Milliyet, 12 Teşrinievvel 1930.
• “Bu yeşil bayrağı çeken kim?”, Vakit, 14 Teşrinievvel 1930.
• “Bütün Memlekette İntihabat Bitti”, Cumhuriyet, 21 Teşrinievvel 1930.
• “C.H.F.”, Vakit, 23 Teşrinievvel 1930.
• “Cümhuriyet Halk Fırkasının Beyannamesi”, Son Posta, 6 Teşrinievvel 1930.
• “Dahili Haberler”, Son Posta, 18 Teşrinievvel 1930.
• “Dün Eyüpte intihap yapıldı”, Milliyet, 10 Teşrinievvel 1930.
• “Dün intihabat, pek gürültülü oldu”, Milliyet, 11 Teşrinievvel 1930.
• “Dün Nisbî bir Sükûn Vardı”, Cumhuriyet, 8 Teşrinievvel 1930.
• “Emanetle Vilayet birleşiyor”, Vakit, 28 Ağustos 1930.
• “Fakat kanuni şartlara haiz olmadığı için reyini veremedi”, Vakit, 9 Teşrinievvel 1930.
• “Fatih dairesinde dün hayli gürültü oldu”, Cumhuriyet, 15 Teşrinievvel 1930.
• “Fethi B. ve akalliyetler”, Vakit, 11 Teşrinievvel 1930.
• “Fethi B. ve intihabat”, Cumhuriyet, 8 Teşrinievvel 1930.
• “Fethi B. Yalova’ya gitti”, Cumhuriyet, 19 Ağustos 1930.
• “Fethi B.in beyannamesi”, Son Posta, 6 Teşrinievvel 1930.
• “Fethi Bey yarın namzetlerin tespitini ikmal edecektir”, Son Posta, 23 Ağustos 1930.
• “Fethi Beyi asabileştiren bir hadise oldu”, Cumhuriyet, 9 Teşrinievvel 1930.
• “Günün Birinde Fethi B. Başvekil Olursa”, Son Posta, 14 Ağustos 1930.
• “Gürültülü Bir Gün!”, Vakit, 11 Teşrinievvel 1930.
• “H. F. İntihabın Uzamasından Nasıl İstifade Ediyor?”, Son Posta, 15 Teşrinievvel 1930.
• “Halk Fırkasına iftira ediyorlar”, Vakit, 14 Teşrinievvel 1930.
• “Halk Fırkasının namzetleri kimlerdir?”, Son Posta, 6 Teşrinievvel 1930.
• “Halkta Reyini Kullanmak Arzusu Hiç Kalmadı”, Son Posta, 15 Teşrinievvel 1930.
• “Hanımlar”, Vakit, 5 Teşrinievvel 1930.
• “Hayır değil, evet!”, Milliyet, 14 Teşrinievvel 1930.
• “Hayret”, Milliyet, 6 Teşrinievvel 1930.
• “Her Yerde C.H. Fırkası Kazanıyor”, Cumhuriyet, 20 Teşrinievvel 1930.
• “İntihabat başladı”, Son Posta, 6 Teşrinievvel 1930.
• “İntihabat bugün başlıyor”, Cumhuriyet, 5 Teşrinievvel 1930.
• “İntihabat serbesttir”, Cumhuriyet, 22 Ağustos 1930.
• “İntihabat yeniden temdit edilmiyecek”, Vakit, 14 Teşrinievvel 1930.
• “İntihabat”, Son Posta, 20 Teşrinievvel 1930.
• “İntihabatı Halk Fırkası Kazandı”, Cumhuriyet, 18 Teşrinievvel 1930.
• “İntihabatta Memurun Bitaraflığı Böyle Anlaşılıyorsa Hata Ediliyor”, Son Posta, 13 Teşrinievvel 1930.
• “İntihap bir hafta temdit edildi”, Vakit, 12 Teşrinievvel 1930.
• “İntihap pazara başlıyor”, Vakit, 1 Teşrinievvel 1930.
• “İntihap yavaşladı”, Son Posta, 14 Teşrinievvel 1930.
• “İntihap yerlerinde nutuk söylenmiyecek”, Cumhuriyet, 8 Teşrinievvel 1930.
• “İntihaptan zaferle çıktık”, Milliyet, 19 Teşrinievvel 1930.
• “İstanbul belediye intihabatı başladı”, Hakimiyeti Milliye, 5 Teşrinievvel 1930.
• “İstanbul belediye intihabatı bu sabahtan itibaren başladı”, Milliyet, 5 Teşrinievvel 1930.
• “İstanbul halkı dün de Cümhuriyet Halk Fırkasına reyini verdi”, Milliyet, 9 Teşrinievvel 1930.
• “İstanbul İntihabatı Dün Bitti”, Vakit, 19 Teşrinievvel 1930.
• “İstanbul intihabatı”, Cumhuriyet, 8 Teşrinievvel 1930.
• “İstanbul intihabı”, Milliyet, 16 Teşrinievvel 1930.
• “İstanbul intihabını kazanıyoruz”, Milliyet, 6 Teşrinievvel 1930.
• “İstanbul namzetleri”, Anadolu, 5 Teşrinievvel 1930.
• “İstanbul ve mülhakatı intihabatı da bitiyor”, Cumhuriyet, 17 Teşrinievvel 1930.
• “İşte Adalar intihabatının neticesi”, Vakit, 13 Teşrinievvel 1930.
• “Kadıköyünde de…”, Vakit, 20 Teşrinievvel 1930.
• “Kazandık”, Milliyet, 19 Teşrinievvel 1930.
• “Kumkapı halkı şikâyet ediyor”, Son Posta, 14 Teşrinievvel 1930.
• “Lûtfen bize yazınız”, Son Posta, 20 Ağustos 1930.
• “Muhalefet lideri Fethi Bey suallerimize müphem, kaçamaklı cevaplar veriyor!” Milliyet, 13 Teşrinievvel 1930.
• “Namzet listeleri ilân edilmek üzere”, Cumhuriyet, 1 Teşrinievvel 1930.
• “Onu ve seni kurtaranlara rey ver!”, Vakit, 6 Teşrinievvel 1930.
• “Recep B.”, Cumhuriyet, 10 Teşrinievvel 1930.
• “S. C. Fırkasının namzetleri kimlerdir?”, Son Posta, 6 Teşrinievvel 1930.
• “S.C.F. dün akşam geç saate kadar namzet arıyordu”, Milliyet, 5 Teşrinievvel 1930.
• “Sabiha Zekeriya H.”, Milliyet, 5 Teşrinievvel 1930.
• “Sandık Başlarında Mücadeleler”, Cumhuriyet, 11 Teşrinievvel 1930.
• “Sandık başlarında”, Vakit, 17 Teşrinievvel 1930.
• “Sandıklar C.H.F reylerile doluyor”, Milliyet, 6 Teşrinievvel 1930.
• “Serbest Cümhuriyet Fırkası Teşekkül Etti”, Hakimiyeti Milliye, 13 Ağustos 1930.
• “Serbestçiler iki şer gündeliği veremeyince dün çığırtkansız kaldılar”, Milliyet, 13 Teşrinievvel 1930.
• “Serbestçiler tehdit mektupları gönderdiler”, Milliyet, 17 Teşrinievvel 1930.
• “Şehir halkının ne kadarı rey verdi, niçin?”, Vakit, 20 Teşrinievvel 1930.
• “Şehir İntihabatı Bugün Bitiyor”, Cumhuriyet, 18 Teşrinievvel 1930.
• “Şehir Meclisi intihabatı ve fırkalar”, Cumhuriyet, 21 Ağustos 1930.
• “Şehir Meclisi İntihabatına Hazırlık”, Cumhuriyet, 21 Ağustos 1930.
• “Şehir meclisi”, Vakit, 26 Ağustos 1930.
• “Teşkilâtı Esasiyeyi Bozan”, Son Posta, 21 Ağustos 1930.
• “Umumi vaziyet Serbest Fırkanın Lehinde İdi”, Son Posta, 19 Teşrinievvel 1930.
• “Yeni fırka bugün bir içtima aktedecektir”, Cumhuriyet, 20 Ağustos 1930.
• “Yeşil bayrak efsanesi ve Ali Fethi Beyin Mütaleası”, Son Posta, 13 Teşrinievvel 1930.
• “Yeşil bayrak nedir?”, Son Posta, 12 Teşrinievvel 1930.
• “Yeşil bayrak”, Milliyet, 13 Teşrinievvel 1930.
• “Zaferimiz kat’idir”, Milliyet, 20 Teşrinievvel 1930.
• Ağaoğlu, Ahmet, Serbest Fırka Hatıraları, Baha Matbaası, İstanbul 1969.
• Akşin, Sina, Kısa Türkiye Tarihi, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2008.
• Balkaya, İhsan Sabri, Serbest Cumhuriyet Fırkası Arşiv Belgelerine Göre 1930 Belediye Seçimleri, Güneş Vakfı, Erzurum 2006.
• Çadırcı, Musa, Tanzimat Sürecinde Türkiye: Ülke Yönetimi, İmge Kitabevi, Ankara 2017.
• Çavdar, Tevfik, “Müntehib-i Sani’den” Seçmene, V Yayınları, Ankara 1987.
• Çavdar, Tevfik, Türkiye Ekonomisinin Tarihi: 1900-1960, İmge Kitabevi, Ankara 2003.
• Çavdar, Tevfik, Türkiye’nin Demokrasi Tarihi: 1839-1950, İmge Kitabevi, Ankara 2004.
• Emrence, Cem, 99 Günlük Muhalefet: Serbest Cumhuriyet Fırkası, İletişim Yayınları, İstanbul 2014.
• Erer, Tekin, Türkiye’de Parti Kavgaları, Tekin Yayınevi, İstanbul 1966.
• Findley, V. Carter, Modern Türkiye’nin Tarihi: İslam, Milliyetçilik ve Modernlik 1789-1807, Timaş Yayınları, 2011.
• Gülen, Ahmet, Türkiye’de Partili Cumhurbaşkanı Tartışmalarının Kısa Tarihçesi (1923-1950), Tarihçi Kitabevi, İstanbul 2018.
• İnönü, İsmet, Defterler (1919-1973) I.C., Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2008.
• Kabasakal, Mehmet, Türkiye’de Siyasal Parti Örgütlenmesi: 1908-1960, Tekin Yayınevi, İstanbul 1991.
• Karpat, Kemal, Türk Demokrasi Tarihi, Afa Yayıncılık, İstanbul 1996.
• Koçak, Cemil, Belgelerle İktidar ve Serbest Cumhuriyet Fırkası, İletişim Yayınları, İstanbul 2006.
• Lewis, Bernard, Demokrasinin Türkiye Serüveni, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2007.
• Okyar, Fethi, Serbest Cumhuriyet Fırkası Nasıl Doğdu, Nasıl Feshedildi?, Ketebe Yayınları, İstanbul 2019.
• Ortaylı, İlber, İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı, Timaş Yayınları, İstanbul 2007.
• Şakir, Ziya, Fethi Okyar ve Serbest Fırka: Serbest Fırka Nasıl Doğdu, Nasıl Öldü?, Akıl Fikir Yayınları, İstanbul 2020.
• Tanör, Bülent, Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2009.
• Tezel, Sezai Yahya, Cumhuriyet Dönemi İktisadi Tarihi (1923-1950), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1994.
• Tunaya, Tarık Zafer, Türkiye’de Siyasî Partiler: 1859-1952, Doğan Kardeş Yayınları A.Ş. Basımevi, İstanbul 1952.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), Fon: 30-10-0-0, Kutu: 182, Gömlek: 259, Sıra: 4.
• Yetkin, Çetin, S.C.F. Olayı, Otopsi Yayınları, İstanbul 2004.
• Zekeriya Sertel, “Teşkilatı Esasiye Kanunun Yapanlar ve Bozanlar”, Son Posta, 22 Ağustos 1930.
• Zürcher, Eric Jan, Modernleşen Türkiye’nin Tarihi, İletişim Yayınları, İstanbul 2007.