BAŞLANGICINDAN LOZAN KONFERANSI’NA TÜRKİYE’DE YABANCILARA TAŞINMAZ SATIŞI VE KARŞILAŞILAN SORUNLAR

Yıl 2023, Cilt: 39 Sayı: 107, 39 - 78, 24.05.2023

Cengiz Mutlu

https://doi.org/10.33419/aamd.1301600

Öz

1867 yılından önce Osmanlı Devleti’nde yabancılara gayrimenkul iktisabı yasaktı. Bu tarihten itibaren devlet, Safer Kanunu ile yabancılara gayrimenkul iktisabını legal hâle getirirken iktisabı belli şartlara bağlamıştı. Böyle bir kanunun çıkartılmasında Kırım Savaşı sonrası alınan dış borçlar ve kapitülasyonlar etkili olmuştur. Yabancıların taşınmaz iktisabı Osmanlı kanunları uygulanması karara bağlanırken, bu unsurun Hicaz’da taşınmaz edinmesinin önü kapatılmıştı. Ayrıca Osmanlı uyruğunda iken sonradan yabancı bir devletin uyruğuna geçenlerin taşınmaz alması da yasaklanmıştır. Daha evvel gerçek kişilere tanınan taşınmaz edinme hakkı 1913’te yabancı tüzel kişilere de teşmil edilmiştir. Yabancıların, bu kanunla elde ettiği kazanımlarla ilgili haklar Birinci Dünya Savaşı’na dek devam etmiştir. 1914’te eski antlaşmalara ait hükümlerle birlikte kapitülasyonların lağvedilmesi yabancılara tanınan tüm ayrıcalıkları ortadan kaldırmıştır. Mütareke ile birlikte Yunanlara taşınmaz satışı özellikle Batı Anadolu’nun bazı vilayetlerinde yüzde doksanlara varmıştır. Müslüman emlakının yabancıların eline geçmemesini temin için ortaya atılan birtakım öneriler ise sonuçsuz kalmıştı. Her gün binlerce lira kıymette Müslüman emlakının yabancıların eline geçişi Türk kamuoyunda tepkileri beraberinde getirmişti. Türk basınında Müslüman emlak sahiplerinin müşkülat ve zaruretler karşısında himaye edilmesi gündeme gelse de etkili bir tedbir alınamamıştır. Tüm tedbirler, millî basın vasıtasıyla Müslüman emlak sahiplerine yönelik iyi müşteriler bulmaları hususundaki nasihatlerinden öteye gidememişti. Satışların bir hayli artması üzerine İstanbul Hükûmeti bazı tedbirlere başvurmak zorunda kalsa da bundan da bir sonuç çıkmamıştır. Lozan Antlaşması’nda ise İtilaf Devletleri vatandaşlarının Türkiye’de taşınmaz edinmesi kabul edilirken buna karşın bu devletler de Türk vatandaşlarına taşınmaz edinme hakkı tanımıştır. Bu çalışmada başlangıcından Lozan Konferansı’na kadar Türk devletinin egemenlik sorunlarından biri olan yabancılara gayrimenkul satışı belgelerle ortaya koyulmaya çalışılacaktır. Çalışmamızda veri analiziyle, doküman analizi yöntem olarak kullanılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Batı Anadolu, İstanbul, Lozan Antlaşması, Millî Mücadele, Taşınmaz Satışı, Yabancılar

REAL ESTATE SALES TO FOREIGNERS AND PROBLEMS ENCOUNTERED IN TÜRKİYE IN THE PROCESS UP TO THE LAUSANNE CONFERENCE

Öz

Real estate sales to foreigners were prohibited in the Ottoman Empire before 1867. From this date the state legalized the acquisition of real estate for foreigners but bound the acquisition to certain conditions. It was the pressure that led the state to enact such a law, which was the return of foreign debts and capitulations received after the Crimean War. Rights related to the gains that foreigners gained with this law continued until the First World War. In 1914, the abolition of capitulations with the provisions of the old treaties eliminated all privileges granted to foreigners. With the armistice, the sale of real estate to the Greeks reached ninety percent, especially in some provinces of Western Anatolia. Some suggestions put forward to ensure that Muslim real estate must not fall into the hands of foreigners were inconclusive. Everyday Muslim real estate, worth thousands of liras, was passed into the hands of foreigners which caused reactions from the Turkish public. Although the Turkish press brought to the agenda to protect Muslim property owners who encountered difficulties and necessities, no effective measures could be taken. None the measures could go beyond the advice of Muslim real estate owners to find good customers. Although the İstanbul Government had to resort to some measures after the sales increased considerably, it didn’t yield any results. In the treaty of Lausanne, while it was accepted that the citizens of the Entente States could acquire real estate in Turkey, these states also gave Turkish citizens the right to acquire real estate. In this study, the sale of real estate to foreigners, which is one of the sovereignty problems of the Turkish state from the beginning to the Lausanne Conference, will be tried to be revealed with documents.

Anahtar Kelimeler

Foreigners, Istanbul, National Struggle, Sale of Property, Treaty of Lausanne, West Anatolia

Kaynakça

• Alandağlı, Murat, “Osmanlı İmparatorluğu’nun Yabancılara Toprak Satışlarında Belirlediği Kırmızı Çizgiler”, XVII. Türk Tarih Kongresi, 15-17 Eylül 2014, Ankara 2015.
• Alandağlı, Murat, “Üsküdar ve Havalisi’nde Yabancıların Mülk Edinme Gayretleri (XIX. yy sonları XX.yy. Başları)”, Uluslararası Üsküdar Sempozyumu, 11-13 Kasım 2016 Bildiriler I, İstanbul 2017.
• Albay M. Şefik Aker, İstiklâl Harbinde 57’nci Tümen ve Aydın Millî Cidali, Cilt I, İstanbul 1937.
• Arıkan, Zeki, Mütareke ve İşgal Dönemi İzmir Basını, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara 1989.
• Arıkoğlu, Damar, Hatıralarım, Tan Gazetesi Matbaası, İstanbul 1961.
• Arşiv Belgeleriyle Ermeni Faaliyetleri 1914-1918, Cilt VIII, Genelkurmay Askerî Tarih Arşivi Yayınları, Ankara 2008.
• Bayar, Celâl, Ben de Yazdım Millî Mücadeleye Giriş, Cilt 5, Sabah Kitapları, İstanbul 1997.
• Berci, İbrahim, Osmanlı Devleti’nin Muhasım Devlet Politikası: Trablusgarp Savaşı ve Aydın Vilayeti İtalyanları, Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Ana Bilim Dalı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Denizli 2020.
• Bozkurt, Abdurrahman, İtilaf Devletlerinin İstanbul’da İşgal Yönetimi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Ana Bilim Dalı, Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul 2009.
• Bürokrat Tevfik Biren’in II. Abdülhamit, Meşrutiyet ve Mütareke Hatıraları, Haz. Fatma Rezan Hürmen, Pınar Yayınları, İstanbul 2006.
• Chiha, Nedjib H. (Çev. Halil Cin), “Osmanlı Devleti’nde Gayrimenkul Mülkiyeti Bakımında Yabancıların Hukuki Durumu”, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C 24, S 1, 1967.
• Düstur, Birinci Tertip, III, s.230.
• Ganız, Hakkı Gürkan, Millî Mücadele Başlarında Aydın Sancağı (1919-1920), Adnan Menderes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Ana Bilim Dalı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Aydın 2009.
• Gülsoy, Ufuk, Osmanlı Gayrimüslimlerinin Askerlik Serüveni, Simurg Yayınları, İstanbul 2000.
• Güzel Polat, Ezgi, “Osmanlıdan Günümüze Vatandaşlık Anlayışı”, Ankara Barosu Dergisi, S 3, 2011.
• Hürriyet, 10 Temmuz 1868.
• Hürriyet, 16 Kasım 1868.
• İkdam, 16 Şubat 1920.
• İkdam, 28 Nisan 1920.
• İkdam, 13 Eylül 1921.
• İleri, 29 Nisan 1922.
• Karataşer, Büşra, “Babıali’nin Amerikan Petrol Şirketi Standart Oil’e Bakışı”, Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi, C 13, S 2, Kış 2018.
• Konan, Belkıs, “1915 Tarihli “Memâlik-i Osmaniye’de Bulunan Ecanibin Hukuk ve Vezaifi Hakkında Kanun-ı Muvakkat”a Göre Yabancıların Osmanlı Devleti’nde Hukuki Durumunun Değerlendirilmesi”, Türk Hukuk Tarihi Kongresi Bildirileri I, 21-22 Aralık İstanbul 2012, Ed. Fethi Gedikli, İstanbul 2014.
• Kurmuş, Orhan, Emperyalizmin Türkiye’ye Girişi, Bilim Yayınları, İstanbul 1974.
• Meray, Seha L., Lozan Barış Konferansı Tutanaklar Belgeler, Birinci Takım, Cilt I, II, Ankara Üniversitesi Basımevi, 1971.
• Özyürek, Mustafa, Millî Mücadele Dönemi Yazılarıyla Necmettin Sadık Sadak, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara 2020.
• Pakalın, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih ve Deyimleri Sözlüğü, II, III, MEB, İstanbul 1993.
• Patrick, Mary Mills, Son Sultanların İstanbul’unda, Dergâh Yayınları, İstanbul 2009.
• Pullukçuolu Yapucu, Olcay, Aydın Sancağı 1845-1914 (Sosyal, Ekonomik, Dar, Kültürel Durum), Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Ana Bilim Dalı, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İzmir 2006.
• Sarıbey Haykıran, Aysun, Aydın Vilayetinde Çiftlikler (1839-1918), Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Ana Bilim Dalı, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İzmir 2013.
• Sarısır, Serdar, Demografik Oyun Sürgün (1919-1923), IQ Yayınları, İstanbul 2006.
• Sıradışı Bir İttihatçı Besarya Efendi’nin Hayatı ve II. Meşrutiyet Dönemi Hatıraları, Der. Nevzat Artuç, Timaş Yayınları, İstanbul 2019.
• Sükan, Bige, “İmparatorluk’tan Cumhuriyet’e Türkiye’de Yabancı Sermaye Anlayışı”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, S 54, Bahar 2014.
• Şimşek, Muttalip, 20. Yüzyılın Başlarında Aydın ve Menteşe Sancaklarında Gayr-i Müslimlerin Demografik ve Sosyo-Ekonomik Durumu (1900-1925), Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Ana Bilim Dalı, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Konya 2013.
• Taçalan, Nurdoğan, Ege’de Kurtuluş Savaşı Başlarken, Aksoy Yayıncılık, İstanbul 1998.
• Tanin, 3 Ağustos 1921.
• Temel, Mehmet, İşgal Yıllarında İstanbul’un Sosyal Durumu, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1998.
• Temizgüney, Firdes, Emval-i Metruke Meselesi (Ermenilerden Kalan Mallar), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Erzurum 2014.
• Tezören, Nebahat, “Türkiye’de Ecnebilerin Mülk Edinmeleri”, IV. Türk Tarih Kongresi, 10-14 Kasım 1948 Ankara, Ankara 1949, s.354-362.
• Times, 3 March 1856.
• Times, 11 February 1876.
• Toker, Hülya, Mütareke Döneminde İstanbul Rumları, Genelkurmay Askerî Tarih Arşivi Yayınları, Ankara 2006.
• Türk İstiklal Harbi IV. Cilt Güney Cephesi, Genelkurmay Askerî Tarih Arşivi Yayınları, Ankara 2009.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), BOA, BEO (Babıali Evrak Odası);
• BOA, BEO, 4596/344690, lef 1.
• BOA, BEO, 4596/344690, lef 2.
• BOA, BEO, 4598/344817, lef 2.
• BOA, BEO, 4611/345753, lef 2.
• BOA, BEO, 4611/345753, lef 6.
• BOA, BEO, 4611/345753, lef 7.
• BOA, BEO, 4615/346053 lef 1.
• BOA, BEO, 4622/346576, lef 1.
• BOA, BEO, 4622/346576, lef 2.
• BOA, BEO, 4623/346686, lef 1.
• BOA, BEO, 4623/346686, lef 2.
• BOA, BEO, 4661/349536, lef 2.
• BOA, BEO, 4661/349575 lef 2.
• BOA, BEO, 4666/349920.
• BOA, BEO, 4668/350066, lef 1.
• BOA, BEO, 4669/350157.
• BOA, BEO, 4682/351111.
• BOA, BEO, 4682/351130.
• BOA, BEO, 4696/352166, lef 6, 7.
• BOA, BEO, 4696/352166.
• BOA, BEO, 4697/352215.
• BOA, BEO, 4703/352690 lef 7.
• BOA, BEO, 4704/352783, lef 2.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), ŞD (Şurâ-yı Devlet), 2843/55.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), HR.İD (Hariciye İrade Dahiliye), 835/77.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), DH.İ.UM (Dahiliye Nezareti İdare-i Umumiye), 7-7/1-5, lef 3.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), DH.KMS (Dahiliye Nezareti Kalem-i Mahsus); BOA, DH.KMS, 63/51.
• BOA, DH.KMS, 49-2/63, lef 3.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), HR.HMŞ.İŞO (Hukuk Müşavirliği İstişare Odası), BOA, HR.HMŞ.İŞO, 215/78, lef 2.
• BOA, HR.HMŞ.İŞO, 215/78.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), MV (Meclis-i Vükela); BOA, MV, 252/172.
• BOA, MV, 215/137, 27.
• BOA, MV, 217/84.
• Üçüncü, Sezen, Yabancı Uyruklu Gerçek Kişilerin Satın Alma Yoluyla Türkiye’de Taşınmaz Mülkiyeti Edinimi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Özel Hukuk Ana Bilim Dalı, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2016.