Cumhuriyet’in İlk Yıllarında Hastalık ve Evlilik: Besim Ömer Akalın’ın Fen ve İzdivaç İsimli Eserinin Tıp Tarihi Açısından Değerlendirilmesi

Yıl 2024, Cilt: 40 Sayı: 110, 473 - 520, 12.11.2024

Ahmet Sezgin , Serap Şahinoğlu

https://doi.org/10.33419/aamd.1577681

Öz

Besim Ömer Akalın, tıp tarihinde yer tutan önemli şahsiyetlerden birisi olmakla birlikte özellikle Osmanlı’nın son dönemi ve Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk yıllarında sağlık politikalarına yön verilmesi konusunda fikirleriyle dikkate değer girişimlerde bulunmuştur. Sağlık alanını ilgilendiren birçok kitap ve makale kaleme almıştır. Müstakil olarak ele aldığı kitapların yanı sıra seri olarak yazdığı eserleri de bulunmaktadır.
Çalışmamızda nitel araştırma yöntemlerinden biri olan doküman analizi yöntemi kullanılmıştır. Bu kapsamda Besim Ömer Akalın’ın Fen ve İzdivac Evlenebilecekler ve Evlenemeyecekler isimli eserinin Osmanlı Türkçesinden çeviri yazısı yapıldıktan sonra sadeleştirme yapılarak günümüz Türkçesine özet metin şeklinde aktarılmıştır. Çalışma, temelde nüfus politikasını ilgilendiren ve dönemin yaygın anlayışını dile getiren seri olarak kaleme aldığı eserlerindendir. Eser, insan neslini “iyileştirme” ve bu “iyileştirme” üzerine kurguladığı sistemi anlattığı ve önerilerde bulunduğu geneli ilgilendiren fikirlerini içermektedir. Eserde ağırlıklı olarak evliliği etkileyebilecek bulaşıcı hastalıklara, yaş uyumuna, nasıl bir eş seçilmesi gerektiğine ve nüfusun geleceğini olumlu ya da olumsuz şekilde etkileyebilecek hususlara değinmektedir.
Eser, daha önce ele alınarak kapsamlı bir değerlendirmesi yapılmamıştır. Bu doğrultuda çalışma kapsamı olarak eser özelinden hareket edilerek günün nüfus politikalarına, yaygın bulaşıcı hastalıklarla birlikte yaygın ve bulaşıcı olmayan hastalıklara, insanların içerisinde bulunduğu ruhi hâllerin evlilik müessesine olan etkisine ve ırk ıslahı yönündeki dönem tartışmalarına değinilmiştir.
Çalışma, Besim Ömer Akalın’ın ilgili eserinde ileri sürdüğü görüşlerinin eserini yayımladığı dönem şartlarında hangi bilimsel temellere oturtmaya çalıştığını sorgulayarak dönemin diğer yazarlarının benzer konulardaki görüşleri ile karşılaştırılmasını ve dönemin genel yöneliminin ortaya çıkarılmasını amaçlamaktadır. Ayrıca Besim Ömer Akalın’ın bazı görüşlerinin günümüz bilimsel bakış açısıyla ifade ettiği geçerlilik de tartışılarak söylemlerinin zamanının ötesine geçip geçmediğinin ortaya konulması hedeflenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Besim Ömer Akalın, Bulaşıcı hastalıklar, İzdivaç, Nüfus politikası, Öjeni

Illness and Marriage in the First Years of the Republic: An Evaluation of Besim Ömer Akalın’s Work Titled “Fen ve Izdivac” in Terms of Medical History

Öz

Besim Ömer Akalın is one of the most important figures in the history of medicine and he made remarkable initiatives with his ideas on the direction of health policies, especially in the last period of the Ottoman Empire and the first years of the Republic of Türkiye. He wrote many books and articles on the field of health. He also wrote some books in series.
Document analysis method, one of the qualitative research methods, was used in our study. Within the scope of our study, the translation of Besim Ömer Akalın’s “Fen ve İzdivac Evlenebilecekler ve Evlenemeyecekler” (Science and Marriage Those who can and cannot Marry) was made from Ottoman Turkish. The book is one of the books he wrote in a series that basically concerns population policy and expresses the widespread understanding of the period. This book contains his general ideas about the “improvement” of the human generation and the system he built on this “improvement” and his suggestions. The topic mainly deals with infectious diseases that can affect marriage, age compatibility, how to choose a mate and issues that can positively or negatively affect the future of the population.
The book has not been discussed and comprehensively evaluated before. In this context, the book is discussed in terms of the population policies of the day, contagious diseases and non-contagious diseases, the impact of people’s mental states on the institution of marriage, and the eugenics debates of the period.
The study aims to question the scientific basis on which Besim Ömer Akalın tried to ground his views in his book in the conditions of the period in which he published his work, to compare them with the views of other writers of the period on similar issues and to reveal the general orientation of the period. In addition, the validity of some of Besim Ömer Akalın’s views expressed from today’s scientific point of view is also discussed and it is aimed to reveal whether his discourses have gone beyond his time.

Anahtar Kelimeler

Besim Ömer Akalın, Eugenics, Marriage, Infectious Diseases, Population Policy

Kaynakça

• Acıduman, Ahmet, Şahinoğlu, Serap, İlgili, Önder, “Kadına Yönelik Şiddet: İstanbul Şer‘î Mahkeme Sicillerine Göre”, Mersin Üniversitesi Tıp Fakültesi Lokman Hekim Tıp Tarihi ve Folklorik Tıp Dergisi, C 9, S 2, 2019, s.236-255.
• Aktan, Hamza, “Kefâet”, TDV İslam Ansiklopedisi, 25. Cilt, Ankara 2022.
• Altıntaş, Ayten, Ceylan, Oğuz, “Vilâdethâne”, Tombak Antika Kültürü Koleksiyon ve Sanat Dergisi, S 17, 1997.
• Bakar, Bülent, “Besim Ömer Akalın (1862- 1940)”, Atatürk Ansiklopedisi, Atatürk Araştırma Merkezi Başkanlığı. https://ataturkansiklopedisi.gov.tr/bilgi/besim-omer-akalin-1862-1940/, Erişim Tarihi: 29.07.2024
• Baş, Ramazan, Türkiye’nin Nüfus Politikası (1923-1980), Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara 2023.
• “Bekârlara gene hücum!”, Cumhuriyet, 11 Nisan 1934.
• Benatar, David, Better Never to Have Been the Harm of Coming into Existence, Oxford University Press, United States 2006.
• Besim Ömer Akalın Tercüme-i Hal Dosyası, Türkiye Büyük Millet Meclisi, Devre 5, 22.02.1935.
• Besim Ömer, Doğum Tarihi, Ahmet İhsan Matbaası, İstanbul 1932.
• Besim Ömer, Fen ve İzdivac Evlenebilecekler ve Evlenemeyecekler, Dersaadet 1340-1344.
• Besim Ömer, Nevsal-i Afiyet, Alem Matbaası, İstanbul 1315.
• Birinci Milli Türk Tıp Kongresi Zabıtnamesi, Türkiye Tıp Encümeni, Türkiye Büyük Millet Meclisi Matbaası, Cilt 1, 1 Eylül 1341.
• Cambridge Online Sözlüğü, https://dictionary.cambridge.org, Erişim Tarihi: 13.06.2024.
• Çakır, Serpil, Osmanlı Kadın Hareketi, Metis Yayınları, İstanbul 1996.
• “Çocuk Yapmalı mı, Yapmamalı mı?”, Resimli Ay, Sene 1, S 6, Temmuz 1340
• Doktor Asım İsmail, “Verem Mücadelesinin Ana Hatları”, İkinci Milli Türk Tıb Kongresi, Kader Matbaası, Ankara 1927.
• Erkaya Balsoy, Gülhan, Kahraman Doktor İhtiyar Acuzeye Karşı Geç Osmanlı Doğum Politikaları, Can Yayınları, İstanbul 2015.
• Erol, Ayten, Gökalp, Fatma, “İslâm Aile Hukukunda Kadının Evliliğini Sona Erdirme Hakkı”, Kalemname, C 7, S 13, Haziran 2022, s.11-32.
• Farber, Steven A., “U.S. Scientists’ Role in the Eugenics Movement (1907-1939): A Contemporary Biologist’s Perspective”, Zebrafish, vol. 5, 4, 2008, s.243-245.
• Fournier, Alfred, Frengi ve İzdivac, Çev. Celaleddin Muhtar, Hanımlara Mahsus Gazete Matbaası, İstanbul 1317.
• Gürbüz Türk Çocuğu Dergisi, S 1, Teşrinievvel 1926.
• Hasan Tahsin, “Islah-ı Irk” Sebilürreşad (Sırat-ı Müstakim), C 2-9, S 218, 25 Teşrinievvel 1328, s.188-190.
• Hot, İnci, Dr. Besim Ömer Paşa’nın Anne ve Çocuk Sağlığı Açısından Ülkemiz Nüfus Meselesi Hakkındaki Görüşleri, İstanbul Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 1996.
• Hüsameddin Şerif, Verem Teşhis ve Tedavisi, Mektebi Tıbbiye-i Şahane Matbaası, 1337-1921.
• İbnü’l Hakkı Mehmed Tahir, İzdivacın Şerait-i Esasiyesi, Matbaai Nefaset, Dersaadet 1331-1329.
• “İnciyi Niçin Çıkarıyoruz?”, İnci, S 1, 1 Şubat 1919.
• İsmail Kenan, İctimai Hastalıklardan Tahaffuz ve Vikaye Çareleri, Şirketi Mürettebiyye Matbaası, İstanbul 1342-1924.
• Kalaycıoğulları, İnan, Akgündüz, Batuhan, “Osmanlılardan Erken Cumhuriyet Dönemine Öjenizme Dair İlk Metinler”, ÇKÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C 10, S Özel, Aralık 2019, s.87-95.
• Kumaş, Mehmet Salih, Osmanlı Hukuk-ı Âile Kararnâmesi ve Türk Medenî Kanunu Çerçevesinde Boşanma Hukuku Genel Amaçlar, Uygulama Farklılıkları ve Sebepleri, Emin Yayınları, Bursa 2007.
• Kur’an-ı Kerim, T.C. Diyanet İşleri Başkanlığı, https://kuran.diyanet.gov.tr/mushaf, Erişim Tarihi: 13.06.2024.
• Liu, Y.S., Zhou, X.M., Zhi, M.X., Li, X-J., Wang, Q-L., “Darwin’s Contributions to Genetics”, Journal of Applied Genetics, C 50, S 3, 2009, s.177-184.
• Maksudyan, Nazan, “Erken Cumhuriyet Döneminde Kadın İntiharları: Islah, İnkâr, İskât”, Toplumsal Tarih, S 188, Ağustos 2009, s.60-66.
• Malkoç, Eminalp, “Erken Cumhuriyet Döneminde Kucaklaşmayı Unutturan Hastalık Frengiyle Mücadele”, Bitmeyen Hikaye: Küresel Salgın Çağında Tarihe Yeniden Bakmak (Salgın Hastalıklar ve Kamu Sağlığı Pratikleri), Ed. İsmail Yaşayanlar, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2022, s.305-323.
• Mehmed Salahi, Kamus-ı Osmani, Kısm-ı Rabi, İstanbul 1322.
• Mustafa Rahmi, “Öjenik - Islahiyat İlminde Bazı Esaslar”, Fikirler, C 1, S 18, 15 Mart 1928, s.7, 9-12.
• Nar, Mehmet Şükrü, “Tıbbi Antropoloji: Akraba Evliliklerinin Patolojik Etkileri”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, C 52, S 1, 2012, s.223-241.
• National Human Genome Research Institute, “Eugenics and Scientific Racism” https://www.genome.gov/about-genomics/fact-sheets/Eugenicsand-Scientific-Racism, Erişim Tarihi: 13.06.2024.
• Nusret Fuad, İzdivac Şeraiti Sıhhiye ve İctimaiyesi, 4. Baskı, İkbal Kitabhanesi, Dersaadet 1342-1923.
• Sabiha Zekeriya, “Çocuk Yapmak Kanunen Men’ Edilebilir mi?”, Resimli Ay, C 5, S 57-9, Teşrinisani 1928.
• Sabiha Zekeriya, “İçin İçin Ölen Bir Millet”, Resimli Ay, Sene 1, S 1, Şubat 1340.
• Safa, Peyami, “Besim Ömer Akalın”, Cumhuriyet, 20 Mart 1940, s.3.
• Sağlam Tekir, Hürü, “Pencereleri Kafesli Muayenehane: Osmanlıda Viladethanelerin Açılması ve Doktor Besim Ömer Paşa”, XVIII. Türk Tarih Kongresi, Kongreye Sunulan Bildiriler (III. Cilt), Osmanlı Tarihi ve Medeniyeti, Haz. Semiha Nurdan, Muhammed Özler, Türk Tarih Kurumu, 2022, s.695-706.
• Sebilürreşad (Sırat-ı Müstakim), 25 Teşrinievvel 1328, C 2-9, Sayı 218.
• Sert, Gürkan, Üreme Haklarının Yasal Temelleri ve Etik Değerlendirme, İnsan Kaynağını Geliştirme Vakfı, İstanbul 2013.
• “Servetifünun mecmuası 50 yaşında”, Akşam, 27 Mart 1940.
• Stern, Alexandra Minna, “Eugenics and Sterilization in the United States: Patterns, Experiences and Legacies”, The Meaning of Eugenics: Historical and Present-Day Discussions of Eugenics and Scientific Racism Symposium, December 2, 2021. https://youtu.be/VFAQQpU0REY?si=SM41qhqVCSIGbEsM, Erişim Tarihi:13.06.2024.
• Şemseddin Sami, Kamus-ı Türki, İkdam Matbaası, Dersaadet 1317.
• TBMM Zabıt Ceridesi, 5. Devre, 64. İctima, Cilt 18, 25.5.1937.
• TDK Online Sözlüğü, https://sozluk.gov.tr, Erişim: 13.06.2024.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Babıali Evrak Odası Evrakı (BEO), 4698. 352346.001. (H. 18.03.1340) / 4599. 344883. 001. (H. 14.02.1338) / 21. 1570. 001-003. (H. 24.11.1309)
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dahiliye Nezareti Mektubi Kalemi (DH. MKT.), 1996. 40. 001. (H. 11.02.1309)
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Hariciye Nezareti İstanbul Murahhaslığı (HR. İM.), 20. 24. 001. (19.07. 1923)
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), İrade Hususi (İ.HUS.), 21. 117. 001. (H. 16. 08. 1311)
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), İrade Askeri (İ.AS.), 19. 10. 001. (H.28.07.1314)
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Meclis-i Vükela Mazbataları (MV.), 163. 41. (H.15.04.1330)
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Yıldız Sadaret Resmi Maruzat Evrakı (Y.A.RES.), 99. 53. 001-003. (H. 26.12.1316)
• Toprak, Zafer, “İstanbul’da Fuhuş ve Zührevi Hastalıklar 1914-1933”, Tarih ve Toplum, S 39, Mart 1987, s.31-40.
• Toprak, Zafer, “Sosyologların ve Psikiyatrist Hekimlerin Farklı Yorumları: Erken Cumhuriyet Genç Kız-Kadın İntiharları”, Toplumsal Tarih, S 212, Ağustos 2011, s.40-48.
• Tuna, Serkan, “Türkiye Ulusal Verem Savaşı Derneği”, Atatürk Ansiklopedisi, Atatürk Araştırma Merkezi Başkanlığı, Erişim Tarihi: 13.06.2024.
• “Türk Kanunu Medenisi”, T.C. Resmî Gazete, 04.04.1926.
• “Türk Medeni Kanunu”, T.C. Resmî Gazete, 08.12.2001.
• “Umumi Hıfzıssıhha Kanunu”, T.C. Resmî Gazete, 06.05.1930.
• Ülman, Yeşim Işıl, “Osmanlıdan Cumhuriyete Geçiş Döneminde bir aydının portresi: Besim Ömer Akalın (1861-1940)”, Yeni Tıp Tarihi Araştırmaları, S 10-11, 2004-2005, s.435-464.
• Wilson, P. K., “Eugenics”, Encyclopedia Britannica, May 9, 2024. https://www.britannica.com/science/eugenics-genetics, Erişim Tarihi: 13.06.2024.
• “Yeni Saylav Namzetleri”, Kurun, 7 Şubat 1935, s.6.
• Yolun, Murat, “Siperde Venüs’ün Peşinde Koşmak: Birinci Dünya Savaşı’nda Osmanlı Ordusunda Frengi Gibi Zührevi Hastalıkların Ortaya Çıkışı”, Bitmeyen Hikaye: Küresel Salgın Çağında Tarihe Yeniden Bakmak (Salgın Hastalıklar ve Kamu Sağlığı Pratikleri), Ed. İsmail Yaşayanlar, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2022, s.285-303.