Transfer of the Lifesaving Service to the Turkish Administration And Liquidation Procedures

Yıl 2025, Cilt: 41 Sayı: 111, 223 - 266, 22.05.2025

Aydın Çakmak

https://doi.org/10.33419/aamd.1700213

Öz

The Lifesaving Service, which was established as an Ottoman institution in the second half of the 19th century and whose administration was left to the Istanbul Port Authority under the Ministry of Navy, became open to the control of foreign states with the regulation prepared in 1883. Benefiting from the capitulation rights, foreign states started to be financially and administratively effective. The organisation, which came under Turkish administration during World War I, remained almost completely under the control of the Entente Powers during the armistice period. During the days of the Lausanne Conference, the Government of Ankara took action to bring the Lifesaving Service back under Turkish administration. As a result of the negotiations with the representatives of the Entente Powers in Istanbul, first, the administration was taken back and then the General Directorate of Lifesaving was established, putting an end to the influence of foreign states. In the same period, efforts were also initiated to recover the deposits held in the London branch of the Ottoman Bank; however, this was not easy. The efforts spread over a long period of time constituted an agenda item that mobilised international relations. In the end, after arduous negotiations, it was possible to recover the deposits. The purpose of this article is to analyse the initiatives and developments that took place during and after the process of the Lifesaving Service, which was an important acquisition of the new Turkish State, to come back under Turkish administration. Focusing on a long and difficult diplomatic struggle, the study was conducted comprehensively based on document analysis, one of the qualitative research methods. At this point, the information and documents obtained were evaluated separately and the development and details of the process were tried to be revealed. Although the Turkish Diplomatic Archive constitutes the main material of the study, other archives, periodicals and copyrighted works were also utilised. As a result, with the successes of the National Struggle movement in the political and military fields, the complete abolition of capitulations in the Treaty of Lausanne and the practices of the new Turkish State that put an end to the interventions of foreign states, this diplomatic struggle ended in a positive way.

Anahtar Kelimeler

Black Sea, Bosphorus of Istanbul, General Directorate of Lifesaving, Istanbul Port Authority, Ottoman Bank, The Lifesaving Service.

Tahlisiye İdaresinin Türk Yönetimine Devri ve Tasfiye İşlemleri

Öz

XIX. yüzyılın ikinci yarısında bir Osmanlı müessesesi olarak kurulan ve yönetimi Bahriye Nezâretine bağlı İstanbul Liman Riyâsetine bırakılan Tahlisiye İdaresi, 1883 yılında hazırlanan nizamnameyle birlikte yabancı devletlerin kontrolüne açık bir hale gelmişti. Kapitülasyon haklarından yararlanan yabancı devletler, malî ve idarî anlamda etkili olmaya başlamışlardı. I. Dünya Savaşı’nda Türk yönetimine geçen kuruluş, Mütareke Dönemi’nde neredeyse tamamen İtilaf Devletleri’nin kontrolü altında kalmıştı. Ankara Hükûmeti, Lozan Konferansı’nın devam ettiği günlerde Tahlisiye İdaresinin yeniden Türk yönetimine alınması için harekete geçmişti. İtilaf Devletleri temsilcileriyle İstanbul’da yapılan görüşmeler sonucunda önce yönetim geri alınmış ve ardından da Tahlisiye Umum Müdürlüğü kurularak yabancı devletlerin etkinliğine son verilmişti. Aynı dönemde Osmanlı Bankasının Londra şubesinde tutulan mevduatın geri alınması için de çalışma başlatılmış; fakat bu durum hiç kolay olmamıştı. Uzun zamana yayılan çalışmalar uluslararası ilişkileri hareketlendiren bir gündem konusu teşkil etmişti. Sonuçta çetin geçen görüşme ve müzakerelerin ardından mevduatın geri alınması mümkün olmuştu. İşte bu makalenin amacını da yeni Türk Devleti’nin önemli bir kazanımı olan Tahlisiye İdaresinin tekrar Türk yönetimi altına girmesi sürecinde ve sonrasında yaşanan girişim ve gelişmeler oluşturmaktadır. Uzun ve zorlu bir diplomasi mücadelesine odaklanan çalışma, nitel araştırma yöntemlerinden birisi olan doküman analizi esasına dayalı olarak kapsamlı şekilde yürütülmüştür. Bu noktada elde edilen bilgi ve belgeler ayrı ayrı değerlendirilerek sürecin gelişimi ve ayrıntıları ortaya çıkarılmaya çalışılmıştır. Çalışmanın ana malzemesini Türk Diplomatik Arşivi oluşturmakla birlikte diğer arşivler, süreli yayınlar ve telif eserlerden de yararlanılmıştır. Netice itibarıyla Millî Mücadele hareketinin siyasi ve askerî alanlardaki başarıları, Lozan Antlaşması’nda kapitülasyonların tamamen kaldırılması ve yeni Türk Devleti’nin yabancı devletlerin müdahalelerine son veren uygulamalarının da etkisiyle bu diplomasi mücadelesi olumlu şekilde son bulmuştu.

Anahtar Kelimeler

İstanbul Boğazı, İstanbul Liman Riyâseti, Karadeniz, Osmanlı Bankası, Tahlisiye İdaresi, Tahlisiye Umum Müdürlüğü

Kaynakça

• Ahmet Hamdi Başar’ın Hatıraları “Gazi Bana Çok Kızmış!..”, C I, yay. haz. Murat Koraltürk, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2007.
• Akşam, S 2703, 22 Nisan 1926.
• Akşam, S 3054, 14 Nisan 1927.
• Arslan, Gürbüz, “Osmanlı Devleti’nin Dış Borçları ve Yeniden Yapılandırma Süreci (1930-1933)”, History Studies, C VII, S 4, 2015, s.1-23.
• Bayarslan, Aydın, Osmanlı’da Karadeniz Tahlisiye İdaresi, Ordu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi, dan. M. Emre Kılıçaslan, Ordu 2023.
• Bozkurt, Abdurrahman, İtilaf Devletlerinin İstanbul’da İşgal Yönetimi, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara 2014.
• Bozkurt, Abdurrahman, Türk Boğazlarında Uluslararası Kontrol (1918- 1936), İdeal Kültür Yayıncılık, İstanbul 2014.
• Bostan, İdris, “Osmanlı Döneminde Deniz Fenerleri”, Türkiye’nin Tarihi Deniz Fenerleri, ed. İdris Bostan, Kıyı Emniyeti Genel Müdürlüğü Yayınları, İstanbul 2021, s.21-41.
• Cumhurbaşkanlığı Arşivi, 01004227-56.
• Cumhuriyet, S 261, 27 Kanun-ı Sani 1341/27 Ocak 1925.
• Cumhuriyet, S 357, 6 Mayıs 1341/1925.
• Cumhuriyet, S 1113, 16 Haziran 1927.
• Cumhuriyet, S 1265, 16 Teşrin-i Sani/16 Kasım 1927.
• Çoker, Fahri, “Kapitülasyonlar ve Lozan”, IX. Türk Tarih Kongresi, Ankara, 21-25 Eylül 1981, Kongreye Sunulan Bildiriler, C III, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1989, s.1661-1674.
• Düstur, Üçüncü Tertib, C 18, Başvekâlet Matbaası, Ankara 1937.
• Erim, Nihat, Devletlerarası Hukuku ve Siyasi Tarih Metinleri, C I, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları, Ankara 1953.
• Hergüner, Mustafa, Cumhuriyetimizin Başlangıç Yıllarındaki Denizciliğimize İlişkin Bir İnceleme (1923-1930), İstanbul ve Marmara, Ege, Akdeniz, Karadeniz Bölgeleri Deniz Ticaret Odası Yayınları, İstanbul 2002.
• Hergüner, Mustafa, Cumhuriyetimizin İlk Yıllarında Türk Boğazları ve Boğazlar Komisyonu Başkanı Vasıf (Temel) Paşa, Türk Deniz Araştırma- ları Vakfı Eğitim Yayınları, İstanbul 2004. “Karadeniz Boğazı Tahlisiye İdaresi”, Yıllık Türk Deniz Ticareti, Ticaret Vekaleti Neşriyatı, İstanbul 1926, s.231-233.
• Kavanin Mecmuası, C III, TBMM Matbaası, Ankara 1925.
• Kılıçaslan, M. Emre, “Üç Tarz-ı Tahlisiye: Osmanlı Kıyı Güvenliğine Bir Bakış”, Geçmişten Günümüze Türkiye’de Sahil Güvenlik, ed. İsmail H. Demircioğlu, Yücel Yiğit, Ahmet Özcan, Ebru Demircioğlu, Cengiz Ünver, G. Salih Karabacak, Pegem Akademi, Ankara 2020, s.465-481.
• “Kıyı Emniyeti’nin bir diğer önemli hizmet alanı: Cankurtarma”, Denizin Sesi, Y 16, S 88, Mart 1991, s.27-31.
• Kopar, Metin, “Atatürk Dönemi Deniz Taşımacılığı (1923-1938)”, Adıyaman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Y 8, S 22, Nisan 2016, s.465-492.
• Köse, İsmail, “Türk Boğazları Deniz Fenerleri İmtiyazı Sorunu ve Geçişten Alınan Ücretler (1860-1950)”, İnsan ve Toplum, C XIV, S 1, 2024, s.139- 170.
• Lozan Telgrafları, C II, haz. Bilâl N. Şimşir, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1994.
• Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat-Eski ve Yeni Harflerle, haz. Ferit Devellioğlu, yay. haz. Aydın Sami Güneyçal, 24. Baskı, Aydın Kitabevi Yayınları, Ankara 2007.
• Örenç, Ali Fuat, “Modern İstanbul Limanı’nın İnşası Sürecinde Galata ve Eminönü Semtlerinde Kentsel Değişim”, Osmanlı İstanbulu IV, ed. Feridun M. Emecen, Ali Akyıldız, Emrah Safa Gürkan, İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2016, s.205-258.
• Schemper, Lukas, “The International Moral Economy of Saving Lives at Sea in the Late Ottoman Empire”, The International History Review, s.1-20, https://doi.org/10.1080/07075332.2024.2393646. Selçuk, Mustafa, Dersaadet Murahhaslığı (1922-1928)- Türk Hariciyesinin Dünyaya Açılan Kapısı, Alfa Aktüel, Bursa 2013.
• Son Saat, S 48, 5 Mayıs 1341/1925.
• Şark-ı Karib Umuru Hakkında Lozan Konferansı- Konferansta Tezekkür Olunan Senedat Mecmuası, Birinci Takım, C I, İkdam Matbaası, İstanbul 1340/1924.
• Tahlisiye Umum Müdürlüğü 1933 yılı son hesabı hakkında mutabakat beyannamesinin sunulduğuna dair Divan-ı Muhasebat Riyaseti tezkiresile Tahlisiye Umum Müdürlüğü 1833 [1933] yılı son hesabı hakkında kanun lâyihası ve Divan-ı Muhasebat Encümeni mazbatası, https://www5.tbmm.gov.tr/ tutanaklar/TUTANAK/TBMM/d05/c016/tbmm05016040ss0111.pdf, (erişim tarihi: 11.05.2024).
• Tanin, S 234, 7 Haziran 1339/1923.
• Tanin, S 241, 14 Haziran 1339/1923.
• TBMM Zabıt Ceridesi, Cilt: 8, Devre: 4, İçtima 1, İnikat: 49, https://www5. tbmm.gov.tr/tutanaklar/TUTANAK/TBMM/d04/c008/tbmm04008049.pdf, (erişim tarihi: 28.05.2024).
• Türk Diplomatik Arşivi (TDA), 534/37250-149523-2.
• Türk Diplomatik Arşivi (TDA), 534/37668-151433-5.
• Türk Diplomatik Arşivi (TDA), 534/37668-151433-11.
• Türk Diplomatik Arşivi (TDA), 534/37668-151433-13.
• Türk Diplomatik Arşivi (TDA), 534/37668-151433-15.
• Türk Diplomatik Arşivi (TDA), 534/37668-151433-17.
• Türk Diplomatik Arşivi (TDA), 534/37668-151433-19.
• Türk Diplomatik Arşivi (TDA), 534/37668-151433-26.
• Türk Diplomatik Arşivi (TDA), 534/37668-151433-28.
• Türk Diplomatik Arşivi (TDA), 534/37668-151433-31.
• Türk Diplomatik Arşivi (TDA), 534/37668-151433-36.
• Türk Diplomatik Arşivi (TDA), 534/37668-151433-37.
• Türk Diplomatik Arşivi (TDA), 534/37668-151433-38.
• Türk Diplomatik Arşivi (TDA), 534/37668-151433-43.
• Türk Diplomatik Arşivi (TDA), 534/37668-151433-55.
• Türk Diplomatik Arşivi (TDA), 534/37668-151433-57.
• Türk Diplomatik Arşivi (TDA), 534/37668-151433-58.
• Türk Diplomatik Arşivi (TDA), 534/37668-151433-64.
• Türk Diplomatik Arşivi (TDA), 534/37668-151433-65.
• Türk Diplomatik Arşivi (TDA), 534/37668-151433-71.
• Türk Diplomatik Arşivi (TDA), 534/37668-151433-73.
• Türk Diplomatik Arşivi (TDA), 534-37668-151433-74.
• Türk Diplomatik Arşivi (TDA), 534/37668-151433-79.
• Türk Diplomatik Arşivi (TDA), 534/37668-151433-81.
• Türk Diplomatik Arşivi (TDA), 534/37668-151433-89.
• Türk Diplomatik Arşivi (TDA), 534/37668-151433-90.
• Türk Diplomatik Arşivi (TDA), 534/37668-151433-91.
• Türk Diplomatik Arşivi (TDA), 534/37668-151433-93.
• Türk Diplomatik Arşivi (TDA), 534/37668-151433-100.
• Türk Diplomatik Arşivi (TDA), 534/37668-151433-101.
• Türk Diplomatik Arşivi (TDA), 534/37668-151433-103.
• Türk Diplomatik Arşivi (TDA), 534/37668-151433-105.
• Türk Diplomatik Arşivi (TDA), 534/37668-151433-106.
• Türk Diplomatik Arşivi (TDA), 534/37668-151433-107.
• Türk Diplomatik Arşivi (TDA), 534/37668-151433-108.
• Türk Diplomatik Arşivi (TDA), 534/37668-151433-123.
• Türk Diplomatik Arşivi (TDA), 534/37668-151433-125.
• Türk Diplomatik Arşivi (TDA), 534/37668-151433-129.
• Türk Diplomatik Arşivi (TDA), 534/37668-151433-131.
• Türk Diplomatik Arşivi (TDA), 534/37668-151433-135.
• Türk Diplomatik Arşivi (TDA), 534/37668-151433-141.
• Türk Diplomatik Arşivi (TDA), 541/44261-209169-167.
• Türk Diplomatik Arşivi (TDA), 541/44261-209169-170.
• Türk Diplomatik Arşivi (TDA), 541/44261-209169-175.
• Türk Diplomatik Arşivi (TDA), 541/44261-209169-177.
• Türk Diplomatik Arşivi (TDA), 541/44261-209169-178.
• Türk Diplomatik Arşivi (TDA), 541/44261-209169-179.
• Türk Diplomatik Arşivi (TDA), 541/44261-209169-183.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), 30-11-1/31-10-15, lef 3-4.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), 30-11-1/78-18-14.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), 30-18-1-1/12-73-11.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), 30-18-1-1/13-25-3.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), 30-18-1-1/21-72-19.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), 30-18-1-2/1-14-24.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), 30-18-1-2/26-15-7.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), 30-18-1-2/38-57-10.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Babıali Evrak Odası Evrakı (BEO.), 4720/353959, lef 5.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dahiliye Nezareti İdare-i Umumiye (DH.İ.UM.), 19- 22/1-18, lef 8.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Hariciye Nezareti Siyasi Kalemi (HR.SYS.), 2681/6, lef 11, 32.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Hariciye Nezareti Siyasi Kalemi (HR.SYS.), 2681/7, lef 5-7, 21-22, 39.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Hariciye Nezareti İstanbul Murahhaslığı (HR.İM.), 45/16, lef 9, 10, 12-14, 17-21, 24, 25, 27, 29, 31, 32.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Hariciye Nezareti İstanbul Murahhaslığı (HR.İM.), 51/12, lef 1, 5-9, 11, 18, 21-23, 25, 29, 31, 32, 40-43.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Hariciye Nezareti İstanbul Murahhaslığı (HR.İM.), 241/29, lef 2.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Meclis-i Vükela Mazbataları (MV.), 220/170.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Meclis-i Vükela Mazbataları (MV.), 221/87.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Meclis-i Vükela Mazbataları (MV.), 224/102.
• Türkiye Cümhuriyeti Devlet Yıllığı 1928-1929, Matbuat Umum Müdürlüğü Neşriyatı, İstanbul 1929.
• Türkiye Cümhuriyeti Tahlisiye İdaresi, İktisat Vekaleti Neşriyatı, İstanbul 1933.
• Vatan, S 742, 6 Mayıs 1341/1925.
• Yalçın, Fatma, Erken Cumhuriyet Döneminde Milli İktisat Politikası ve Bir Örnek Girişim: İstanbul Liman Şirketi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2009.
• Yılmaz, Faruk, Osmanlı Borçları Tarihi (Duyûn-u Umûmiye), Berikan Yayınevi, Ankara 2013.