An Analysis Of Turkish Foreign Policy During The Second World War Through The Anniversaries Of The 1939 Turkish-British-French Alliance

Yıl 2025, Cilt: 41 Sayı: 111, 309 - 354, 22.05.2025

Serdar Kara

https://doi.org/10.33419/aamd.1700650

Öz

Anniversaries can offer valuable insights into the emotional states, worldviews, and approaches of states, societies, and individuals toward various issues. The commemoration and celebration of certain days do not merely reflect a desire to remember the past; they also illuminate a country’s social, cultural, and political attitudes. As such, anniversaries play a crucial role in understanding both the past and the present. This study focuses on the anniversaries of the Tripartite Treaty —the Turkish- British-French Mutual Assistance Agreement signed on October 19, 1939—during World War II.
World War II represents one of the most significant challenges in the history of Türkiye’s foreign policy, if not the most significant. The young Türkiye signed a mutual assistance agreement with the warring parties, the United Kingdom and France, just 39 days after the war began. Through this alliance, Türkiye initially took a clear stance at the onset of the war. However, unexpected developments in the war’s first year forced Türkiye to reassess its position. Consequently, perspectives on the Tripartite Treaty began to shift, both among Türkiye’s state officials and the public, particularly in the press. The changing course of the war in subsequent years also led to a reassessment of the alliance.

The question of how the Turkish press approached this alliance amid the changing course of the war is particularly significant. The extent to which the alliance was celebrated, ignored, or otherwise represented in the press provides key insights into Turkish foreign policy during the war. In a single-party regime where the state and the press were closely intertwined, the press functioned not only as a communication tool but also as the voice of the government and even a propaganda tool. Therefore, analysing the press also offers a window into the government’s stance on this issue. In this study, news articles and editorials from leading newspapers published on the anniversaries of the Tripartite Treaty have been analysed. By supplementing these findings with documents and memoirs, the study seeks to understand the evolution of Türkiye’s foreign policy during World War II.

Anahtar Kelimeler

The Second World War, Turkish Press, Turkish Foreign Policy, Tripartite Treaty.

1939 Türk-İngiliz-Fransız İttifakı’nın Yıl Dönümleri Üzerinden İkinci Dünya Savaşı Türk Dış Politikasına Bakmak

Öz

Devletler, toplumlar ve bireyler için yıl dönümleri; o devletin, toplumun, bireyin duygu durumunu, dünya görüşünü ve çeşitli meselelere yönelik yaklaşımını anlamamız açısından önemli ipuçları vermektedir. Bazı günlerin hatırlanması ve kutlanması sadece geçmişi hatırlamak isteğiyle sınırlı kalmayıp o ülkenin sosyal, kültürel, siyasi yaklaşımına da ışık tutmaktadır. Dolayısıyla yıl dönümleri yalnızca geçmişi değil içinde bulunulan zamanı anlamak açısından da önem taşımaktadır. Bu çalışmada, 19 Ekim 1939 tarihli Türk-İngiliz-Fransız Karşılıklı Yardım Antlaşmasının -Üçlü İttifak- İkinci Dünya Savaşı yılları içerisindeki yıl dönümleri ele alınacaktır.
Türkiye Cumhuriyeti tarihinin dış politikadaki en ciddi sınavlarından birisi belki de birincisi İkinci Dünya Savaşı sürecidir. Bu büyük savaş- ta kendisini güvene almak isteyen genç Türkiye Cumhuriyeti savaşın başlamasından yalnızca 39 gün sonra savaşan taraflardan İngiltere ve Fransa ile Üçlü İttifak olarak da anılan bir karşılıklı yardım antlaşması imzalamıştır. Bu ittifakla Türkiye savaşın başı itibariyle tarafını belirlemiştir. Ancak savaşın henüz ilk yılında yaşanan beklenmedik gelişmeler Türkiye’nin içinde bulunduğu durumu gözden geçirmesini zorunlu kılmıştır. Bu bağlamda Üçlü İttifak’a Türkiye’nin gerek devlet ricali açısından gerekse başta basın olmak üzere kamuoyu açısından yaklaşımı farklılaşmıştır. Yaklaşık altı yıllık savaşın ilerleyen yıllarda seyrinin değişmesi de Üçlü İttifak’a olan yaklaşımı yeniden değiştirmiştir. Savaşın değişen gidişatı içerisinde Türk basını ittifaka nasıl yaklaşmıştır, sorusu büyük bir anlam taşımaktadır. Bu bağlamda yıl dönümlerinde ittifakın kutlanması ya da kutlanmaması yahut tüm bunların derecesi ve içeriği savaşın seyri içerisinde Türk dış politikasını takip etmek açısından büyük öneme sahiptir. Devlet ile basının iç içe geçtiği tek partili bir rejim içerisinde basın yalnızca bir iletişim aracı değil aynı zamanda iktidarın sesi ve hatta propaganda aracıdır. Bu bakımdan basına bakmak aynı zamanda iktidarın meseleye olan yaklaşımına da bakmak olacaktır. Çalışmada, İkinci Dünya Savaşı devam ederken Üçlü İttifak’ın yıl dönümüne tekabül eden günlerde dönemin önde gelen gazetelerinde çıkan haberlere ve yazılara odaklanılmıştır. Cumhuriyet Arşivi ve Türk Diplomatik Arşivi’nden elde edilen belgelerle ve döneme ait hatıratlarla çalışma desteklenmiş ve Türkiye’nin İkinci Dünya Savaşı yıllarındaki dış politikasının seyri anlaşılmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

İkinci Dünya Savaşı, Türk Basını, Türk Dış Politikası, Üçlü İttifak.

Kaynakça

• [Abalıoğlu], Nadir Nadi, “Bir İttifakın Yıl dönümü”, Cumhuriyet, 19 Ekim 1942, s. 1, 3.
• [Abalıoğlu], Nadir Nadi, “Türk-İngiliz Dostluğu”, Cumhuriyet, 21 Ekim 1944, s. 1.
• [Abalıoğlu], Nadir Nadi, Perde Aralığından, Çağdaş Yayınları, İstanbul 1991. Akşam, 19 Ekim 1942.
• Akşam, 20 Ekim 1942.
• Akşam, 19 Ekim 1943.
• Akşam, 20 Ekim 1943.
• Armaoğlu, Fahir, 20. Yüzyıl Siyasi Tarihi 1914-1990, C I, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara 1992.
• Atabey, Figen, 1939 Türk-İngiliz-Fransız İttifakı, IQ Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul 2014.
• Atay, Falih Rıfkı, “Evimize Düzen Verirken”, Ulus, 20 Ekim 1942, s. 1.
• Atay, Falih Rıfkı, “İngiltere ve Türkiye Arasında”, Ulus, 21 Ekim 1942, s. 1, 3.
• Atay, Falih Rıfkı, “Türk-İngiliz İttifakının Yıl dönümü”, Ulus, 20 Ekim 1943, s. 1-2.
• Atay, Falih Rıfkı, “İngiliz-Türk İttifakının Yıl dönümü”, Ulus, 20 Ekim 1944, s. 1.
• Aydoğdu, Murat, “1939 İngiliz-Fransız-Türk Antlaşması’na Dair Dikkatlerden Kaçan Bir Gerçek: Özel Anlaşma’da Yer Alan ‘Erteleyici Madde’nin Kaldırılması”, Uluslararası İlişkiler, C 19, No. 75, s. 83-100.
• Aydın, Mustafa, “İkinci Dünya Savaşı ve Türkiye”, Türk Dış Politikası, Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, C I, İletişim Yayınları, ed. Baskın Oran, İstanbul 2008, s. 399-477.
• Baban, Cihad, Politika Galerisi, Bir Devrin Hükümdarları, Timaş Yayınları, İstanbul 2009.
• Benhür, Çağatay, “İkinci Dünya Savaşında İran’ın İşgali ve Türk Basını (1941)”, Turkish Studies, C 10, No. 9, 2015, s. 75-104.
• Benice, Etem İzzet, “Türk-İngiliz”, Son Telgraf, 19 Ekim 1942, s. 1, 3.
• Burçak, Rıfkı Salim, “İngiliz-Fransız-Türk İttifakı (19 Ekim 1939)”, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, C 4, S 1, 1949, s. 347-374.
• Ciano, Kont Galeazzo, Savaş Günlükleri 1939-1943, çev. Selçuk Uygur, Kronik Kitap, İstanbul 2018.
• [Coşar], Hüseyin Sami, “Günün Meseleleri: Sakin, Vekarlı Halimiz Bizim Milli Hasletimizdir..”, Ulus, 19 Ekim 1940, s. 2.
• Cumhuriyet, 19 Ekim 1941.
• Cumhuriyet, 20 Ekim 1941.
• Cumhuriyet, 19 Ekim 1942.
• Cumhuriyet, 20 Ekim 1942.
• Cumhuriyet, 20 Ekim 1943.
• Cumhuriyet, 20 Ekim 1944.
• Cumhuriyet, 21 Ekim 1944.
• Çelik, Ahmet, “1939 Tarihli Türk-İngiliz-Fransız İttifakı’nın Türk Basınındaki Akisleri”, International Social Sciences Studies Journal, C 7, S 87, s. 3678- 3692.
• Deringil, Selim, Denge Oyunu, İkinci Dünya Savaşı’nda Türkiye’nin Dış Politikası, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2015.
• [Dâver, Abidin], “Hem Nalına Hem Mıhına”, Cumhuriyet, 19 Ekim 1941, s. 2.
• [Dâver, Abidin], “Hem Nalına, Hem Mıhına, İki Günde Bir Gemi Yapıyorlar”, Cumhuriyet, 20 Ekim 1943, s. 2.
• Doğrul, Ömer Rıza, “Siyasi İcmal, Önemli Bir Yıl dönümü”, Cumhuriyet, 20 Ekim 1943, s. 3.
• Erkilet, H. Emir, “Askerî Vaziyet, Almanya’nın Muzaffer Olmak İmkânları”, Cumhuriyet, 20 Ekim 1943, s. 2.
• Esmer, Ahmet Şükrü, “Dış Politika, Fransa Yıkınının Mesulleri”, Ulus, 19 Ekim 1941, s. 3.
• Esmer, Ahmet Şükrü, “Dış Politika, Rusya’da Kış Harbine Doğru”, Ulus, 20 Ekim 1941, s. 3.
• Erem, Ali Rıza, “Askerlik Bahisleri, Romanya İşgalinin Muhtemel Stratejik Ga- yeleri Ne Olabilir?”, Ulus, 19 Ekim 1940, s. 2.
• Ertem, Barış, “İkinci Dünya Savaşı Sırasında Türkiye-Sovyetler Birliği İlişki- leri ve Türkiye’nin Amerika Birleşik Devletleri ile Yakınlaşmasına Etkileri”, Turkish Studies, C 8, No. 7, 2013, s. 157-183.
• Gerede, R. Hüsrev, Hitler Almanya’sında Berlin Sefirliği Hatıralarım (1939- 1942), Haz. Hulûsi Turgut, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2021.
• Gürkan, Nilgün, Türkiye’de Demokrasiye Geçişte Basın (1945-1950), İleti- şim Yayınları, İstanbul 1998.
• Gürün, Kâmuran, Savaşan Dünya ve Türkiye: 3, Savaş 1939-1945, Tekin Ya- yınevi, İstanbul 2000.
• Güvenir, O. Murat, 2. Dünya Savaşında Türk Basını, Gazeteciler Cemiyeti Yayınları, İstanbul 1991.
• Haber, “Türk İngiliz Dostluğu”, Haber, 19 Ekim 1942, s. 1.
• Hale, William, 1774’ten Günümüze Türk Dış Politikası, çev. Nasuh Uslu, Serbest Akademi, Ankara 2021.
• İnönü, İsmet, Defterler (1919-1973), C I, haz. Ahmet Demirel, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2001.
• Kara, Serdar, “1939-40 Sovyet-Fin Kış Savaşı’nın Yeni Sabah, Cumhuriyet ve Tan Gazetelerine Yansıması ve Bu Gazetelerin İdeolojik Pozisyonları Üzerine Değerlendirmeler”, Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları, S 44, 2023, s. 359-392.
• Kara, Serdar, Muhalif Bir Gazeteci Yazar Olarak Zekeriya Sertel, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Konya Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü 2020.
• Kara, Serdar, “Hatıralar Ekseninde Tan Matbaası Baskını (4 Aralık 1945)”, Osmanlıdan Cumhuriyet’e Hatırat Uluslararası Sempozyumu Bildiriler Kitabı, C III, Ed. Musa Gümüş, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2022, s. 253-270.
• Karakurd, Esad Mahmud, “Pazar Musahabeleri”, Yeni Sabah, 20 Ekim 1940, s. 2.
• Kısakürek, Necip Fazıl, “Çerçeve, Bir Yıl Dönümü”, Son Telgraf, 20 Ekim 1942, s. 1.
• Koçak, Cemil, Türkiye’de Milli Şef Dönemi 1938-1945, C I-II, İletişim Yayınları, İstanbul 2010.
• Koloğlu, Orhan, Osmanlı’dan 21. Yüzyıla Basın Tarihi, Pozitif Yayınları, İstanbul 2015.
• M. Anten, “Bugün, Moskova Önlerinde”, Tan, 20 Ekim 1941, s. 3.
• Oran, Baskın, “1923-1939: Göreli Özerklik-1 Dönemin Bilançosu”, Türk Dış Politikası, Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, C I, Ed. Baskın Oran, İletişim Yayınları, İstanbul 2008, s. 241-257.
• Özdemir, Ali Ulvi, “İkinci Dünya Savaşı Yıllarında Serteller ve Tan Gazetesi (1939-1945), Atatürk Yolu, S 49, Bahar 2012, s. 179-216.
• Öztekin, Hülya, Tan, Serteller Yönetiminde Muhalif Bir Gazete, Tarih Vak- fı Yurt Yayınları, İstanbul 2016.
• Sabis, Ali İhsan, “Askerî Vaziyet, Rusya İmha Meydan Muharebesi”, Tasviri Efkâr, 19 Ekim 1941, s. 1-3.
• Sadak, Necmeddin, “Türkiye-İngiltere Anlaşmasının Üç Yılı”, Akşam, 20 Ekim 1942, s. 1.
• Sadak, Necmeddin, “İngiliz-Türk İttifakı”, Akşam, 20 Ekim 1943, s. 1.
• Saraçoğlu, A.[hmet] C.[emaleddin], “Her Sabah, Ankara Muahedesinin Yıl dönümü, Yeni Sabah, 19 Ekim 1943, s. 3.
• Sertel, Sabiha, Roman Gibi, Belge Yayınları, İstanbul 1987.
• Sertel, M. Zekeriya, “Yunanistanın Vaziyeti”, Tan, 19 Ekim 1940, s. 1-2.
• Sertel, M. Zekeriya, “Sovyet Rusya Harbe Devam Edebilir mi?”, Tan, 21 Ekim 1941, s. 1-2.
• Sertel, Zekeriya, Hatırladıklarım, Remzi Kitabevi, İstanbul 2001.
• Son Posta, 19 Ekim 1942.
• Son Posta, 19 Ekim 1943.
• Son Posta, 19 Ekim 1944.
• Son Posta, 20 Ekim 1944.
• Son Telgraf, 19 Ekim 1942.
• Son Telgraf, 20 Ekim 1942.
• Soysal, İsmail, “Türkiye’nin Batı İttifakına Yönelişi (1934-1937)”, Belleten, C 45, S 177, Ocak 1981, s. 95-156.
• Soysal, İsmail, “1939 Türk-İngiliz-Fransız İttifakı”, Belleten, C 46, S 182, Ni- san 1982, s. 367-414.
• Soysal, İsmail, Türkiye’nin Siyasal Andlaşmaları, C I (1920-1945), Türk Ta- rih Kurumu Basımevi, Ankara 2000.
• Tan, 19 Ekim 1940.
• Tan, 20 Ekim 1941.
• Tan, 21 Ekim 1941.
• Tan, 19 Ekim 1942.
• Tan, 20 Ekim 1942.
• Tan, 20 Ekim 1943.
• Tan, “Türk-İngiliz İttifak Muahedesinin Yıl dönümü Dolayısile”, Tan, 19 Ekim 1942, s. 1-2.
• Tanin, 19 Ekim 1943.
• Tanin, 19 Ekim 1944.
• Tasviri Efkâr, 19 Ekim 1941.
• Tasviri Efkâr, 20 Ekim 1941.
• Tasviri Efkâr, 19 Ekim 1942.
• Tasviri Efkâr, 20 Ekim 1942.
• Tasviri Efkâr, “Günün Yazısı, Rus Cephesinde Beşinci Ay Başlarken”, Tasviri Efkâr, 20 Ekim 1941, s. 1.
• Tasviri Efkâr, “Bir Anlaşmanın Yıl dönümü”, Tasviri Efkâr, 19 Ekim 1942, s. 1, 3.
• Toker, Metin, Tek Partiden Çok Partiye 1944-1950, Bilgi Yayınevi, Ankara 1990.
• Tunçay, Mete, Türkiye Cumhuriyeti’nde Tek Parti Yönetiminin Kurulması 1923-1931, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2015.
• Türkiye Cumhuriyeti Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), 030-10-85-558-1, Tarih 7 Mayıs 1938, s. 1-10.
• Türkiye Cumhuriyeti Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), 92-80-9, Tarih 10 Ağustos 1940, s. 1-2.
• Türkiye Cumhuriyeti Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), 030-10-85-561-14, 16 Haziran 1944.
• Türkiye Cumhuriyeti Devlet Arşivleri Başkanlığı Dışişleri Bakanlığı Türk Diplomatik Arşivi (TDA), 32171-128643-19, 20 Temmuz 1942.
• Türkiye Cumhuriyeti Devlet Arşivleri Başkanlığı Dışişleri Bakanlığı Türk Diplomatik Arşivi (TDA), 37109-148952-21, 21 Ekim 1942, s. 1-2.
• Türkiye Cumhuriyeti Devlet Arşivleri Başkanlığı Dışişleri Bakanlığı Türk Diplomatik Arşivi (TDA), 37398-150257-75, 27 Mayıs 1944.
• Türkiye Cumhuriyeti Devlet Arşivleri Başkanlığı Dışişleri Bakanlığı Türk Diplomatik Arşivi (TDA), 37398-150257-65, 4 Haziran 1944.
• Türkiye Cumhuriyeti Devlet Arşivleri Başkanlığı Dışişleri Bakanlığı Türk Diplomatik Arşivi (TDA), 38376-153514-1, 19 Ekim 1944.
• Türkiye Cumhuriyeti Devlet Arşivleri Başkanlığı Dışişleri Bakanlığı Türk Diplomatik Arşivi (TDA), 38376-153514-2, 31 Ekim 1944.
• Uluğbay, Hikmet, “1939-1945 Döneminde Bazı Ülkelerin Türkiye’nin İhracat ve İthalatındaki Payları (Yüzde Olarak) Tablosu”, Türk Dış Politikası, Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, C I, İletişim Yayınları, ed. Baskın Oran, İstanbul 2008, s. 393.
• Ulus, 19 Ekim 1940.
• Ulus, 19 Ekim 1941.
• Ulus, 20 Ekim 1941.
• Ulus, 20 Ekim 1942.
• Ulus, 21 Ekim 1942.
• Ulus, 20 Ekim 1943.
• Ulus, 20 Ekim 1944.
• Uran, Hilmi, Meşrutiyet, Tek Parti, Çok Parti Hatıralarım (1908-1950), Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2008.
• Us, Asım, “Türk-İngiliz İttifakının Üçüncü Yıl dönümü”, Vakit, 19 Ekim 1942, s. 1.
• Us, Asım, “Türkiye”, Vakit, 20 Ekim 1942, s. 1.
• Us, Asım, “Türk-İngiliz Dostluğunun Yıl dönümü”, Vakit, 21 Ekim 1944, s. 1, 4.
• Us, Asım, Hatıra Notları, Haz. İsmail Dervişoğlu, Kitabevi, İstanbul 2012.
• Uşaklıgil, Ekrem, “Türk-İngiliz İttifakının Yıl dönümü”, Son Posta, 19 Ekim 1942, s. 1-2.
• Uyar, Hakkı, Tek Parti Dönemi ve Cumhuriyet Halk Partisi, Boyut Kitapları, İstanbul 1999.
• Vakit, 19 Ekim 1940.
• Vakit, 20 Ekim 1942.
• Vakit, 19 Ekim 1942.
• Vakit, 20 Ekim 1943.
• Vakit, 21 Ekim 1944.
• Vatan, 19 Ekim 1940.
• Vatan, 17 Ekim 1941.
• Vatan, 18 Ekim 1941.
• Vatan, 19 Ekim 1942.
• Yalçın, Hüseyin Cahid “Ankara Muahedenamesi”, Tanin, 19 Ekim 1943, s. 1.
• Yalman, Ahmet Emin, “Bizim Sulh Hedeflerimiz: 1, Bir Sözle Uyanan Acı Hâtıra”, Vatan, 17 Ekim 1941, s. 1, 3.
• Yalman, Ahmet Emin, “Bizim Sulh Hedeflerimiz: 2, Rusyadaki Kıyamet Karşısında Düşünceler”, Vatan, 18 Ekim 1941, s. 1, 3.
• Yamaç, Müzehher, “Fransız Arşiv Belgelerinde 23 Haziran 1939 Tarihli Türk – Fransız Antlaşması”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C 35, S 99, Bahar 2019, s. 215-252.
• Yamaç, Müzehher, “Atatürk Döneminin Son Kazanımı İskenderun Sancağı – Hatay”, Gazi Akademik Bakış, C 17, S 33, Kış 2023, s. 21-44.
• Yeni Sabah, 20 Ekim 1940.
• Yeni Sabah, 19 Ekim 1942.
• Yeni Sabah, 19 Ekim 1943.
• Yeni Sabah, “Mes’ut Bir Yıl dönümü”, Yeni Sabah, 19 Ekim 1942, s. 1, 3.
• Yüksel, Erol ve Satı, Sevgi, “İkinci Dünya Savaşı’nda Türk Gazetecilerin Londra ve Berlin Gezileri ve İzlenimleri (1939-1942)”, History Studies, C 12, S 6, Aralık 2020, s. 3399-3424.
• Zafer, 25 Nisan 1954.