Cinsel Yönelim ve Cinsiyet Kimliği Açısından Adalete Erişim: Bağlayıcı Olmayan Uluslararası İnsan Hakları Metinleri Çerçevesinde Bir İnceleme

Yıl 2024, Cilt: 82 Sayı: 2, 177 - 207, 29.04.2024

E. İrem Akı

https://doi.org/10.30915/abd.1442850

Öz

Adalete erişim hukuk sistemlerince güvence altına alınmıştır. Bununla birlikte cinsel yönelim ve cinsiyet kimliğine dayalı hak ihlallerinde adalete erişim mekanizmaları etkili bir şekilde işlememektedir. Hukuk sisteminin bu tür hak ihlalleri karşısında etkili olmamasının önündeki en büyük engellerden bir tanesi hukukun heteronormativitenin ve ikili cinsiyet rejiminin bir aracı olmasıdır. Heteronormativite ve ikili cinsiyet rejiminin bir aracı olarak hukuk cinsel yönelim ve cinsiyet kimliğine dayalı ayrımcılık ve ihlalleri görmezden gelmekte ve bu durum adalete erişimde problemlere yol açmaktadır. Bu makalede ilk olarak adalet erişim kavramı üzerinde durulacak, ardından hukukun heteronormatif yapısı ve adalete erişim mekanizmalarına ulaşmada yol açtığı adaletsizlikler ortaya konacak ve son olarak, adalete erişim mekanizmalarının cinsel yönelim ve cinsiyet kimliği çeşitliliği göz önünde bulundurularak düzenlenmesi konusunda uluslararası kurumlarca devletlere verilen tavsiyeler üzerinde durulacaktır.

Anahtar Kelimeler

adalete erişim, ikili cinsiyet rejimi, heteronormativite, cinsel yönelim, cinsiyet kimliği

Access to Justice in terms of Sexual Orientation and Gender Identity: An Analysis within the Framework of Non-Binding International Human Rights Texts

Öz

Access to justice is assured by legal systems; however, access to justice mechanisms often fail to operate effectively in cases involving violations of rights based on sexual orientation and gender identity. One of the most important reasons behind the ineffectiveness of the legal system to face such violations of rights is that the law is an instrument of heteronormativity and the binary gender regime. As a tool of heteronormativity and the binary gender regime, the law ignores discrimination and violations based on sexual orientation and gender identity. This causes problems regarding access to justice. This article, firstly, examines the concept of access to justice. Secondly, it looks at the heteronormative structure of the law and how it produces injustices in the functioning of the mechanisms that are supposed to facilitate access to justice. Finally, it discusses a number of recommendations by international organizations regarding the organization of access to justice mechanisms in consideration to diverse sexual orientations and gender identities.

Anahtar Kelimeler

access to justice, gender binary regime, heteronormativity, sexual orientation, gender identity

Kaynakça

• Akı, E. İrem. “İkili Cinsiyet Rejimi.” Feminist Bellek (blog). 23 Ağustos 2021. https://feministbellek.org/ikili-cinsiyet-rejimi/.
• Akı, E. İrem. “Yogyakarta İlkeleri.” Feminist Bellek (blog). 8 Temmuz 2022. https://feministbellek.org/yogyakarta-ilkeleri/.
• Ayata, Gökçeçiçek. “Kadınların Adalete Erişimi: Mevzuat, Engeller, Uygulamalar ve Sivil Toplumun Rolü.” Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Bilgi Üniversitesi, 2009.
• Berk, Seda Kalem. Türkiye’de “Adalete Erişim”: Göstergeler ve Öneriler. İstanbul: TESEV Yayınları, 2012.
• Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Yüksek Komiserliği. Herkes Özgür ve Eşit Doğar Uluslararası İnsan Hakları Hukukunda Cinsel Yönelim, Cinsiyet Kimliği ve Cinsiyet Özellikleri. Ankara: Kaos GL Derneği, 2019.
• Butler, Judith. Cinsiyet Belası. Çev. Başak Ertür. İstanbul: Metis Yayınları, 2014.
• Cinsel Yönelim, Cinsiyet Kimliği, Cinsiyet İfadesi ve Cinsiyet Özellikleri ile İlişkili Olarak Uluslararası İnsan Hakları Hukukunun Uygulanmasına Dair Yogyakarta İlkeleri. Çev. Aylin Eti ve Işıl Demirakın. Ankara: Kaos GL Derneği, 2020.
• “Cinsel yönelim veya cinsiyet kimliği temelli ayrımcılıkla mücadele etmek için [alınacak] önlemler üzerine Bakanlar Komitesi’nin üye devletlere yönelik CM/Rec(2010)5 sayılı Tavsiye Kararı.” Cinsel Yönelim veya Cinsiyet Kimliği Temelli Ayrımcılıkla Mücadele Avrupa Konseyi standartları içinde, der. Avrupa Konseyi, 7-63. Ankara: Avrupa Konseyi Yayıncılık, Kaos GL Derneği, 2018.
• Çakın, Akın. Adalete Erişim. Ankara: Seçkin Yayıncılık, 2016.
• Çakmak, Dicle. Ayrımcılıktan Yoksulluğa: Türkiye’de LGBTİ+’Lar. Ankara: 17 Mayıs Derneği, 2022.
• Çap, Güneş. “Queer Hukuk Çalışmaları.” Toplumsal Cinsiyet ve Hukuk 3 içinde, der. Zeynep Özlem Üskül Engin, Doğan Kara ve Dilşad Kuğuoğlu Altınışık, 113-142. İstanbul: On İki Levha Yayıncılık, 2022.
• Dikmen, Kerem. Her Şeye Rağmen! Lgbti+’Ların İnsan Hakları 2021 Yılı Raporu. Ankara: Kaos GL Derneği, 2022.
• Francioni, Francesco. “The Rights of Access to Justice under Customary International Law.” Access to Justice as Human Right içinde, der. Francesco Francioni, 64-138. Oxford: Oxford University Press, 2007.
• Gedizlioğlu, Deniz. LGBTİ+ Hakları Alanında Çeviri Sözlüğü. Ankara: Kaos GL Derneği, 2020.
• González-Salzberg, Damian A. Sexuality & Transsexuality under the European Convention on Human Rights A Queer Reading of Human Rights Law. Oxford: Hart Publishing, 2020.
• Gürkan, Ülker. Hukuki Realizm Akımı. Ankara: Sevinç Matbaası, 1967.
• Hatipoğlu Aydın, Duygu. “Kadınların Adalete Erişimi.” Ankara Barosu Dergisi, no. 4 (Temmuz 2015): 79-107.
• Hun, Sinem. “Trans Bireylerin Geçiş Süreci ve Hukuka Genel Bir Bakış.” Yeniden Doğum içinde, 21-31. Ankara: Trans Dayanışma Merkezi, 2014.
• Jagose, Annamarie. Queer Teori. Çev. Ali Toprak. İstanbul: Notabene, 2012.
• Lacey, Nicola. “Kimliğin İnşası: Toplumsal Cinsiyet, Feminist Hukuk Teorisi ve Hukuk ve Toplum Hareketi.” Çev. F. Ceren Akçabay, Hukuk ve Toplum El Kitabı içinde, der. Austin Sarat, 655-674. İstanbul: Islık Yayınları, 2021.
• Mcclelland, Robert. “Foreword.” A Strategic Framework for Access to Justice in the Federal Civil Justice System içinde, hazırlayan Access to Justice Taskforce Attorney-General’s Department, ix. Barton: Commonwealth of Australia, 2009. Erişim 15 Ekim 2023. https://www.ag.gov.au/legal-system/publications/strategic-framework-access-justice-federal-civil-justice-system.
• McGill, Jena, ve Amy Salyzyn. “Queer Insights on Women in the Legal Profession.” Ottawa Faculty of Law Working Paper, no.14 (2014): 1-40.
• Megan, Daigle, ve Henri Myrttinen. “Bringing Diverse Sexual Orientation and Gender Identity (SOGI) into Peacebuilding Policy and Practice.” Gender and Development 26, no. 1 (Mart 2018): 103-120.
• M. Finley, Lucinda. “Breaking Women’s Silence in Law: The Dilemma of the Gendered Nature of Legal Reasoning.” Notre Dame Law Review 64 (1989): 886-910.
• O’Flaherty, M. “The Yogyakarta Principles at Ten.” Nordic Journal of Human Rights 33, no. 4 (Ekim 2015): 280-298.
• Özbek, Mustafa. “Sosyal Devletin Gereği: Adalete Erişim.” Legal Medeni Usul ve İcra İflas Hukuku Dergisi, no. 4 (2006): 907-927.
• Özkan, Serhat. “Cinsiyet Geçiş Sürecinin Hukuki ve Toplumsal Boyutu: Haklar ve İhlaller.” Yeditepe Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 14, no. 1 (Aralık 2017): 55-84.
• Stone, Alison. Feminist Felsefeye Giriş. Çev. Yonca Cingöz ve Bilge Tanrısever. İstanbul: Otonom Yayıncılık, 2019.
• Stychin, Carl F. Law’s Desire Sexuality and the Limits of Justice. New York: Routledge, 2004.
• Şahin, Salih. Adalet Bakanlığı için LGBT Hakları El Kitabı. Ankara: Kaos GL Derneği, 2015.
• Uygur, Gülriz, ve F. İrem Çağlar. “Hukuk.” Toplumsal Cinsiyet Sosyolojisi içinde, ed. Yıldız Ecevit, Nadide Karkıner, 154-177. Eskişehir: T.C. Anadolu Üniversitesi Yayını No: 2307, Açıköğretim Fakültesi Yayını No: 1304, 2011.
• Uygur, Gülriz, ve Nadire Özdemir. Adalete Erişimde Toplumsal Cinsiyet Eşitliği Haritalama ve İzleme Çalışması. Ankara: Cinsiyet Eşitliği İzleme Derneği (CEİD) Yayını, 2021.
• Yücel, Özge. “Cinsiyet Kimliğinin ve Cinsel Yönelimin Medeni Hukukta Statüsü.” Galatasaray Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, no. 2 (2022): 1817-1840.