1908-1914 DISCUSSIONS: WHAT KIND OF DECENTRALIZATION?

Yıl 2024, Cilt: 82 Sayı: 3, 391 - 428, 26.07.2024

Merve Ünal Açıkgöz

https://doi.org/10.30915/abd.1442824

Öz

The Ottoman Empire has followed a strong centralist policy since its establishment and has not compromised on this principle even during periods of territorial expansion. In addition, some privileges have been granted to different ethnic groups within the empire based on religious references. Some have described the privileges granted to non-Muslims as exceptions to the centralist system and as examples of decentralization. The Tanzimat period brought significant changes to the classical state system. Particularly, changes in administrative, social, economic, and legal fields emerged under the influence of Western ideologies. The transition to a constitutional regime and the drafting of a constitution are a result of this. However, the short-lived constitutional period led to a strong opposition against the sultan and his oppressive rule. The Young Turks, who came together to eliminate the despotism of Sultan Abdulhamid II, saw the solution in the restoration of constitutional rule. However, Prince Sabahattin, who did not consider regime change sufficient to escape the situation in which society found itself, became one of the prominent thinkers of the time with his ideas of decentralization and individual initiative. It has been stated that the comprehensive development of Ottoman society will be possible through the transition from a communal society to an individualistic society. Due to his ideas, he was criticized by the Unionists of the time and even accused of separatism. The debate on which principle, centralization or decentralization, should be emphasized is still ongoing today. While the regulations related to local governments aim to strengthen them, they also bring criticisms along with them. The purpose of this study is to shed new light on the present by examining past debates. Our study is conducted to present Prince Sabahattin's concept of decentralization. The meaning attributed to Prince Sabahattin's concept of decentralization and the criticisms directed against it have been analyzed

Anahtar Kelimeler

Prince Sabahattin, Decentralization, Individual Initiative, Young Turks, Constitutionalism.

1908-1914 TARTIŞMALARI: NASIL BİR ADEM-İ MERKEZİYETÇİLİK?

Öz

Osmanlı Devleti kuruluşundan itibaren güçlü bir merkeziyetçi politika izlemiş ve ülke topraklarının genişlediği dönemde dahi bu ilkeden ödün vermemiştir. Bunun yanında ise bünyesinde barındırdığı farklı milletlere dini referansla bazı ayrıcalıklar tanınmıştır. Gayrimüslimlere tanınan bu ayrıcalıkları merkeziyetçi sistemin istisnası ve adem-i merkeziyetçilik olarak tanımlayanlar olmuştur. Tanzimat dönemiyle birlikte klasik devlet sisteminde önemli değişimler yaşanmıştır. Özellikle idari, sosyal, ekonomik ve hukuksal alanda yaşanan değişimler Batıdaki düşünce akımlarının etkisinde ortaya çıkmıştır. Meşrutiyet rejimine geçilmesi ve anayasanın yapılması da bunun bir sonucudur. Ancak kısa süren anayasal dönem padişaha ve baskıcı yönetimine karşı güçlü bir muhalefetin doğmasına neden olmuştur. Padişah II.Abdülhamit’in istibdadını ortadan kaldırmak için bir araya gelen Jön Türkler, çareyi yeniden meşrutiyetin ilanında görmüşlerdir. Ancak toplumun içinde bulunduğu durumdan kurtulmak için rejim değişikliğini tek başına yeterli görmeyen Prens Sabahattin ortaya koyduğu adem-i merkeziyetçilik ve teşebbüs-i şahsi fikirleri ile dönemin ileri gelen düşünürlerinden olmuştur. Osmanlı toplumunun her manada yeniden kalkınmasının cemaatçi toplumdan bireyci topluma geçiş ile mümkün olacağını belirtmiştir. Fikirleri nedeniyle döneminde İttihatçılar tarafından eleştirilmiş hatta bölücülükle suçlanmıştır. Merkeziyetçilik-adem-i merkeziyetçilik ilkelerinden hangisine ağırlık verilmesi gerektiği günümüzde dahi tartışılmaktadır. Yerel yönetimlerle ilgili yapılan düzenlemeler bunların güçlendirilmesini amaç edinmekle birlikte eleştirileri de beraberinde getirmektedir. Bu çalışmanın amacı geçmişte yaşanan tartışmalardan hareketle bugüne yeni bir ışık tutmaya çalışmaktır. Çalışmamız Prens Sabahattin’in adem-i merkeziyetçilik kavramını ortaya koymak amacıyla yapılmıştır. Prens Sabahattin’in adem-i merkeziyetçilik kavramına yüklediği anlam ve buna karşı yöneltilen eleştiriler irdelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Prens Sabahattin, Adem-i Merkeziyetçilik, Teşebbüs-i Şahsi, Jön Türkler, Meşrutiyet

Kaynakça

• Akkaya, Rukiye, “Saraylı Bir Muhalifin Siyasi Mücadelesi: Teşebbüs-i Şahsi ve Adem-i Merkeziyet Cemiyeti”, Prof. Dr. Mehmet Akif Aydın’a Armağan Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Hukuk Araştırmaları Dergisi, Cilt 2, Sayı 21, 2015, s. 315-338.
• Akkaya, Rukiye, Prens Sabahaddin, Ankara, Liberte Yayınları, 2005.
• Akşin, Sina, Ana Çizgileriyle Türkiye’nin Yakın Tarihi, Ankara, İmaj Yayıncılık, 1996.
• Alkan, Mehmet Ö., Gönüllü Sürgünden İstibdada Muhalefet, İstanbul, Yapı Kredi Yayınları, 2007.
• Atay, Ender Ethem, İdare Hukuku, Ankara, Turhan Kitabevi, Gözden Geçirilmiş 6. Baskıya Ek 7. Baskı, 2019.
• Bayraktar, Bayram, “Günümüzde Yeniden Değerlendirilmesi Gereken Bir Düşünür: Prens Sabahattin Bey", Tarih Araştırmaları Dergisi, Sayı 18, 1996, s. 51-61.
• Berkes, Niyazi, Türkiye’de Çağdaşlaşma, İstanbul, Yapı Kredi Yayınları, 15. Baskı, 2010.
• Bozan, Mahmut, “Üniter Yapıda Merkeziyet ve Adem-i Merkeziyetin Uyumu”, Bartın Üniversitesi İİBF Dergisi, Cilt 8, Sayı 16, 2017, s. 21-40.
• Burgaç, Murat, “Osmanlı Devleti’nde Adem-i Merkeziyetçilik Tartışması (1876-1913)” , Amme İdaresi Dergisi, Cilt 2, Sayı 51, Haziran 2018, s. 145-176.
• Ceylan, Ayhan, “1876 Öncesi Osmanlı Devleti’nde Meşrutiyet Tecrübesi ve Meclis Uygulaması”, in Yusuf Tekin (Ed.), Yüzüncü Yılında TBMM Oluşumu, Çalışma Şartları ve İşlevleri I, Ankara, TBMM Basımevi, 2020, s. 1-32.
• Durukan, Kaan, “Türk Liberalizminin Kökenleri”, in Mehmet Ö. Alkan (Ed.), Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce I, İstanbul, İletişim Yayınları, 2001, s. 143-155.
• Eryılmaz, Bilal, Kamu Yönetimi Düşünceler-Yapılar-Fonksiyonlar-Politikalar, Kocaeli, Umuttepe Yayınları, 5. Baskı, 2012.
• Gözübüyük, Şeref, Yönetim Hukuku, Ankara, Turhan Kitabevi, 32. Baskı, 2014.
• Güler, Birgül Ayman, “Yerel Yönetimleri Güçlendirmek Mi? Ademi Merkeziyetçilik Mi?”, Çağdaş Yerel Yönetimler Dergisi, Cilt 2, Sayı 9, 2000, s. 14-29.
• Günday, Metin, İdare Hukuku, Ankara, İmaj Yayınevi, 9. Baskı, 2004.
• Hanioğlu, M. Şükrü, “Meşrutiyet”, TDV İslam Ansiklopedisi, 2004, Cilt 29, s. 388-393.
• Heper, Metin, Modernleşme ve Bürokrasi, Ankara, Sosyal Bilimler Derneği Yayını, 1973.
• İnalcık, Halil, Devlet-i’Aliyye Osmanlı İmparatorluğu Üzerine Araştırmalar IV, İstanbul, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2. Baskı, 2016.
• Kandeğer, Barış, “1921 Teşkilatı Esasiye Kanunu Bağlamında Meclis Hükümeti Sistemi, Milli Egemenlik ve Adem-i Merkeziyetçilik”, Tarsus Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Sayı 2, 2021, s. 15-32.
• Kılıç, Murat, “Türk Siyasal Hayatında Bir Muhalif İsim ve Hareket: Prens Sabahaddin ve Meslek-i İçtima”, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı 12, 2010, s. 1-14.
• Köroğlu, Kübra, Türkiye’de Adem-i Merkeziyet Tartışmaları (Yüksek Lisans Tezi, Danışman Murat Aktaş), Muş, Muş Alparslan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Siyaset Bilimi ve Kamu Yönetimi Anabilim Dalı, 2015.
• Küçük, Cevdet, “Çırağan Vakası”, TDV İslam Ansiklopedisi, 1993, Cilt 8, s. 306-309.
• Mardin, Şerif, Jön Türklerin Siyasî Fikirleri, İstanbul, İletişim Yayını, 1996.
• Nalbant, Atilla, Üniter Devlet Bölgeselleşmeden Küreselleşmeye, İstanbul, On İki Levha Yayıncılık, 2. Baskı, 2012.
• Onar, Sıddık Sami, İdare Hukukunun Umumi Esasları II, İstanbul, İsmail Akgün Matbaası, 1960.
• Ortaylı, İlber, Türkiye Teşkilat ve İdare Tarihi, Ankara, Cedit Neşriyat, 6. Baskı, 2017.
• Ortaylı, İlber, “Osmanlı Devleti ve Meşrutiyet”, Tanzimat’tan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi, İstanbul, İletişim Yayınları, 1985, Cilt 4, s. 953-960.
• Ökmen, Mustafa, “Osmanlı'dan Cumhuriyet'e Türkiye'de Merkeziyetçilik-Adem-i Merkeziyetçilik Pratiği Üzerine Notlar”, Akademik Araştırmalar Dergisi, Sayı 9-10, 2012, s. 1-25.
• Öztürk, Namık Kemal, “Federalizm ve Türkiye”, Amme İdaresi Dergisi, Cilt 4, Sayı 25, Aralık 1992, s. 65-76.
• Reyhan, Cenk, Türkiye’de Liberalizmin Kökenleri, Ankara, İmge Kitabevi, 2008.
• Reyhan, Cenk, Osmanlıda İki Tarzı İdare, Ankara, İmge Kitabevi, 2007.
• Reyhan, Cenk, “Prens Sabahaddin”, in Mehmet Ö. Alkan (Ed.), Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce I, İstanbul, İletişim Yayınları, 2001, s. 146-151.
• Tunaya, Tarık Zafer, Türkiye’de Siyasal Gelişmeler (1876-1938), İstanbul, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 4. Baskı, 2016.
• Tunaya, Tarık Zafer, Türkiye'de Siyasal Partiler I, İstanbul, Hürriyet Vakfı Yayınları, 1984.
• Uygun, Oktay, Federal Devlet, İstanbul, On İki Levha Yayıncılık, 3. Baskı, 2007.
• Ülken, Hilmi Ziya, Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi, İstanbul, Ülken Yayınları, 1998.
• Ünal Açıkgöz, Merve, “1876 Tarihli Kanun-i Esasi’de Yasama-Yürütme İlişkisi”, Yasama Dergisi, Sayı 43, 2021, s. 61-86.
• Yayla, Yıldızhan, “Osmanlı Devleti’nde Meşrutiyet Kavramı”, Tanzimat’tan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi, İstanbul, İletişim Yayınları, 1985, Cilt 4, s. 948-952.
• Yayla, Yıldızhan, Anayasalarımızda Yönetim İlkeleri Tevsi-i Mezuniyet ve Tefrik-i Vezaif, İstanbul, Güryay Matbaası, 2. Baskı, 1984.
• Yıldırım, Ramazan, “ Kanun-i Esasi’ye Göre Tevsii Mezuniyet İlkesi”, Dicle Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Sayı 6, 1993, s. 231-248.
• Yılmaz, Harun, “Yerinden Yönetim İlkesinin Kuvvetler Ayrılığına Dayanan Hükümet Sistemleri Bağlamında Değerlendirilmesi”, Türkiye Adalet Akademisi Dergisi, Cilt 7, Sayı 26, Nisan 2016, s. 511-545.
• Zürcher, Erik Jan, Modernleşen Türkiye’nin Tarihi, İstanbul, İletişim Yayınları, 1999.