V. DEVİTSKİY’İN “ERİVAN VİLAYETİ VE KARS BÖLGESİ TATİL SEYAHATİ” BAŞLIKLI GEZİ NOTLARINDA 19. YÜZYILIN SONLARINDA IĞDIR VE ÇEVRESİNİN ETNİK VE SOSYAL DURUMU

Yıl 2018, Sayı: 65, 52 - 65, 13.03.2018

Refik Turan

Öz

Erivan Öğretmen Semineryası öğretmenlerinden V. Devitskiy 1894 yılı Haziran ayı ortalarından Eylül ayı ortalarına kadar geçen yaklaşık üç aylık sürede Erivan’ın çevresindeki bölgeleri gezmiş, gezdiği yerlerin coğrafi, etnik ve sosyal durumu hakkındaki izlenim ve değerlendirmelerini “Erivan Vilayeti ve Kars Bölgesi Tatil Seyahati” başlığıyla kaleme almıştır. Devitskiy’in bu gezi yazısı Kafkas Eğitim Müdürlüğü tarafından Tiflis’te yayınlanan “Kafkas Arazileri ve Halklarının Tasvirine Dair Materyaller Toplusu” isimli süreli yayının 1896 yılında yayınlanan 21. sayısında yayınlanmıştır. Seyahatinin ilk bölümünü Erivan’dan başlatarak Iğdır’ın Aralık ilçesi üzerinden Büyük ve Küçük Ağrı Dağlarının bulunduğu Rusya-İran sınır bölgesine gerçekleştiren Devitskiy daha sonra Erivan’da verdiği birkaç küçük dinlenme molalarıyla Iğdır, Kağızman, Sarıkamış, Kars, Gümrü, Nahçivan, Culfa, Ordubad ve Gökçe Göl kıyılarına kadar olan yerleri gezmiştir. Bu makalede Devitskiy’in söz konusu gezi notlarında Iğdır ve yakın çevresi ile ilgili izlenim ve değerlendirmelerinden yola çıkarak 19. yüzyılın sonlarına doğru Iğdır ve çevresinin coğrafi, tarihi, etnik ve sosyal özelliklerinin ortaya konulması amaçlanmıştır. Devitskiy, seyahatinin Iğdır bölümünde daha çok Rusya-İran sınır bölgesini de oluşturan Büyük ve Küçük Ağrı Dağlarının bulunduğu bölgeler ile Iğdır’ın Osmanlı sınırına yakın dağlık bölgelerini gezmiştir. Devitskiy, yaz mevsimi olduğu için bu bölgelerde yaygın olarak çadır hayatı yaşayan ve yaylacılık faaliyetlerini sürdüren göçebe Kürt aşiretleriyle karşılaştığı için gezi notlarında daha çok Kürtlerin ve Yezidilerin çadır hayatları, yaşam tarzları ve gelenekleri hakkında bilgiler vermiştir. 1890’lı yıllarda Iğdır ve çevresinde Azerbaycan Türkleri, Ermeniler, Kürtler ve Yezidi Kürtler yaşamaktadır. Bölgenin sınırda yer alması nedeniyle kaçakçılık faaliyetleri, sınır aşırı yağma ve hırsızlık olayları, aşiretler arasında kan davasına varan kavgaların olduğu anlaşılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Iğdır, Azerbaycan Türkleri, Ermeniler, Kürtler

Kaynakça

• Aydın, Mustafa, “Revan”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 35, İstanbul, 2008, 26-29. Bala, Mirza, “Erivan”, İslam Ansiklopedisi, Cilt IV, İstanbul, 1993, 311-315. Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi, Milliyet Yayınları, İstanbul, 1992, Cilt 8 ve 23. Devitskiy, V. “Kanikulyarnaya Poyezdka po Yerivanskoy Gubernii i Karskoy Oblasti V. Devitskogo” Sbornik Materiyalov dlya Opisaniya Mestnostey i Plemen Kavkaza, İzdaniya Upravleniya Kavkazkogo Uçebnogo Okruga, Vıpusk Dvatsat Pervıy, Tiflis, 1896, str. 79-180. Kırzıoğlu, M. Fahrettin, Kars Tarihi, 1. Cilt, İstanbul: Işık Matbaası, 1953. Kırzıoğlu, M. Fahrettin, Osmanlıların Kafkas Ellerini Fethi (1451-1590), Atatürk Üniversitesi Yayını, Ankara: Sevinç Matbaası, 1976. Mustafa, Nazim, İrevan Şehri: Türk-İslam Varlığı Nasıl Yok Edildi?, Ankara: Berikan Yayınevi, 2015. Tuncel, Metin, “Iğdır”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 19, İstanbul, 1999. s. 79-80. İnternet Kaynakları “Kulak” maddesi, http://global.britannica.com/topic/kulak