OSMANLI MAHALLESİNDE CEMAAT İÇİ AHLAKİ OTO-KONTROL SİSTEMİ: SUÇ İLE SUÇLUNUN TESPİTİ, KAVRAMLAŞTIRILMASI VE SUÇLUNUN DIŞLANMASI (İHRAÇ)

Yıl 2019, Sayı: 71, 120 - 148, 19.03.2019

Emre Koç

Öz

Çalışmada, Osmanlı mahallesinde “eyü âdem” olmayanların,
gayri ahlaki durum ve suçlarının ne şekilde tespit edildiği, bu şahısların ve
fiillerinin hangi ifadelerle kavramlaştırıldığı üzerinde durulmuştur. Bunu yaparken,
malzeme fazlalığı sebebiyle özellikle Konya olmak üzere, İstanbul’dan Diyarbakır’a
kadar farklı Osmanlı şehrine ait şer’iyye sicillerinden, bunlar üzerine yapılan
çalışmalardan ve az sayıda arşiv belgesinden faydalanılmıştır. Bu kaynaklar 16.
yüzyıldan 19. yüzyıla kadar farklı zaman dilimlerinden seçilmiştir. İlkin
mahalle halkının, kendilerini rahatsız eden şahısları hangi amaç ve
dayanaklarla ihraç etmeye karar verdiklerine değinilmiştir. Devamında suçlu ve
suç tespitinde mahalle imamı ve halkının rolü üzerinde durulmuş ve suçluluk ile
suçsuzluğun hangi kavram ve kelimeler ile açıklandığına değinilmiştir.
Sonrasında mahallelinin şikâyetlerine konu olan vakalardan örnekler seçilerek,
bu vakalar konunun daha iyi anlaşılması adına farklı başlıklar halinde verilmiştir.
Neticede Osmanlı mahallelisinin suçlu ve suça karşı birlikte hareket ederek bir
ahlaki oto-kontrol mekanizması oluşturdukları ve bu sistem neticesinde
mahkemeden aldıkları ihraç kararını onaylatıp gerekenin yapılasını talep
ettikleri görülmüştür.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı, mahalle, mahkeme, ihraç, suç, suçlu, oto-kontrol

SOCIAL MORAL AUTO-CONTROL SYSTEM IN OTTOMAN NEIGBOURHOOD: DETECTION AND CONCEPTUALIZATION OF CRIME AND CRIMINAL, AND EXCLUSION OF CRIMINAL

Öz

The
study tells how the immoral states and crimes of the non-‘eyü âdem’ (people
with bad deeds) were detected and how these people and their deeds were
conceptualized in the Ottoman neighborhood. While
doing this, various judical registers -due to the surplus of materials,
especially records of Konya-  belonging
to different Ottoman cities from Istanbul to Diyarbakır, studies about these
registers, and a few archival documents were used. These were selected from
different time periods from the 16th century to the 19th century. Firstly,
the bases and the ways the people of the neighborhood used to exclude those who
disturbed them were mentioned. Then, the role of the neighborhood’s
imam and its people in detecting criminal and crime was
explained and the expressions and concepts to define crime and innocence were
stated. Furthermore, examples from the cases that were the subject of the
complaints of the neighborhood were chosen, and these cases were given in
separate sections to help comprehend the cases better. As a result, it was seen
that the Ottoman neighborhood created a moral auto-control mechanism by acting
together against the crime and the criminal, and they demanded that the
decision of exclusion be approved and it be done by court.

Anahtar Kelimeler

Ottoman, neighborhood, court, exclusion, criminal, auto-control

Kaynakça

• Arşiv Kaynakları MKT. 00050.00002.001. (Müstakil Arşiv Belgesi) MKT. MVL. 00113. 00049.001. (Müstakil Arşiv Belgesi) MKT. NZD. 245-89.00089.001. (Müstakil Arşiv Belgesi) KŞS. N.9. (9 Numaralı Konya Şer’iyye Sicili / 1645-1646) KŞS. N.38. (38 Numaralı Konya Şer’iyye Sicili / 1692-1693) KŞS. N.53. (53 Numaralı Konya Şer’iyye Sicili / 1736-1737) ML. VRD. TMT. d. 10486. (Temettuat Defteri / 1844-1845) NFS. d. 03452. (Nüfus Defteri / 1833-1834) TK. KKA. TD. 113: 202b-204a. (Tahrir Defteri / 1584) Diğer Kaynaklar Abacı, N., (2001), Bursa Şehri’nde Osmanlı Hukuku’nun Uygulanması (17. Yüzyıl), Ankara. Akgündüz, A., (1988), Şer’iye Sicilleri, İstanbul. Akman, M., (2002), “Osmanlı Hukukunda Kassâme”, Türkler, C. XIII, Ankara. Barkan, Ö. L., (1979), “Avârız”, İA, C. II, s. 13-19. Bayartan, M., (2005), “Osmanlı Şehrinde Bir İdari Birim: Mahalle”, IÜ. Edebiyat Fakültesi Coğrafya Bölümü Coğrafya Dergisi, S. 13, İstanbul, s. 93-107. Bayındır, A., (2002), “Örneklerle Osmanlı’da Ceza Yargılaması”, Türkler, C. X, Ankara, s. 69-82. Beydilli, K., (2001), Osmanlı Döneminde İmamlar ve Bir İmamın Günlüğü, İstanbul. Çadırcı, M., (1997), Tanzimat Döneminde Anadolu Kentleri’nin Sosyal ve Ekonomik Yapısı, Ankara. Çakır, İ. E., (2002), “16. Yüzyılda Ayntab’da Toplumsal Kontrol Aracı olarak Mahalle Halkının Rolü”, Bilig, S. 63, Ankara, s. 31-52. Çetin, C., (2014), “Osmanlı Toplumunda Mahalleden İhraç Kararları ve Tatbiki: Konya Örneği (1645-1750)”, History Studies, Volume 6, Issue 6, December, s. 43-70. Çetin, S., (2013), 64 No’lu Manisa Şer’iyye Sicili, Yüksek Lisans Tezi, Manisa. Çiftçi, B., (2017), 49 Numaralı Antep Şer’iyye Sicili Değerlendirme ve Transkripsiyonu, Yüksek Lisans Tezi, Kahramanmaraş. Doğan, İ., (2000), Sosyoloji-Kavramlar ve Sorunlar, Ankara 2010. DŞS. (Diyarbekir Şer’iyye Sicilleri), Amid Mahkemesi, (3789 Numaralı Sicil), (2013), Editör: Ahmet Zeki İzgöer, Diyarbakır. Düzbakar, Ö., (2003), “Osmanlı Döneminde Mahalle ve İşlevleri”, U.Ü. Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, S. 5, Bursa, s. 97-108. Emecen, F., (1999), “Osmanlılarda Yerleşik Hayat Şehirliler ve Köylüler”, Osmanlı, C. 4, Ankara, s. 91-97. Ergenç, Ö., (1980), “Osmanlı Şehrinde Esnaf Örgütlerinin Fiziki Yapıya Etkileri”, Türkiye'nin Sosyal ve Ekonomik Tarihi (1071-1920), Ankara, s. 100-110. Ergenç, Ö., (1984), “Osmanlı Şehrindeki Mahallenin İşlev ve Nitelikleri Üzerine”, Osmanlı Araştırmaları IV, Neşir Heyeti: Halik İnalcık, Heat W. Lowry, Nejat Göyünç, İstanbul, s. 69 78. Ergenç, Ö., (2006), XVI. Yüzyılın Sonlarında Bursa, Ankara. İKS. (İstanbul Kadı Sicilleri), Bâb Mahkemesi, 54 Numaralı Sicil, (H. 1102 / M. 1691), (2011), Editör: Çoşkun Yılmaz, Hazırlayan: Yılmaz Karaca, Rasim Erol, Salih Kahriman, Fuat Recep, Sabri Atay, Hüseyin Kılıç, Kontrol Eden: Fikret Sarıcaoğlu, İstanbul. İKS. (İstanbul Kadı Sicilleri), Eyüb Mahkemesi, 90 Numaralı Sicil, (H. 1090-1091 / M. 1679-1680), (2011), Editör: Çoşkun Yılmaz, Hazırlayan: Fuat Recep, Sabri Atay, Kontrol Eden: Fikret Sarıcaoğlu, İstanbul. İKS. (İstanbul Kadı Sicilleri), Galata Mahkemesi, 90 Numaralı Sicil, (H. 1073-1074 / M. 1663), (2012), Editör: Çoşkun Yılmaz, Hazırlayanlar: Salih Kahriman, Fuat Recep, Kontrol Eden: Mustafa Oğuz, İstanbul. İKS. (İstanbul Kadı Sicilleri), Hasköy Mahkemesi, 10 Numaralı Sicil, (H. 1085 / M. 1674-1679), (2011), Editör: Çoşkun Yılmaz, Hazırlayanlar: Tahsin Özcan, Kontrol Eden: Feridun Emecen, İstanbul. İKS. (İstanbul Kadı Sicilleri), İstanbul Mahkemesi, 12 Numaralı Sicil, (H. 1073-1074 / M. 1663-1664), (2010), Editör: Çoşkun Yılmaz, Hazırlayanlar: Yılmaz Karaca, Rasim Erol, Salih Kahriman, Fuat Recep, Sabri Atay, Hüseyin Kılıç, Kontrol Eden: Fikret Sarıcaoğlu, İstanbul. İKS. (İstanbul Kadı Sicilleri), İstanbul Mahkemesi, 3 Numaralı Sicil, (H. 1027 / M. 1618), (2010), Editör: Çoşkun Yılmaz, Hazırlayanlar: Yılmaz Karaca, Rasim Erol, Salih Kahriman, Fuat Recep, Sabri Atay, Hüseyin Kılıç, Kontrol Eden: Fikret Sarıcaoğlu, İstanbul. İKS. (İstanbul Kadı Sicilleri), Rumeli Sadâreti Mahkemesi, 56 Numaralı Sicil, (H. 1042-1043 / M. 1633), (2010), Editör: Çoşkun Yılmaz, Hazırlayanlar: Fuat Recep, Sabri Atay, Kontrol Eden: Fikret Sarıcaoğlu, İstanbul. İKS. (İstanbul Kadı Sicilleri), Üsküdar Mahkemesi, 1 Numaralı Sicil, (H. 919-927 / M. 1513-1521), (2011), Editör: Çoşkun Yılmaz, Hazırlayanlar: Bilgin Aydın-Ekrem Tak, İstanbul. İKS. (İstanbul Kadı Sicilleri), Üsküdar Mahkemesi, 56 Numaralı Sicil, (H. 990-991 / M. 1582-1583), (2011), Editör: Çoşkun Yılmaz, Hazırlayanlar: Hilal Kazan - Kenan Yıldız, Kontrol Eden: Mahmut Ak, İstanbul. İnalcık, H., (2017), Devlet-i Aliyye, IV, İstanbul. İpşirli, M., (1982), “XVI. Asrın İkinci Yarısında Kürek Cezası ile İlgili Hükümle”, İ.Ü.E.F. Tarih Enstitüsü Dergisi, Prof. Dr. Tayyib Gökbilgin Hatıra Sayısı, S. 12, İstanbul, s. 203-248. Karagöz, M., (1999), “Osmanlı’da Şehir ve Şehirli Mekân-İnsan-Beşeri Münasebetler (XV-XVIII. Yüzyıl)”, Osmanlı, C.4, Editör: Güler Eren, s. 103-110. Kazıcı, Z., (1982), “Osmanlılarda Mahalle İmamlarının Bazı Görevleri”, İslâm Medeniyeti Mecmuası, C. V, S. 3, s. 29-35. Kıvrım, İ., (2009), “Osmanlı Mahallesinde Gündelik Hayat (17. Yüzyılda Gaziantep Örneği)”, Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, S. 8 (1), Gaziantep, s. 231-255. Küçük, F., (2013), 14 Numaralı Konya Şer’iyye Sicili (1080-1081/1669-1670) Değerlendirme ve Transkripsiyon, Konya. Küçükaşçı, M. S., (2007), “Mahalle”, DİA, C. 27, İstanbul, s. 532-538. Ortaylı, İ., (2000), Tanzimat Devrinde Osmanlı Mahallî İdareleri, Ankara. Özbilgen, E., (2003), Bütün Yönleriyle Osmanlı, İstanbul. Özcan, T., (2001), “Osmanlı Mahallesi: Sosyal Kontrol ve Kefalet Sistemi”, Marife I, s. 129-151. Özpolat, L., (2016), 1 Numaralı Konya Şer’iyye Sicili (970-1019 / 1563-1610), Yüksek Lisans Tezi, Konya. Raymond, A., (1995), Osmanlı Döneminde Arap Kentleri, Çeviren: Ali Berktay, İstanbul. Sak, İ. - Çetin, C., (2014), Konya Kadı Sicili (1138-1139 / 1726-1727), Defter 50, Konya. Sak, İ. - Solak, İ., (2015), Konya Kadı Sicili (1135-1136 / 1723-1724) Defter 49, Konya. Saydam, A., (1997), “Kamu Hizmeti Yaptırma ve Suçu Önleme Yöntemi Olarak Osmanlılarda Kefalet Sistemi”, Tarih ve Toplum, S. 164, İstanbul, s. 4-12. Sevici, H., (2011), 54 Numaralı Konya Şer’iyye Sicili’nin (1-190) Değerlendirme ve Transkripsiyonu (H. 1150-1152 / m. 1738-1740), Konya. Shaw, S., (1982), Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye, C. 1, (Çeviren: Mehmet Harmancı), İstanbul. Şafakcı, H., (2005), 1644-1645 Tarihlerinde Konya’nın Sosyal ve Ekonomik Durumu (7 Numaralı Konya Şer’iyye Siciline Göre), Yüksek Lisans Tezi, Konya. Taşkömür, H., (1995), “Osmanlı Mahallesi’nde Beşeri Münasebetler”, Mesken ve Mesken Mimarimiz, İstanbul, s. 43-48. Tok, Ö., (2005), “Kadı Sicilleri Işığında Osmanlı Şehrindeki Mahalleden İhraç Kararlarında Mahalle Ahalisinin Rolü (XVII. ve XVIII. Yüzyıllarda Kayseri Örneği), Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S. 18, Kayseri, s. 155-173. Tutar, A.Y., (2018), 16 Numaralı Konya Şer’iyye Sicili (1083-1083 / 1672-1673), Değerlendirme ve Transkripsiyon, Yüksek Lisans Tezi, Konya. Üstündağ, N., (2005), “Osmanlı'da Şehir ve Şehri Geliştiren Unsurlardan Biri Olarak Ayanlar: Vidin ve Rusçuk Örneği”, Türkiyat Araştırmaları, S. 2, Ankara, s. 150-168. Yediyıldız, M. A., (1981), “Şer’iye Sicillerine Göre Bursa’nın Sosyo ekonomik Yapısı (1656 - 1658)”, Vakıflar Dergisi, C. XXIII, Ankara, s. 177-228. Yıldırım, A., (2013), 152 Numaralı Manisa Şer’iyye Sicili’nin Transkripsiyon ve Değerlendirilmesi, (1092 / 1681-82), Yüksek Lisans Tezi, Manisa.