OSMANLI DEVLETİ’NDE TAŞRA TİCARET MAHKEMELERİ

Yıl 2019, Sayı: 75, 95 - 129, 30.12.2019

Akmandar Demirci

Öz

Tanzimat’tan sonra Osmanlı hukuk sisteminde köklü değişiklikler yapılmıştır. Geleneksel İslâm Hukuku’nun yanında Batı’dan resepsiyon yoluyla alınan hukuk sistemi de uygulanmaya başlanmıştır. Özel hukuk düzenlemeleri öncelikle ticaret hukuku alanında yapılmıştır. Merkez ve taşrada kurulan ticaret mahkemelerinin teşkilatlanmaları ve uygulamaları ele alınmıştır. Bu çalışma ile taşra ticaret mahkemelerinin Osmanlı hukuk sistemi içerisindeki yeri ayrıntılı olarak ele alınarak hukuk tarihi alanına katkıda bulunulması amaçlanmaktadır.
XIX. yüzyılın ilk yarısından başlayarak Batılı ülkelerle artan ticari ilişkilerin ortaya çıkardığı sorunlar karşısında, yeni düzenlemeler yapma ihtiyacı doğmuştur. Ticâret mahkemelerinin kuruluşu esasen Tanzimât öncesine, yani XIX. Yüzyıl başlarına kadar gitmektedir. Avrupa ile gittikçe artan ticâret, batılı örf ve adetlerin bilinmesini gerekli kılmış, bu yetenekten büyük ölçüde yoksun olan kadıların bu tür ticârî dâvâlara bakmakta yetersiz kalması nedeniyle, ilk defa H. 1215/ M.1800-1801’de Gümrük Emaneti’nde bir komisyon kurulmuştur. Bu komisyon bunu 1860’ta Ticâret Mahkemeleri’nin kurulmasını sağlayan kanun, 1861’de Usûl-ı Muhâkemât-ı Ticâret Nizâmnâmesi ile 1863’te yürürlüğe giren Ticâret-i Bahriye Kanûnnâmesi izlemiştir.
Bu mahkemelerde, yerlilerle yabancılar arasındaki dâvâlarda, ilgili yabancının elçilik veya konsolosluğunca gönderilecek iki yabancı üye ve bir de tercüman hazır bulunmuştur.
Adâlet Fermânı’nın 1875 yılında yayımlanması ile o güne kadar Ticâret Nezareti bünyesindeki ticâret mahkemeleri ve Divan-ı İstinaf, Adliye Nezâreti’ne bağlanmıştır.
Taşra ticâret mahkemelerinin kuruluşu, lâik karakterli, modern adâlet örgütünün ortaya çıkışının ilk örneği olmuştur. Ancak hemen belirtelim ki özellikle ticâret mahkemelerinin
yapısında yer alan bazı unsurlar ise, sakıncalar doğurmuştur. Başlangıçtan itibaren bu mahkemelerin üyeliklerine yabancı devlet uyruğundaki tüccarlar da alındığından, yabancı devletler bunu bir hak ediş olarak görmüşlerdir.
İmtiyâzât-ı Ecnebiyyenin Lağvı Hakkında İrâde-i Seniyye’nin 8 Eylül 1914 tarihinde yayımlanması üzerine kapitülasyonlar kaldırılmış ve vilayetlerdeki karma ticâret mahkemelerinin görevi de ortadan kalkmıştır. Ancak, Osmanlı uyruklu olanlar arasındaki ticari uyuşmazlıkları çözme görevi Cumhuriyet’in ilanına kadar devam etmiştir.

Anahtar Kelimeler

Ticaret, Osmanlı Ticareti

Kaynakça

• I. ARŞİV BELGELERİ A. Başbakanlık Osmanlı Arşivi BEO. 208/15577. BOA. A. Mkt. 81/1. BOA. A. Mkt.Mhm. 406/39. BOA. A. Mkt.Mhm. 410/26. BOA.Dh.Mkt. 1849/75. BOA. Hr. İd. 853/7. BOA.İ.Dh. 574/39992. BOA. İ.Dh. 598/416. BOA.Mv. 63/6. BOA.T. Mat. 792/131. BOA.T. 792/133. BOA.T. 792/134. BOA.T. 792/138. B. Külliyat-ı Kavânin Belge no: 5869, 5878, 6224, 6248, 6369, 6488. II. BAŞVURULAN MEVZUAT Islahat Fermânı, Düstur: I/1/7-14. Kanunname-i Ticaret, Düstur, I/1/375-445. Kanunnâme-i Ticaret-i Berriye’ye zeyl, Düstur, I/1/445-465. Usul-ı Muhakeme-i Ticarete Dâir Nizamnâme, Düstur: I/1/780-813. Fermân-ı Adalet, Düstur: I/3/2-9. Mehâkim-i Nizâmiyyenin Teşkilâtı Kanun-ı Muvakkatı, Düstur:I/4/245-260. İmtiyâzât-ı Ecnebiyyenin Lağvı Hakkında İrâde-i Seniyye, Düstur:II/6/1273. Memâlik-i Osmaniyyede Bulunan Ecânibin Hukuk ve Vezâifi Hakkında Kanun-ı Muvakkat, Düstur: II/7/458. Takvim-i Vekayi’, no: 180, t:19 Haziran 1839 - 6 Rebiülâhir 1255; III. KİTAP ve MAKÂLELER Üçok, C. ve Mumcu, A.(1991)Türk hukuk tarihi, 2.bsk.,Savaş Yayınları, Ankara. Bozkurt,G. (2010). Batı Hukukunun Türkiye'de Benimsenmesi : Osmanlı Devleti'nden Türkiye Cumhuriyeti'ne Resepsiyon Süreci (1839-1939), TTK.yay., Ankara. _______________ (1996) Gayrımüslim Osmanlı Vatandaşlarının Hukuki Durumu, TTK. Yay.,Ankara. Ahmed Reşid (1311). Hukuk-ı Ticaret, 4. Kitap, Dersaadet Ticaret Odası Gazetesi Matbaası, İstanbul. Düzdağ,M. E.,(1972). Şeyhülislam Ebussuud Efendi Fetvaları Işığında 16. Asır Türk Hayatı, Enderun Kitabevi, İstanbul. Ekinci,E. B.,(2003). Osmanlı Mahkemeleri, Arı Sanat Yayınevi, İstanbul. Gürzumar, F.ve T., (1962).Kanunnâme-i Ticaret ve Zeyilleri, Banka ve Ticaret Hukuku Araştırma Enstitüsü yay., Ankara. Halil Cemaleddin/Asador,H., (1331).Ecânibin Memâlik-i Osmaniyye’de Hâiz Bulundukları İmtiyazat-ı Adliyye, Hukuk Matbaası, İstanbul. Kenanoğlu, M. M., (2005). Ticaret Kanunnâmesi ve Mecelle Işığında Osmanlı Ticaret Hukuku, Lotus, Ankara. Mehmed Celaleddin,(1328).Hukuk-ı Ticaret Dersleri,Matbaa-i Hukukiye, İstanbul. Seyitdanlıoğlu, M., (1994).Tanzimat Devrinde Meclis-i Vâlâ(1838-1868), TTK. yay., Ankara. Tanör, B., (1999). Osmanlı -Türk Anayasal Gelişmeleri(1789–1980), 3.bası, YKY. yay., İstanbul.