Selçuklular Dönemi'nde Eğitim ve Bilim I

Yıl 2018, Cilt: 2 Sayı: 1, 1 - 40, 27.06.2018

Mustafa Ergun

Öz

Selçukluların
tarih sahnesine çıkışı

İncelenecek döneme ve bir dizi devlete adını veren
"Selçuk", bir Oğuz Beyi olarak, Selçuklu coğrafyasının kuzeydoğu
sınırı olan Sirderya Nehrinin kenarındaki Cend şehrinde yaşadı ve öldü. Bu
toplumun tarih sahnesine çıktığı sırada Amuderya ve Sirderya nehirleri arasında
Karahanlılar, bugünkü Afganistan'ın olduğu bölgede de Gazneliler hüküm
sürüyordu. Selçuk'un oğlu Aslan Yabgu ve Mikail'den olma torunları
Maveraünnehir bölgesinde Karahanlılarm emrinde Gaznelilerle mücâdele ettiler.
Ama her zaman kendi başlarına buyruk hareket ettikleri için de Karahanlılarla
zaman zaman çeşitli sorunlar yaşadılar. Aslan Yabgu, Gazneli Mahmûd tarafından
esir edildi ve esaret altında öldü. Daha sonra Selçuklu topluluğunun başına
Tuğrul ve Çağrı Bey adlı kardeşler geçti (Köymen 1976). Bu arada binlerce
çadırlık Selçuklu toplulukları güneydeki topraklara doğru indiler. Bu harekette
Harezm Hanlarının baskıları da etkili oldu. Kendilerine katılan topluluklarla
güçlenen Selçuklular, Gaznelilerle bazen savaşarak bazen anlaşarak bu
topraklarda tutundular ve küçük Gazneli askerî birliklerini yenmeye başladılar.
Artık oldukça güneyde olan Merv, Nişapur gibi büyük kentleri de kontrolleri
altına aldılar. 1040 yılında Gazneli Sultanı Mesut, Selçuklulara kaptırdığı
toprakları almak için büyük bir ordu ile onlarla savaşa girişti. Dandanakan'da
yapılan bu savaşı kazanan Selçuklular, Horasan'a tamamen hâkim oldular. Eski
Türk gelenekleri uyarınca bir Kurultay topladılar ve iki kardeş ve amcaları
Musa Yabgu yönettikleri toprakları paylaştılar. Bu nedenle Dandanakan Savaşı ve
1040 tarihi, Selçuklu devletlerinin başlangıç tarihi olarak kabul edilir.

Tarih sahnesine bu şekilde çıkan ve aşağıda ana hatlarıyla
anlatılan devletleri kuran Selçukluların tarih sahnesinden çekilmeleri tarihi
olarak da Anadolu Selçuklu hükümdarı III. Mesut'un 1308'deki ölümü kabul
edilir. Bundan sonra Selçuklu hanedan mensuplarının öldürüldüğü bir on yıllık
dönem daha vardır.

Anahtar Kelimeler

Selçuklular, Eğitim, Bilim, Öğretim

Kaynakça

• Acıduman, A. 2002, İbn Sinâ’nın bilim tarihindeki yeri: Kuhn'ca bir yaklaşımla. Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Mecmuası. 2, 115-122
• Ağarı, M. 2002, İslâm Coğrafyacılığı ve Müslüman Coğrafyacılar /Doğuşu, Gelişimi ve Temsilcileri, Kitabevi Yayınları.
• Ahi Evren, 1340, Letâifü'l-Hikme, (Yay.G. Hüseyn-i Yusufî), Tahran.
• Amaldez, Roger. Fârâbî'nin Erdemli Şehri ve Ümmet. Uluslar arası İbn Türk, Hârezmî, Fârâbî, Beyrûnî ve İbn Sinâ Sempozyumu Bildirileri. Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi yay. 1990. 119-138.
• Atay, H. 1974, Fârâbî ve İbn Sina'ya Göre Yaratma, Ankara Üniv. Ankara: İlahiyat Fak. Yay.
• Bayram, M. 1978, Ahi Evren Kimdir? Gerçek Şahsiyeti ve Eserleri, Türk Kültürü, XVI: 658-668.
• Bayram, M. 1991, Ahi Evren ve Ahi Teşkilatının Kuruluşu. Konya.
• Bayram, M. 1995, Ahi Evren, Tasavvufî Düşüncenin Esasları. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Bayram, M. 2001, Türkiye Selçukluları döneminde bilimsel ortam ve ahiliğin doğuşuna etkisi. Türkiyat Araştırmaları Dergisi. 10, 1-12.
• Bilhan, S. 1982, 900 yıllık bir Türk öğretim kurumu. Buğra Han Tamgaç Medresesi. A.Ü.Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi. 2, 117-124.
• Bilhan, S. 1988, Orta Asya Bilgin Türk Hükümdarlar Devletinde Eğitim-Bilim-Sanat. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı yay.
• Bilmen, Ö.N. 1960, Büyük Tefsir Tarihi, Ankara.
• Bir, A. ve Kayral, M. 2002, Cezerî'nin döneminin doruğu olan mekanik düzenekleri, Bilim ve Ütopya, 91,2002. s.31-47.
• Bolay, S. H. 1986, Aristo Metafiziği ile Gazzali Metafiziğinin Karşılaştırılması, İstanbul, 1986
• Brehier, L. (1927-29), Notes sur l'enseignement supérieur à Constantinople, Byzantion, III, 72-94; IV, 13-28.
• Corbin, H. 2002, İslâm Felsefesi Tarihi cilt I. (çev. H.Hatemi) İletişim yay.
• Çağatay, N. 1989, Bir Türk Kurumu Olan Ahilik. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Dhanani, A. 2011, İslâm Düşüncesinde Atomculuk, (Çev.M.Bulgen), Kelam Araştırmaları 9:1, 393-400. http://dergipark.gov.tr/download/article-file/179795
• Dilgen, H. 1957, Büyük Matematikçi Ömer Hayyam. İstanbul: İTÜ yay.
• Dönmez, A.B. 2009, İbn Sina Felsefesinde Hareket Kavramı, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi.
• Durant, W. 1972, İslâm Medeniyeti (çev. O.Bahattin). İstanbul.
• el-Câbirî, M. A.1997, Arap Aklının Oluşumu, (çev.İ.Akbaba). İstanbul: İz yay. 1997
• Esin, E. 1972, 'Muyanlık' Uygur 'Buyan' yapısından (Vihara) Hakanlı Muyanlığına (ribat) ve Selçuklu han ile medreselerine Geçiş. Malazgirt Armağanı. Ankara 1972. 75-102.
• Festugiére, O.P. 1944, La Révélation d'Hermes Trismégiste. C.I. Paris.
• Garaudy, R. 1983, İslâmın Vadettikleri (çev. N.Uzel). İstanbul.
• Gazâlî, 2013, El-Munkızu mine'd-Dalâl Hakikate Giden Yol (Çev.Ş.Yeltekin), İstanbul: Yeryüzü Yayıncılık
• Gazâlî, 1994, El-Mustasfâ fî Usuli’l-Fıkh İslam Hukukunda Deliller ve Yorum Metodolojisi) (Çev. Y.Apaydın), Kayseri: Rey Yay.
• Gazâlî, 1981, Tehafitu’l-Felasife (çev. B.Karlığa). İstanbul.
• Gölpınarlı, A. 1952, İslâm ve Türk İllerinde Fütüvvet Teşkilâtı ve Kaynakları, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, XI/1-4: 2-354.
• Gölpınarlı, A. 1995, Vilâyet-nâme Manakıb-ı Hünkâr Hacı Bektaş Veli. İstanbul: İnkılâp Kitabevi.
• Gölpınarlı, A. 1995, Hayyam ve Rubaileri. İstanbul: İnkılap Kitabevi.
• Gutas, D. 1998, Greek Thought, Arabic Culture: The Graeco-Arabic Translation Movement in Bagdad and Early Abbasid Society (2nd-4th/8th-10th centuries), London & New York: Routledge.
• Gürel, A.O. 2001, Doğa Bilimleri Tarihi. Ankara: İmge Kitabevi.
• Hammona, R. 2001, Farabî Felsefesi ve Ortaçağ Düşüncesine Etkisi. (Çev.: G.Küken, U.Nutku) İstanbul: Alfa Basım.
• Yıldız, H. 2012, Hacı Bektaş Velî İle Ahi Evran İlişkisi, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi, 61, 187-206.
• http://isamveri.org/pdfdrg/D01093/2012_61/2012_61_YILDIZH.pdf
• Hoodbhoy, P. 1997, İslâm ve Bilim / Bağnazlığa Karşı Akılcılığın Savaşımı, İstanbul: Cep Kitapları.
• Horovitz, D 1915, Der Einfluss der griechischen Skepsis auf die Entwicklung der Philosophie bei den Arabern. Bresleau.
• Høyrup, J. 1986, “Hârezmî, İbn Türk ve Liber Mensurationum: İslâm Cebirinin Kökenleri Üzerine”, (trc.: Melek Dosay), Erdem, II:5, 485-526.
• Hunke, S. 1972, Avrupa'nın Üzerine Doğan İslam Güneşi (Çev. S.Sezgin), İstanbul: Bedir Yayınevi.
• İbn Sinâ. 1995, El-Kânûn Fi't Tıbb (Çev. Esin Kahya), 6 cilt. Ankara: Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi Yay.
• İbnü’l-Esir, 1966, el-Kamil fi't-Tarih, Beyrut.
• İzgi, C. 1997, Osmanlı Medreselerinde İlim. İstanbul: İz yay.
• Kafesoğlu, İ. 1953, Melikşâh Devrinde Büyük Selçuklu İmparatorluğu. İstanbul: İ.Ü. Edebiyat Fakültesi yay.
• Kahya, E. 2002, Hint'te Bilim, İstanbul: Nobel Yayın Dağıtım
• Kahya, E. 1990, İbn Sinâ’nın Anatomi çalışmalarının bir değerlendirilmesi. Uluslar arası Osmanlı Öncesi Türk Kültürü Kongresi Bildirileri. 4-7 Eylül 1989. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi yay. 1990
• Kahya, E. ve İ. Macun 2001, Hint Biliminin Günümüz Bilimine Katkılarının Kısa Bir Değerlendirmesi. Belleten. 242, 63-74.
• Karadaş, C. 2004, Atomcu Düşünceler Ve Kelâm Atomculuğu, Kelam Araştırmaları Dergisi, 2:1, 57-72.
• http://isamveri.org/pdfdrg/D03265/2004_1/2004_1_KARADASC.pdf
• Karakaş, M. 1991, Müsbet İlimde Müslüman Âlimler. Ankara: Kültür Bakanlığı yay.
• Keklik, N. 1970, İslâm Mantık Tarihi ve Farabî Mantığı, İstanbul.
• Kennedy, E. S. 1956, A Survey of Islamic Astronomical Tables, Transactions of the American Philosophical Society, N. S., 46:2, 123-177
• Kennedy, E.S. 1971, Al-Birunî's Masudic Canon, Al-Abhath, 24, 59-81.
• King, D.A. 1993, Islamic Mathematical Astronomy, London: Variorum
• Köymen, M.A. 1972, Alp Arslan ve Zamanı. İstanbul: MEB yay.
• Köymen, M.A. 1954, Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi. İkinci İmparatorluk Devri. Cilt II. Ankara: TTK yay.
• Köymen, M.A. 1979, Selçuklu imparatorluğunun Kuruluşu. Ankara: Selçulu Tarih ve Medeniyeti Enstitüsü yay.
• Köymen, M.A. 1976, Tuğrul Bey ve Zamanı, İstanbul: MEB yay.
• Kuran, A. 1969, Anadolu Medreseleri I. Ankara.
• Küyel, M. 1994, İnsan camiasının birliği ile milletlerin çokluğu hakkında ilginç bir misal olarak Fârâbî'nin toplumla ilgili görüşleri. Uluslararası Türk Kültürü Kongresi Bildirileri. II. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi yay. 1994. ttp://www.akmb.gov.tr/turkce/books/turkkong3-2/tk3-2-02- yel.htm)
• Lorch, R.P. 2001, Greek-Arabic-Latin: The Transmission of Mathematical Texts in the Middle Ages, Science in Context, 14, 313-331.
• Melikof, I. 1998, Hacı Bektaş Efsaneden Gerçeğe (çev: Turan Alptekin), İstanbul.
• Nasr, S.H. 1964, An Introduction to Islamic Cosmological Doctrines Conceptions of Nature and Methods Used for its Study by the Ikhwan al-Safâ, al-Bîrûnî and İbn Sînâ, Massachusetts.
• Nasr, S.H. 1989, İslam ve İlim, (çev. İlhan Kutluer), İstanbul.
• Ocak, A. 2002, Selçukluların Dinî Siyaseti (1040-1092). İstanbul: Tarih ve Tabiat Vakfı yay.
• Özdural, A. 1995, Omar Khayyam, Mathematicians and Conversazioni with Artisans, Journal of the Society of Architectural Historians, 54, 54-71
• Öztürk, Y. N. 1995, Tarihi Boyunca Bektaşîlik, III. Baskı, İstanbul.
• Rashed, R. 1994, The development of Arabic mathematics: between arithmetic and algebra. London: Springer.
• https://archive.org/details/RoshdiRashedauth.TheDevelopmentOfArabicMathematicsBetweenArithmeticAndAlgebraSpringerNetherlands1994
• Rosen, F. (ed.) 1986, The Algebra of Mohammed ben Musa (al-Khwarizmi), Hildesheim, Olms. 1831 baskısı: https://archive.org/details/algebraofmohamme00khuwuoft
• Sabra, A.I. 1989, The Optics of Ibn al-Haytham: On Direct Vision. Books I-III, London: The Warburg Institute.
• https://archive.org/details/A.I.Sabraed.Trans.TheOpticsOfIbnAlHaythamBooksIIIIOnDirectVision.TranslatedWithI
• Saidan, A. S. 1990, Muhammed İbn Mûsâ el-Hârezmî’nin Cebiri ve Aritmetiği, (trc. Melek Dosay), Uluslararası İbn Türk, Hârezmî, Fârâbî, Beyrûnî ve İbn Sînâ Sempozyumu Bildirileri, Ankara, 309-315.
• Salem, R.A. 1968, Discovery of the Pulmonary Circulation by an Arab in the 13th century. Anesthesia & Analgesia. Current Researches 47, 587-588.
• Sayılı, A. 1989, A Critical Introduction to Al-Khwarazmî’s Algebra, Al-Khwârazmî’s Algebra, One Hundred Great Books of Islamic Civilization, Islamabad, 3-54.
• Sayılı, A. 1949, Bîrûnî, Belleten 13:49, 53-89.
• Sayılı, A. 1980, Certain aspects of medical instruction in Medieval Islam and its influences on Europe. Belleten. 174, 279- 286.
• http://muslimheritage.com/article/certain-aspects-medical-instruction-medieval-islam-and-its-influences-europe
• Sayılı, A. 1968, Gülşehri'nin ‘Leylek ile Bülbül Hikâyesi' adlı manzumesi. Necati Lugal Armağanı. Ankara, 537-554.
• Sayılı, A. 1947, Higher Education in Medieval Islam, The Madrasa. Ankara Üniversitesi Yıllığı. 2,1947-48. 30-69.
• Sayılı, A. 1985, Ortaçağ Bilim ve Tefekküründe Türklerin Yeri. Erdem. 1, 169-186.
• Sayılı, A. 1960, The Observatory in Islam and its Place in the General History of the Observatory. Ankara: TTK yay.
• Sayılı, A. 1948, Vacidiye Medresesi, Kütahya'da Bir Ortaçağ Türk Rasathanesi. Belleten.12:47, 655-666
• Sayılı, A. ve Lugal, N.1951, Ebû Nasri'l-Fârâbî'nin Halâ Üzerine Makalesi, Fârâbî's Article on Vacuum, Ankara.
• Sayılı, A. ve Ruben, W. 1947, Türk Tarih Kurumu Adına Kırşehir'de Cacabey Medresesinde Yapılan Araştırmanın İlk Kısa Raporu. Belleten. 44, 673-681
• Sevim, A. 1965, Suriye Selçukluları I. Ankara: DTCF yay.
• Silahdaroğlu, F. 1996, Günümüz Türkçesi İle Kutadgu Bilig Uyarlaması.Yusuf Has Hacip. Ankara.
• Siraisi, N.G. 1987, Avicenna in Renaissance Italy. Princeton, NJ: Princeton University Press.
• Sözen, M. 1968,1972, Anadolu Medreseleri. Selçuklular ve Beylikler Devri 2 cilt. İstanbul
• Suter, Heinrich, Die Mathematiker und Astronomen der Araber und ihre Werke, Leipzig 1900.
• Şen, Z. 2002, Üç Türk - İslâm Bilim ve Düşünce Adamı. İstanbul: Su Vakfı yay.
• Taeschner, F. 1972, İslâmda fütüvvet teşkilâtının doğuşu meselesi ve tarihi ana çizgileri (çev. S.Yüksel). Belleten. 142,1972. 203-236
• Tekeli, S. 1975, Modern Bilimin Doğuşunda Bizansın Etkisi. Ankara 1975
• Tekeli, S. 1994, Türklerin Rönesansa etkileri. Uluslararası Türk Kültür Kongresi Bildirileri. C.II. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi yay.
• (http://www.akmb.gov.tr/turkce/books/turkkong3-2/tk3-2-04- tekeli.htm)
• Temren, B. 1996, Anadolu’ya Hoşgörü Tohumlarını Eken Hacı Bektaş-ı Velî, Erdem, 8:24, 755-767.
• Tez, Z. 2001, Bilim ve Teknikte Ortaçağ Müslümanları, Nobel Yayın Dağıtım.
• Turan, O. 1971, Selçuklular Zamanında Türkiye, İstanbul.
• Türker, M. 1956, Üç Tehafüt Bakımından Felsefe ve Din Münasebeti. Ankara.
• Ülken, H. Z. 1998, Eski Yunandan Çağdaş Düşünceye Doğru İslâm Felsefesi. İstanbul: Ülken yay.
• Ülken, H. Z. 1965, İslâm Düşüncesi. Türk Düşüncesi Tarihî Araştırmalarına Giriş. İstanbul: Ülken yay.
• Ülken, H. Z. 1942, Mantık Tarihi. İstanbul.
• Üngör, E.R. 1990, Fârâbı'nin mûsiki yönü. Uluslararası İbn Türk, Hârezmî, Fârâbî, Beyrûnî ve İbn Sinâ Sempozyumu Bildirileri. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi yay. 61-105.
• Ünver, A.S. 1955, Kayseri'de Açılan Tıp Medresesi. İstanbul.
• Watt, M. 2001, İslâm Düşüncesinin Teşekkülü, (çev. E.R.Fığlalı). İstanbul.
• Yakıt, İ. 2002, İslam'da Bilim Tarihi İsparta.