ملازادة الكردي وكتابه "حاشية على شرح الفوائد الضيائية"

Yıl 2025, Sayı: 17, 16 - 35, 30.06.2025

Mohammad Saber Cheikhmous , Nusrettin Bolelli

Öz

إنّ إحياء َجهودِ العلماء السابقين ذو أهميةٍ بالغةٍ في حفظ التراث العلمي، وخاصة حينما يتعلق الأمر بمصنفات مخطوطة لم تُطبع من قبل؛ ومن هذا المنطلق، يسلّط هذا البحث الضوء على "حاشية على شرح الفوائد الضيائية" التي كتبها ملا زاده محمد الكردي السهراني (ت ١٠٨٤هـ/ ١٦٧٣م)، أحدُ علماء الدولة العثمانية الذي درّس في القاهرة وإستانبول وبورصة. ويهدف البحثُ إلى سدِّ فراغٍ في الدراسات المتعلقة بالتراث النحوي العثماني، من خلال جمع سيرةٍ علميةٍ وافيةٍ للمؤلف من مصادرَ عربيةٍ وعثمانيةٍ، وجمع كتبه المخطوطة والمطبوعة وتعيين مكان وزمان تدوينها؛ كما يقدّم البحثُ وصفاً تحليلياً لحاشيته على "شرح الفوائد الضيائية"، للعصام، إبراهيم الإسفراييني ( ت ٩٤٣هـ/ ١٥٣٦م) بعد جمع ستة عشر نسخة من المخطوط أحدها إبرازة ثانية للكتاب بخط المؤلف، معتمداً المنهج الببليوغرافي والتحليلي المقارن، مع تحليلٍ داخليٍ لنصّ الحاشية، وتبيينِ منهجِ التأليف، وإثبات عنايته بجمع نسخ الكتاب الذي يشرحه، ورصد مواردِه التي صرّح باسمها، واكتشاف المصادر التي أغفل اسمها، وتقييد صورِ اقتباسه منها، وتوضيحِ مسالك الاستدراك التي اتبعها، وطرائقِ الاستشهاد التي انتهجها، وأسلوبه في النقد والتقويم.

Anahtar Kelimeler

النحو , الفوائد الضيائية , ملاجامي , العصام , ملازادة

Mollazadah Al-Kurdi and his book "hashia 'elaa sharh Al-fawayid Al-diyaiya"

Öz

Reviving the contributions of past scholars holds considerable importance in preserving academic heritage, especially concerning unpublished manuscript works. In this context, this research sheds light on the Ḥāshiya (marginal notes) on "Sharḥ Al-fawayid Al-diyaiya", authored by Mollazadah Muhammad Al-Kurdi Al-Suhrânî (d. 1084/1673), a prominent scholar of the Ottoman Empire who taught in Cairo, Istanbul, and Bursa. This study address-es a gap in research concerning Ottoman grammatical heritage by compiling a detailed scholarly biography from Arabic and Ottoman sources. It further examines his published and manuscript works, considering his theological position, notably his opposition to the influential Qāḍīzāde movement that dominated the Ottoman capital at the time. Additional-ly, the research provides an analytical description of Mullāzāde’s marginal notes on "sharh Al-fawayid Al-diyaiya" of al-ʿIṣām, Ibrāhīm al-Isfarāyīnī (d. 943/1536), After collecting sixteen copies of the manuscript, one of which is a second edition of the book in the author’s handwriting. The analysis has been conducted using bibliographic, comparative, and analytical methods. Through this, the author’s writing style has been identified, his approach to scholarly critique has been examined, his method of utilizing sources has been clarified, and his style of commentary and explanation has been explored.

Anahtar Kelimeler

al-nahw , Al-fawayid Al-diyaiya , Mollajami , Al-Isaam , Mollazadah

Molla-Zâde el-Kürdî ve kitabı "Haşiye 'elâ Şerhi'l-Fevâdi'z-Ziyâiyye"

Öz

Geçmiş âlimlerin ilmî mirasını yeniden gün yüzüne çıkarmak, özellikle neşredilmemiş yazma eserler bağlamında, akademik mirasın korunması açısından büyük önem arz etmektedir. Bu çalışma, Osmanlı dönemi âlimlerinden ve Kahire, İstanbul ve Bursa gibi önemli ilmî merkezlerde ders vermiş olan, 1084/1673 yılında vefat eden Molla-Zâde Muhammed el-Kürdî es-Sehrânî’nin "Haşiye 'elâ Şerhi'l-Fevâdi'z-Ziyâiyye" adlı eserini konu edinmektedir. Araştırmanın amacı, Osmanlı nahiv geleneğine dair literatürdeki boşluğu doldurmak ve ilgili yazma eseri ilmî bir çerçevede analiz etmektir. Bu bağlamda, müellifin Arapça ve Osmanlıca kaynaklara dayalı detaylı bir ilmî biyografisi sunulmakta, eserleri hem yazma hem de matbu nüshaları bakımından ele alınmaktadır. Çalışmada, İbrâhim el-İsferâyînî el-ʿİsâm’ın (ö. 943/1536) "Şerhi'l-Fevâdi'z-Ziyâiyye" üzerine yazılmış hâşiyeler, metin içi çözümleme yöntemiyle incelenmektedir. Yazarın el yazısıyla yazılmış ikinci baskı olan kitabın on altı nüshasını topladıktan sonra Analiz; bibliyografik, karşılaştırmalı ve çözümleyici yöntemlerle gerçekleştirilmiştir. Bu sayede, müellifin yazım üslubu tespit edilmiş, ilmî tenkit yaklaşımı incelenmiş, kaynak kullanım yöntemi açıklığa kavuşturulmuş ve şerh ile yorum tarzı ortaya konulmuştur.

Anahtar Kelimeler

El-Nahv , El-Fevâdi , Molla Câmî , El-İsâm , Molla-Zâde

Kaynakça

• Almihi, Ahmad - el-Beylavi, Muhamad. Fihrisû'l- hizâneti'l- Hıdviyye. 2 Cilt. Kahire: matba'at eş-şeyh ’Usmân Abdulrâzık, 1306/1889.
• Bağdadi, İsmail Paşa. Hediyetü'l- ’arifin esma'ü'l- müellifin ve'l- musannifine. 2 Cilt. İstanbul: Vekaletu'l- me'ârif, 1951.
• Bursalı, Muhammed Tahir. Osmanlı müellifleri. 5 Cilt. İstanbul: Matbaa-i ’âmire, 1333/1915.
• ed-Derayiti, Mustafa. Mücemu'l-mâhtutatu'l-’İrâkiyye. 20 Cilt. Tahran: İntişârât sazmân isnâd millî cumhuri islâmiyı İran, 1976.
• el-Ceburi, Abdullah. Fihris'l mehtutatı'l- ’arabiyye fi mektebeti'l- evkâf i'l- âmme fi Bağ-dad. 3 Cilt. Bağdat: matba'at el-İrşâd, 1973.
• el-Hesneyani, Salih Şeyho. ’Ulemâü'l- kürd ve kürdistân. Duhok: matba'atu Hevâr, 2012.
• el-Hibşî, Abdullah Muhammed. Câmiu'ş- şuruh ve'l- hevâşi. 4 Cilt. Abuzabi: el-macma’ es-sekâfi, 2004.
• el-İsam, İbrahim b. Muhammed el-İsfarayini. Haşiye ’elâ Molla Cami. İstanbul: Os-manlı matbaası, 1309/1892.
• el-Muderris, Abdulkerim Muhammed. ’Ulemâüne fi hidmeti'l- ilm. thk. Muhammed Ali el-Karadaği. Bağdat: matba'at el-İrşâd, 1983.
• el-Muhibbî, Muhammed Emin b. Fezlullah. Hulâsetu'l- âsâr fi ayânı'l- karni'l- hadi ’aşer. 4 Cilt. Beyrut: Daru sâdır, 1990.
• el-Zerkeşî, Muhammed b. Abdullah b. Bahâdır. el-Bürhân fi ’ulumı'l- kûr’ân. thk. Muhammed İbrahim. 4 Cilt. Kahire: Dar ihya' el-kutub el-'Arebiyye İsa el-Babî el-Helebî ve şürekaühu, 1957.
• n-Nevevi, Yahya b. Şeref. Dekayikü'l- minhâc. thk. İyâd el-Ğuc. Beyrut: Daru ibn Hazm - Mekke: el-mektebetu'l- Mekkiyye, 1996.
• Hacı Halife, Mustafa b. Abdullah Katib Çelebi. Keşfü'z- zünûn ’an esmai'l- kütüb ve'l- fünun. 6 Cilt. Bağdat: matba'at el-Müsennâ, 1941.
• Karabulut, Ali Rıza. Mu'cemu tarihi't- turâsi'l- islami fi mektebâti'l- âlem. 6 Cilt. Kayse-ri: Dâr el-Akebe, 2001.
• Kehhâle, Ömer Rıza. Mu'cemu'l- müelifin. 15 Cilt. Beyrut: matba'at el-Müsennâ - Beyrut: Dar ihya' et-turasi'l- 'arabi, 1957.
• Molla-Zâde, Muhammed b. Ebi Bekr el-Kürdî. Haşiye 'elâ Şerhi'l-Fevâdi'z-Ziyâiyye. Kayseri: Raşit Efendi, 748, 1b-207b – İstanbul: M.Asım Köprülü, 567, 1b-262a -İstanbul: Haci Selim Ağa, 1110, 1b-218b. https://portal.yek.gov.tr/works/detail/365044
• Naimâ, Mustafa Efendi. Tarih'u Naimâ. 2 Cilt. İstanbul: Matbaa-i ’âmire, 1147/1735.
• Rohânî, Baba Merdoh. Târihu meşâhir-i kürd. 6 Cilt. Tahran: intişâratı suruş, 2. Basım, 1963.
• Sevmiş, Ali Rıdvan. MollaZade Muhammed el-Kürdî Es-sehranî ve Hâşiyetü Alâ Hâşiye-ti’l-İsam Ale’l-Fevâidi’z-Ziyâiyye Li’l-Câmi Adlı Esrinin Tahlil ve Tahkiki (Birinci Bölüm). Hakkari: Hakkari Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2024.
• Zeki, Muhammed Emin. Meşâhiru'l- kürd ve kürdistan fi'l- devri'l- islâmî. çev. Fatima Zeki. 2 Cilt. Bağdat: matba'at el-tafeyuz el-ehliya, 1945.