Stratejik İttifak Bağlamında Türkiye'nin Azerbaycan ile İlişkileri (1990-1993)

Yıl 2025, Cilt: 11 Sayı: 3, 871 - 889, 30.11.2025

Yasin Ercilsin

https://doi.org/10.31592/aeusbed.1679909

Öz

Sovyet lider Mihail Gorbaçov’un istifasının ardından Sovyetler Birliği’nin çöküş süreci hız kazandı. Bu dönemde Sovyetler Birliği’nin idaresi altındaki Türk cumhuriyetleriyle ilişkilerini güçlendiren Türkiye, Azerbaycan ile olan ilişkilerini de büyük oranda geliştirdi. Türkiye'nin bölgeyi yakından izlediği süreçte Azerbaycan 1991 yılında bağımsızlığını ilan etti. Azerbaycan’ın bağımsızlığını kazanmasının ardından iki ülke ilişkileri ivme kazanarak devam etti. Türkiye ve Azerbaycan ilişkileri siyasi, ekonomik, sosyal ve kültürel alanlarda çeşitli iş birliği anlaşmalarını kapsamaktaydı. Bu çerçevede Türkiye ve Azerbaycan’ın en önemli hedefi direkt olarak kara ve hava bağlantısının sağlanmasıydı. Türkiye’nin Kafkasya’ya açılan kapılarından biri olan Dilucu bölgesindeki Hasret Köprüsü’nün açılmasına karar verildi. 1991 yılında başlanan proje 1992 yılında tamamlandı. Hava ulaşımının sağlanması ile Azerbaycan’a çeşitli yardımlar ulaştıran Türkiye, Azerbaycan’ı yeniden inşa etmek için birçok alanda iş birliği anlaşması imzaladı. Azerbaycan da Türkiye ile her alanda bağlantılarını güçlendirmeyi amaçladı. Azerbaycan özellikle doğal kaynaklarının Türkiye tarafından kullanılması için gereken anlaşmaları imzaladı. Çalışmanın amacı Sovyetler Birliği’nin dağılma sürecinde ve sonrasında Türkiye ve Azerbaycan ilişkilerini incelemektir. Ayrıca iki ülkenin imzaladığı anlaşmalar stratejik bağlamda değerlendirilecektir. Çalışma yeni arşiv belgeleri ile birlikte Türkiye ve Azerbaycan ilişkilerinin daha iyi bir şekilde anlaşılmasına katkı sağlamayı hedeflemektedir.

Anahtar Kelimeler

Türkiye , Azerbaycan , Sovyet Rusya , Kafkasya.

Etik Beyan

Bu çalışma etik onay gerektiren herhangi bir araştırmayı içermemektedir.

Destekleyen Kurum

Çalışmayı destekleyen herhangi bir kurum bulunmamaktadır.

Turkey's Relations with Azerbaijan in the Context of Strategic Alliance (1990-1993)

Öz

After the resignation of Soviet leader Mikhail Gorbachev, the process of the collapse of the Soviet Union accelerated. In this period, Turkey, which strengthened its relations with the Turkic republics under the administration of the Soviet Union, greatly improved its relations with Azerbaijan. Azerbaijan declared its independence in 1991 during the period when Turkey closely monitored the region. After Azerbaijan gained its independence, the relations between the two countries continued to gain momentum. The relations between Turkey and Azerbaijan included various co-operation agreements in political, economic, social and cultural fields. In this framework, the most important goal of Turkey and Azerbaijan was to provide direct land and air connections. It was decided to open the Longing Bridge in the Dilucu region, one of Turkey's gateways to the Caucasus. Started in 1991, the project was completed in 1992. Turkey, which delivered various aids to Azerbaijan with the provision of air transport, signed cooperation agreements in many fields to rebuild Azerbaijan. Azerbaijan also aimed to strengthen its ties with Turkey in every field. Azerbaijan signed the necessary agreements for the utilisation of its natural resources by Turkey. The aim of the study is to analyse the relations between Turkey and Azerbaijan during and after the collapse of the Soviet Union. In addition, the agreements signed by the two countries will be evaluated in a strategic context. The study will examine the relations between Turkey and Azerbaijan with new archive documents.

Anahtar Kelimeler

Turkey , Azerbaijan , Soviet Russia , Caucasus.

Etik Beyan

Bu çalışma etik onay gerektiren herhangi bir araştırmayı içermemektedir.

Kaynakça

• Akdemir, İ. O. ve Türk, M. K., (2023). Zihinlerdeki Kafkasya: Kafkasya’nın konumu ve sınırları üzerine jeopolitik analiz. Van İnsani ve Sosyal Bilimler Dergisi, (6), 132-157.
• Alkan, M. N. ve Mahsa Mehdizadehyoushanlouei. (2023). Türkiye-Azerbaıjan relatıons ın the fırst and second Karabakh wars. Upa Strategic Affairs, 4 (2), 204-27.
• Alaskarov, A. ve Sandalcılar, A. R. (2023). Açıklanmış karşılaştırmalı üstünlüklere göre Azerbaycan ile Türkiye arasındaki rekabet gücünün analizi. Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 10 (2), 450-467.
• Aslanlı, A. (2018). Türkiye-Azerbaycan ekonomik ilişkileri. Yönetim ve Ekonomi Dergisi, 25 (1), 15-27.
• Atlı, C. (2021). Arşiv belgelerine göre Kore savaşında Türk Ordusu. İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Atlı, C. (2013). Iğdır Nahçıvan ilişkilerinde önemli geçiş noktası Hasret kapısı-açılışı ve iki ülke ilişkilerindeki rolü. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 6 (28), 7-17.
• Aslan, Y. (1995). Demokrat Cenubi Garbi Kafkas Cumhuriyeti. Toplumsal Tarih Dergisi, (67), 38-42.
• Arslan Bilgin, F. (2023). Kars Antlaşması’nın Türk basınına yansıması ve jeopolitik önemi. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, (58), 379-393.
• As, E. (2010). XVI. YY. dan cumhuriyetin ilk yıllarına kadar Türk-İran sınır sorunları ve çözümü. Atatürk Yolu Dergisi, 12 (46), 219-53.
• Atnur, İ. E. (2001), Osmanlı yönetiminden Sovyet yönetimine kadar Nahçıvan 1918-1922. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Ahmadov, N. (2023). Azərbaycan-Türkiyə: media münasibətləri keçmişin dərsləri və bugünün reallıqları. Comparative Turkish Dialects and Literatures, 1 (3), 9-26.
• Aliyev H. (1997, 9 Mayıs). Haydar Aliyev’in televizyon kanalları yöneticileri ile konuşması. Azerbaycan Gazetesi, https://lib.aliyevheritage.org/tk/5144582.html adresinden 29.09.2025 tarihinde erişilmiştir.
• Bayram, M. (2016). Ermenistan dış politikasında reelpolitikle psikopolitiğin çatışması: cumhurbaşkanlığı dönemleri bağlamında bir analiz. Ahi Evran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2 (3), 69-77.
• Bulut, S. ve Öğreten, C. (2019). Türk-Sovyet ilişkilerinde yol ayrımı: 1925 Türk-Sovyet saldırmazlık paktının iptali ve Amerikan basını. History Studies, XI (5), 1457-1489.
• Bayrakdar, O. K. ve Temür, B. (2024). Azerbaycan Türkiye çok taraflı ilişkilerine yön veren dinamikler: TDT- TÜRKSOY-TÜRKPA. Anasay, (30), 1-26.
• Çevikel, Ş. (2023). Resulzade’den İlham Aliyev’e Azerbaycan-Türkiye siyasi ilişkileri üzerine bir değerlendirme. Anasay, (26), 156-171.
• Derman, G. S. (2022). Türkiye-Azerbaycan ilişkilerinin siyasi ve ekonomik boyutları ve kamu diplomasisi. TÜRKAV Kamu Yönetimi Enstitüsü Sosyal Bilimler Dergisi, 2 (2), 123-56.
• Dadashova, R. (2024). Azerbaycan ile Türkiye arasındaki ilişkilerin sağlam temeller üzerine kurulmasında Haydar Aliyev ve Süleyman Demirel dostluğunun rolü. Avrasya İncelemeleri Dergisi, 13 (2),149-67.
• Eravcı, H. M. (2019). Sovyetler sonrası Azerbaycan-Türkiye arasındaki enerji iş birliği çalışmaları ve dış politikadaki etkisi. Ulisa: Uluslararası Çalışmalar Dergisi, 3 (1), 37-48.
• Göktürk Çetinkaya, S. (2020). Türkiye-Azerbaycan ilişkilerinin askeri boyutu ve jandarma merkezli yardımlar (1992-2014). Bilecik Şeyh Edebali Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 5 (1), 15-40.
• Gümüş, İ. (2018, 13-10 Ekim). Türksoy ve Türk dünyası halk edebiyatı. TESAM III. Uluslararası Sosyal Bilimler Kongresi, İstanbul. Chromeextension://efaidnbmnnnibpcajpcglclefindmkaj/https://tesam.org.tr/wpcontent/uploads/2019/01/I%CC%87BRAHI%CC%87M-GU%CC%88MU%CC%88S%CC%A7.pdf adresinden 01.10.2025 tarihinde erişilmiştir.
• Gaziyev, E. ve Boyacıoğlu, E. Z. (2021). Azerbaycan ekonomisinin gelişiminde turizmin yeri: Türkiye tecrübesinin uygulanabilirliği. Uluslararası Türk Dünyası Turizm Araştırmaları Dergisi, 6 (2), 275-295.
• İnaç, H. ve Aghazada, R. (2023). Azerbaycan-Türkiye ilişkileri kapsamında Kafkasya’nın sosyo-politik analizi. Uluslararası Eşitlik Politikası Dergisi, 3 (1), 7-30.
• Kuduban, Ş. D. A. ve Kaya, M. (2017). Karabağ’ın siyasi serüveni: İslam öncesinden Sovyet idaresine. Erzincan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 10 (1), 113-124.
• Kurban, V. ve Derman, G. S. (2015). “Türkiye’nin SSCB ve ABD ile ilişkileri (1960-1980)”. Süleyman Demirel Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, (35), 19-46.
• Ovalı, S. (2015). TRACECA projesi ve Türkiye. Uluslararası İktisadi ve İdari İncelemeler Dergisi (1), 151-170.
• Öncü, A. S. (2014). Türkiye ve Ukrayna ilişkilerinin başlaması ve ilk yılları üzerine genel bir bakış (1991-1994). Karadeniz Araştırmaları, 41 (419), 2014, 39-60.
• Öztığ, L. İ. (2018). Türkiye ve Ermenistan ilişkilerinde Nahçıvan sorunu. Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, 18 (36): 413-30.
• Parim, A. ve Çetin, C. (2021). Bir kamu diplomasisi aracı olarak TRT Avaz ve milliyetçilik. İletişim ve Diplomasi Dergisi, (5), 25-55.
• Türkiye Cumhuriyeti ile Azerbaycan Cumhuriyeti Arasında İşbirliği ve Dayanışma Anlaşmasının Onaylanmasının Uygun Bulunduğuna İlişkin Kanun. (1993, 11 Mayıs) Resmî Gazete, (Sayı: 3905). chrome-extension://efaidnbmnnnibpcajpcglclefindmkaj/https://www5.tbmm.gov.tr/tutanaklar/TUTANAK/TBMM/d19/c035/tbmm19035097ss0313.pdf adresinden 02.10.2025 tarihinde erişilmiştir.
• Türksoy'un Kuruluşu ve Faaliyet İlkeleri Hakkında Anlaşmanın Onaylanmasının Uygun Bulunduğuna Dair Kanun. (1994, 25 Şubat) Resmî Gazete (Sayı: 21860). chrome-extension://efaidnbmnnnibpcajpcglclefindmkaj/https://www5.tbmm.gov.tr/tutanaklar/KANUNLAR_KARARLAR/kanuntbmmc077/kanuntbmmc077/kanuntbmmc07703973.pdf adresinden 02.10.2025 tarihinde erişilmiştir.
• Süzgün Işık, G. (2025). Haydar Aliyev’in TBMM konuşmaları ve Azerbaycan-Türkiye ilişkileri (1993-2003). Vakanüvis-Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi, 10 (1), 1149-1190.
• Şimşir, Bilal (2011). Azerbaycan, Azerbaycan’ın yeniden doğuş sürecinde Azerbaycan-Türkiye ilişkileri. Ankara: Bilgi Yayınevi.
• Tongut, S. ve Yavuz, C. (2014). Sovyetler Birliğinin dağılmasından sonra Kırgızistan ile ilişkilerde Türk medyası: TRT-Avrasya, TRT-Türk ve TRT-Avaz. MANAS Sosyal Araştırmalar Dergisi, 3(3), 133-145.
• Tekinsoy, B. (2025). Memduh Şevket Bey’in Josef Stalin’le gerçekleştirdiği mülakata göre Sovyet Rusya’nın millî mücadele’ye bakışı. Ahi Evran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 11(1), 187-206.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi [BCA] (1991, 5 Ocak). 30-18-1-2/669-133-4.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Türk Diplomatik Arşivi [TDA] (1960, 26 Eylül). 571/35868-141642-2.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi [BCA] (1991, 25 Ekim). 30-18-1-2/695-241-3.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi [BCA] (1992, 16 Haziran). 30-18-1-2/717-327-7.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi [BCA] (1992, 14 Ocak). 30-18-1-2/703-268-4.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi [BCA] (1990, 18 Mart). 30-18-1-2/648-32-9.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi [BCA] (1991, 1 Ocak). 30-18-1-2/681-182-10.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi [BCA] (1991, 8 Mart). 30-18-1-2/677-163-3.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi [BCA] (1992, 8 Haziran). 30-18-1-2/716-322-5.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi [BCA] (1990, 12 Ocak). 30-18-1-2/642-5-5. 12.01.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi [BCA] (1990, 24 Haziran). 30-18-1-2/654-61-6.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi [BCA] (1991, 7 Mart). 30-18-1-2/ 676-160-5.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi [BCA] (1991, 1 Mayıs). 30-18-1-2/681-182-10.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi [BCA] (1993, 12 Haziran). 30-18-1-2/ 748-458-10.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi [BCA] (1992, 4 Mayıs). 30-18-1-2/713-307-10.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi [BCA] (1992, 14 Aralık). 30-18-1-2/733-396-6.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi [BCA] (1995, 26 Ekim). 30-18-1-2/825-762-5.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi [BCA] (1997, 29 Nisan). 30-18-1-2/876-958-1.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi [BCA] (1991, 23 Şubat). 30-18-1-2/679-159-5.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi [BCA] (1990, 28 Kasım). 30-18-1-2/677-126-1.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi [BCA] (1993, 4 Ekim). 30-18-1-2/758-495-9.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi [BCA] (1991, 14 Mart). 30-18-1-2/ 677-164-9.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi [BCA] (1991, 12 Mayıs). 30-18-1-2/679-175-9.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi [BCA] (1992, 14 Nisan). 30-18-1-2/714-312-2.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi [BCA] (1992, 26 Mayıs). 30-18-1-2/ 715-318-2.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi [BCA] (1993, 12 Haziran). 30-18-1-2/ 748-458-10.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi [BCA] (1995, 26 Ekim). 30-18-1-2/825-762-5.
• Ural, S. (2021, 13-16 Eylül). Kafkasya Güç Mücadelesinde İngiltere’nin Ermenistan Politikası. I. Dünya Savaşı Sırasında Osmanlı Devleti-Azerbaycan İlişkileri ve Kafkas İslam Ordusu Uluslararası Sempozyumu, https://www.academia.edu/57320714/Kafkasya_G%C3%BC%C3%A7_M%C3%BCcadelesinde_%C4%B0ngilterenin_Ermenistan_Politikas%C4%B1 adresinden 01.10.2025 tarihinde erişilmiştir.
• Uzman, N. (2018). II. Dünya Savaşı sonrasında Sovyet talepleri ve Türkiye’nin Tepkisi, Gazi Akademik Bakış, 11 (22), 117-142.
• Yeşilot, O. (2010). Türkmençay antlaşması ve sonuçları. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 14 (36), 187-199.