Anadolu’da Esnaf Dervişliği: Ahîlik

Yıl 2020, Cilt: 9 Sayı: 2, 91 - 101, 11.04.2022

Abdulcebbar Kavak

https://doi.org/10.33722/afes.1092905

Öz

Tarikatlar, İslam toplumunun hemen her kesiminde faaliyet yürüten gönüllü tasavvufî kurumlardır. İslam kültür mirasının yaşatılması ve ahlakî değerlerinin öğretilmesinde önemli katkıları olmuştur. Tarikatların çok yönlü faaliyetleri sayesinde, Müslümanlar toplumsal hayatın her alanında dinamizmini korumuştur. Bu tasavvufî kurumlardan biri de esnaf teşkilatı olarak Anadolu’da kurulan Ahîliktir. Ahîlik teşkilatı genellikle Abbasi halifesi Nâsır Lidînillah döneminde kurumsal bir kimliğe kavuşan “Fütüvvet” le ilişkilendirilmiştir. Buradan hareketle Anadolu Ahîliğinin, “Fütüvvet Teşkilatı”na bağlı olarak şekillenen bir Türk fütüvvet hareketi olarak geliştiği görüşü yaygındır. Bu hareket zamanla Anadolu’da iktisadî hayatın odağına yerleşen, bilinçli, eğitimli bir esnaf dervişliğine dönüşmüştür. Anadolu ahîliği Selçuklu Devleti’nin son yıllarında ortaya çıkmıştır. Moğolların Anadolu’yu işgaliyle ortaya çıkan siyasî boşluk döneminde ahîler, oluşturdukları yerel yönetimlerle kamu düzeninin yeniden sağlanmasına katkı sağlamışlardır. Bu tecrübelerinin Osmanlı Devleti’nin kuruluş yıllarında toplumsal alana olumlu yansımaları olmuştur. Bu yönüyle Ahîler, Anadolu’nun iktisadî hayatında tarikat yapısını aşan bir misyon üstlenmişlerdir. Mensuplarının iktisadî faaliyetleri için gerekli fiziki altyapıyı hazırlayan ahîler, ibadet ve tedrisat için çok sayıda cami ve medrese yaptırmaktan da geri durmamışlardır. Bu şekilde mesleki eğitimle beraber ilmî ve tasavvufî eğitimi de desteklemişlerdir. Ahîler, Osmanlı toplumunda zayıflayan pek çok meslek dalını canlandırmışlardır. Haksız kazanç, karaborsacılık ve fırsatçılığa müsaade etmeyen ahîler, Anadolu’nun toplumsal hayatına önemli değerler kazandırmışlardır. Bu şekilde toplumsal hayatta ortaya çıkması muhtemel iktisadi eşitsizlikler ve farklı kesimler arasında çatışma riskleri de ortadan kaldırılmıştır. Kurulan pek çok vakıf ve yardımlaşma sandıklarıyla hem kendi mensuplarına hem de muhtaç durumdaki insanlara yardımcı olunmuştur. Bu sayede Anadolu’da üretim ve ekonomi, sosyal dayanışma, ahlak ve eğitim, insanî ve İslamî değerlerin korunması gibi pek çok alanda örnek bir derviş topluluğu olarak hizmet etmişlerdir. Bu makalede Anadolu’da Ahîlik adıyla teşekkül eden Esnâf dervişliğinin tarihî ve tasavvufî altyapısı ile Anadolu insanına ve irfanına katkısı irdelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Esnaf Dervişliği, Ahîlik Âdâbı, Tasavvuf, Anadolu, Ahîlik

The Artisan Dervish in Anatolia: Akhism

Öz

The religious orders are sufistic institutions voluntary doing activity in almost every part of the Islamic society. They made important contributions to the coverse of Islamic cultural heritage and teaching of its moral values. Thanks to the versatile activities, the Muslims had protected our religion in every part of life. One of these Sufustic institutions is the Ahi-Order which was established in Anatolia as an organization of tradesmen. The Ahi-Order Organization was generally associated with “Turkish Islamic guild” have a corporate identity at the period of Abbasid Khalif Nasser Lidinillah. Thus, it is believed that the Anatollian Ahi- Order developed as a “Turkish-Islamic guild” movement shaped by the “Turkish- Islamic guild Organization.” This movement has turned to a concious educated artisan dervish which settled at the center of economic life in Anatolia. The Anatolian Ahi-Order emerged in the last years of the Seljuk State. During the political vacuum that emerged with the occupation of Anatolia by the Mongols, the Ahis contributed to the restoration of public order with the local governments they formed. These experiences had positive reflections on the social sphere in the founding years of the Ottoman Empire. With this respect Ahis took on a mission that went beyond the structure of religious order in the economic life of Anatolia. Ahis who prepared the physical infrastructure necessary for the economic activities of their members had many mosques and madrasas built for worship and education. Thus, they supported scientific and sufustic education along with vocational education. The Ahis revived many professions which were weakened in Ottoman society. The Ahis, who did not allow unfair profit, black market and opportunism, increased an important values to the social life of Anatolia. In this manner, the risks of conflict between social segments have been eliminated with the economic inequalities in social life. They have been helped both its own members and needful people with many foundations and charity funds. By this means, they served as an exemplary dervish community in many areas such as production and economy, social solidarity, morality and education, protection of human and Islamic values in Anatolia. In this article, it has been examined that he historical and sufustic infrastructure of the artisan dervish, which was formed under the name of the Ahi-Order in Anatolia, and its contribution to the Anatolian people and wisdom.

Anahtar Kelimeler

Sufism, Anatolia, Artisan Dervish, Ahi-Order, Ahi-Manners.

Kaynakça

• Algar, H. (2010). “Şed”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul: TDV Yayınları.
• Bayram, M. (2008). Ahi Evren (Şeyh Nasiru’d-din Mahmud el-Hoyî) Tasavvufî Düşüncenin Esasları, İstanbul: Nüve Kültür Merkezi Yayınları.
• Belâzurî, A. b. Y. (1901). Fütûhu’l-Buldân, Mısır: Matbaatu’l-Mevsû‘ât.
• Buhârî, M. b. İ. (1992). Sahih-i Buhârî. “Kitâbu’l-Edeb”, İstanbul: Çağrı Yayınları.
• Çakmak, M. (2014). “Ahiliğin Tasavvufi Temelleri ve Ahilik Fütüvvet İlişkisi”. Hikmet Yurdu Düşünce-Yorum Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi.
• Çağatay, N. (1997). Bir Türk Kurumu Olan Ahilik, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Darı, B. (2018). “Sosyal Bütünleşmede Ahiliğin Rolü”. Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi.
• Göksu, S. (2014). “Ustalık Merasimi”. Ahilik Ansiklopedisi, Ankara: T.C. Gümrük ve Ticaret Bakanlığı Yayınları.
• Hacıgökmen, M. A. (2014). “Kalfa”. Ahilik Ansiklopedisi, Ankara: T.C. Gümrük ve Ticaret Bakanlığı Yayınları.
• Hartmann, A. (2014). “Nâsır Lidînillâh”, Ahilik Ansiklopedisi, Ankara: T.C. Gümrük ve Ticaret Bakanlığı Yayınları.
• Hasan, H. İ. (1987). İslâm Tarihi. Çev. İsmail Yiğit vd. İstanbul: Kayıhan Yayınları.
• İbn Battûta, M. b. A. (1928). Rihletu İbn Battûta Tuhfetü’n-nüzzâr fî garâibi’l-emsâr ve ‘acâibi’l-esfâr, Mısır: el-Matbaatu’l-Ezheriyye.
• İbn Hanbel, A.M. (1992). Müsned, İstanbul: Çağrı Yayınları.
• İnalcık, H. (2009). Devlet-i ‘Aliyye, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Karaman, R. (2014). “Türk Ahi Teşkilatının İşleyişi ve Çorum Tarihinde Ahilik”. Hitit Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi.
• Kazıcı, Z. (1988). “Ahîlik”. TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul: TDV Yayınları.
• Kılıç, M. E. (2013). Şeyh-i Ekber, İstanbul: Sufi Kitap.
• Kızıler, H. (2015). “Osmanlı Toplumunun Sosyal Dinamiklerinden Ahilik”. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi.
• Koçak, Gürün, O., F. (2015). “Ahilik Geleneğinin Günümüzde Sosyal İçerme Politikalarına Olabilecek Katkıları”, Hak-İş Uluslararası Emek ve Toplum Dergisi.
• Köprülü, M. F. (2005). Anadolu’da İslamiyet, Ankara: Akçağ Yayınları.
• Kuran, E. (1988). “Abdülkâdir el-Cezâirî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul: TDV Yayınları.
• Moghaddam, A. (2017). “13.-15. Yüzyıllarda Anadolu’da Ahîlik: Kurumsallaşma, Toplumsal Yapı ve İdeoloji”. (Doktora Tezi). Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Müslim b. H. (1992). Sahih-i Müslim. “Kitâbu’l-Îmân”, İstanbul: Çağrı Yayınları.
• Ocak, A. Y. (2010). Osmanlı Sufiliğine Bakışlar, İstanbul: Timaş Yayınları.
• Ocak, A. Y. (2011)a. Türk Sufiliğine Bakışlar, İstanbul: İletişim Yayınları.
• Öntuğ, M. M. (2014). “Orta Sandık”, Ahilik Ansiklopedisi, Ankara: T.C. Gümrük ve Ticaret Bakanlığı Yayınları.
• Özburun, S. (2006). Kaybolan Meslekler, İstanbul: Kuveyt Türk Yayınları. (https://www.kuveytturk.com.tr/kaybolanmeslekler).
• Pakalın, M. Z. (1993). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, İstanbul: MEB Yayınları.
• Purgstall, B. J. V. H. (1983). Osmanlı Devleti Tarihi, İstanbul: Üçdal Neşriyat.
• Sâmî, Ş. (1306). Kâmûsu’l-A‘lâm, İstanbul: Mehran Matbaası.
• Sarıkaya, M. S. (2014). “Yedi kapı”. Ahilik Ansiklopedisi, Ankara: T.C. Gümrük ve Ticaret Bakanlığı Yayınları.
• Tirmizî, M. b. Î. (1992). Sünen. “Kitâbu’l-buyû’”, İstanbul: Çağrı Yayınları.
• Uçma, İ. (2011). Bir Sosyal Siyaset Kurumu Olarak Ahîlik, İstanbul: İşaret Yayınları.
• Ünlüsoy, K. (2015). Anadolu’da Hz. Ali Tasavvurları, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Ya‘kûbî, Ahmed b. E. (1992). Târîhu Ya‘kûbî, Beyrût: Dâru Sâdır.