Orduların Başında Bir Saltuklu Melikesi: Mama Hatun

Yıl 2024, Sayı: 1, 12 - 18, 31.05.2024

Gönül Bayram Kalkan

Öz

Erzurum merkezli kurulan Saltukluların kaleme alındığı bu makale temelde üç başlıktan meydana gelmektedir. Birinci başlık altında Anadolu’nun kaderini belirleyen Malazgirt Savaşı’nda yer alması, Erzurum gibi önemli bir yerin idaresi ve muhafazası ile vazifelendirilmesine karşın kaynaklarda hakkında oldukça az bilgiye yer verilen Saltuklu Beyliği’nin kurucusu ve isim atası olan Ebu’l-Kâsım Saltuk’un nesebi, Selçuklu Devleti içerisindeki konumu, beyliğin kuruluş tarihi gibi mühim meseleler ele alınmıştır. İkinci başlık altında hakimiyet sürecine dair oldukça az malumata yer verilmesinin yanı sıra beyliğin başına geçiş tarihide dahil olmak üzere hakkındaki bilgilerin birçoğunun ihtilaflı olduğu Saltuklu Melikesi Mama Hatun’un iktidarı döneminde yaşanan siyasî ve askerî hadiselere yer verilmiştir. Nihayetinde üçüncü başlıkta ise Mama Hatun’un hakimiyetine yeğenleri tarafından son verilmesi, Nâsıreddin Muhammed’in oğlu Alâeddin Melikşah’ın iktidarı ve II. Rükneddin Süleyman Şah’ın 1202 senesinde bir asrı aşkın bir süre varlığını sürdüren Saltuklu Beyliği’ne son vermesi ele alınmıştır

Anahtar Kelimeler

Selçuklu, Saltuklu, Erzurum, Ebu’l-Kâsım Saltuk, Mama Hatun, II. Rükneddin Süleyman Şah

A Saltukid Queen at the Head of Armies: Mama Khatun

Öz

This article on the Saltukids, who were founded in Erzurum, basically consists of three titles. Under the first heading, important issues such as the lineage of Ebu’l-Kâsım Saltuk, the founder and patriarch of the Saltuks Principality, whose founder and name ancestor, Ebu’l-Kâsım Saltuk, who took part in the Battle of Manzikert, which determined the fate of Anatolia, and who was entrusted with the administration and protection of an important place such as Erzurum, are discussed in the sources, as well as his position within the Seljuk State and the date of the foundation of the principality. Under the second heading, the political and military events that took place during the rule of Mama Khatun, the Saltukid Queen, about whom most of the information is controversial, including the date of her accession to the leadership of the principality, as well as very little information about the period of her rule, are included. Finally, the third chapter deals with the end of Mama Khatun's rule by her nephews, the rule of Alaeddin Melikshah, the son of Nâsıreddin Muhammed, and the end of the Saltukids Principality, which had existed for more than a century, in 1202 by the Rükneddin Süleyman Shah II

Anahtar Kelimeler

Seljuks, Saltukids, Erzurum, Ebu’l-Kâsım Saltuk, Mama Khatun, Rukn al-Dîn Suleyman Shah II

Kaynakça

• Ahmed bin Mahmud. Selçuknâme. Hazırlayan Erdoğan Merçil. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınevi, 2011.
• Akçıl, Nesrin Çiçek. “Saltuklular-Mimari”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 36: 56-7. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2009.
• Aksarayî. Müsâmeretü’l-Ahbâr. Çeviren Mürsel Öztürk. Ankara: TTK Basımevi, 2000.
• Beygu, A. Şerif. Erzurum: Tarihi, Anıtları, Kitâbeleri. İstanbul: Bozkurt Basımevi, 1936.
• Bosworth, Clifford Edmund. Doğuştan Günümüze İslam Devletleri Devletler, Prenslikler, Hanedanlıklar Kronolojik Soykütüğü. Çeviren Hande Canlı. İstanbul: Kaknüs Yayınları, 2005.
• Brossed, Marie Félicité. Gürcistan Tarihi (Eski Çağlardan 1212 yılına kadar). Çeviren Hrand D. Andreasyan. Notlar ve Hazırlayan Erdoğan Merçil. Ankara: TTK Basımevi, 2003.
• Cahen, Claude. Osmanlılardan Önce Anadolu’da Türkler. Çeviren Yıldız Moran. İstanbul: E Yayınları, 1994.
• Deneknalbant, Ayşe. “Mama Hatun Külliyesi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 27: 549-50. Ankara: Türkiye Diyanet VakfıYayınları, 549.
• Eğilmez, Savaş. Erzurum Kuruluşundan Osmanlı Fethine Kadar. İstanbul: Erzurum Büyükşehir Belediyesi Yayınları, 2013.
• Erdem, İlhan. “Doğu Anadolu Türk Devletleri”. Türkler. 6: 383-424. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002.
• Gaffârî. Târih-i Cihân-ârâ. Neşir Hasan Nurakî. Tahran: 1342.
• Gürbüz, Osman. “Saltuklular”. Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi, 2002.
• İbn Bibi. el-Evamirü’l-Ala’iye fi’l-Umuri’l-Ala’iye (Selçuk Name). Hazırlayan Mürsel Öztürk. Ankara: Kültür Bakanlığı Millî Kütüphane Başkanlığı Basımevi, 1996.
• İbnü’l-Esîr. İslam Tarihi: el-Kâmil fi’t-Târîh. Çeviren Ahmet Ağırakça, Beşir Eryarsoy, Zülfikar Tüccar, Abdulkerim Özaydın, Yunus Apaydın, Abdullah Köşe, C. 9. İstanbul: Ocak Yayıncılık, 2016.
• Kafesoğlu, İbrahim. “Selçuklular”. İslam Ansiklopedisi. 10: 353-416. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1993.
• Karakök, Tunay. “Anadolu’da Kurulan İlk Türk Devletleri”. İlk Türk İslam Devletleri Tarihi. Ed. Halil İbrahim Gökbörü. 352-70. Ankara: Nobel Yayınları, 2020.
• Kaya, Selim. “Süleyman Şah II”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38:105-08. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2012.
• Kayhan, Hüseyin. “Anadolu’nun Fethinde Görev Alan Selçuklu Komutanlarından Saltuk Bey Hakkında”. Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi. sy. 2 (2018): 189-201.
• Kırzıoğlu, M. Fahrettin. Kars Tarihi I. İstanbul: Işıl Matbaası, 1953.
• Konyalı, İbrahim Hakkı. Âbideleri ve Kitâbeleri ile Erzurum Tarihi. İstanbul: Erzurum Tarihini Araştırma ve Tanıtma Yayınları, 1960.
• Lane-Poole, Stanley. Düvel-i İslâmiye. Çeviren Halil Edhem. İstanbul: Milli Matbaaa. 1927.
• Leiser, G.. “Saltuk Oghullari”. Encyclopedia of Islam. 8: 1001. Leiden 1995.
• Merçil, Erdoğan. Müslüman Türk Devletleri Tarihi. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları, 2015.
• Mîrhând. Ravzatu’s-Sâfâ fi Sîreti’l-Enbiyâ ve’l Mülûk ve’l-Hulefâ (Tabaka-i Selçûkiyye). Tercüme ve Notlar Erkan Göksu. Ankara: TTK Basımevi, 2015.
• Müneccimbaşı. Câmiu’d-Düvel Selçuklular Tarihi II Anadolu Selçukluları ve Beylikler. Hazırlayan Ali Öngül. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2017.
• Öngül, Ali. “Saltuklular”. Türkler. 6: 461-70. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002.
• Öngül, Ali. Selçuklular Devrinde Anadolu Beylikleri. İstanbul: Çamlıca Yayınları, 2018.
• Öngül, Ali. Selçuklular Tarihi 2- Anadolu Selçukluları ve Beylikler. İstanbul: Çamlıca Yayınevi, 2016.
• Özaydın, Abdulkerim. “Saltuklular”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36: 56-7. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2009.
• Özaydın, Abdulkerim. “Saltuklular”. Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi. 8: 155-69. İstanbul: Çağ Yayınları, 1992.
• Reşîdü’d-dîn Fazlullâh. Câmi’ü’t-Tevârîh (Zikr-i Târîh-i Âl-i Selçûk). Tercüme ve Notlar Erkan Göksu, H. Hüseyin Güneş. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları, 2010.
• Sevim, Ali. Anadolu’nun Fethi Selçuklular Dönemi, Ankara: TTK Yayınları, 2014.
• Sümer, Faruk. “Saltuklular”. Selçuklu Araştırmaları Dergisi. sy. 3 (1971): 391-433.
• Sümer, Faruk. Selçuklular Devrinde Doğu Anadolu’da Türk Beylikleri. Ankara: TTTK Basımevi, 1998.
• Sümer, Faruk. Türk Devletleri Tarihinde Şahıs Adları I. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, 1999.
• Şeker, Dursun Ali. “Mama Hatun”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 27: 548. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2003.
• Şeker, Mehmet. “Anadolu’nun Türk Vatanı Haline Gelmesi”. Türkler. 6: 269-82. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002.
• Tevhid, Ahmed. Meskûkât-i Kadîme-i İslâmiyye Kataloğu. C. IV. İstanbul: Mahmud Bey Matbaası, 1321.
• Togan, A. Zeki Velidî. Umumî Türk Tarihine Giriş, C. 1. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları, 1981.
• Turan, Osman. Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2013.
• Turan, Osman. Selçuklular Tarihi ve Türk İslâm Medeniyeti. İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 1993.
• Turan, Osman. “Süleymanşah II”. İslam Ansiklopedisi. 11: 219-31. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1993.
• Turan, Osman. “İkta”. İslam Ansiklopedisi. 5/2: 949-59. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1993.
• Türk Dünyası Kültür Atlası Selçuklu Dönemi 1, İstanbul: Türk Kültürüne Hizmet Vakfı Yayınları, 1997.
• Urfalı Mateos, Urfalı Mateos Vekayi-nâmesi (952-1136) ve Papaz Grigor’un Zeyli (1136-1162), Çeviren Hrant D. Andreasyan. Ankara: TTK Basımevi, 2019.
• Yetkin, Suut Kemal. “Mama Hâtun Türbesi”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yıllık Araştırma Dergisi. sy. 1 (1956): 75-7.
• Yinanç, Mükrimin Halil. “Erzurum”. İslam Ansiklopedisi. 4: 345-53. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1993.
• Yinanç, Mükrimin Halil. Türkiye Tarihi Selçuklular Devri I- Anadolu’nun Fethi. İstanbul: Bürhaneddin Matbaası, 1944.
• Zahîru’d-dîn Nîşâbûrî. Zeyl-i Selçuk-nâme. Ebû Hâmid Muhammed b. İbrâhim. Tahran: Çâphâne-i Hâver, 1332.