ZENGÛLE’DEN ZİRGÜLELİ HİCAZ’A

Yıl 2018, Sayı: 2, 31 - 45, 01.09.2018

Ayşe Başak İlhan Harmancı

Öz

Türk Mûsikîsi
makam sisteminde bazı makamlarda zaman içerinde değişimler yaşanmıştır. Kimi
makamların dizi ve seyirleri aynı kalıp isimlerinde değişiklik olmuş
(dügâh-uşşak), kimi makamlar başka makamların bünyesinde eriyerek kadim makam
olarak kalmış (çargâh-sabâ), kimi makamlar ise isimleri aynı kalsa da dizi ve
seyirleri tamamen farklı olarak nazari sistemlerde açıklanmıştır (çargâh,
zirgüleli hicaz). Arel-Ezgi Uzdilek nazarî sisteminde şed makam olarak tasnif
edilen makamlardan (hicazkâr, evcârâ, şedaraban) pek çoğunun temelini oluşturan
zirgüleli hicaz dizisi yüzyıllar içinde değişik dizi ve seyirlerle tarif
edilmiştir. Zengûle olarak adlandırılan XII-XVI. Yüzyıllar arası kullanılan
makam yapısı zamanla çargâh makamının bünyesinde erimiş, XVI. Yüzyıldan
itibaren Zengûle-Zirgüleli Hicaz adlarıyla Hicaz makamının zirgüle perdesi
kullanılan hali olarak karşımıza çıkmıştır. XX. Yüzyıla kadar devam eden bu
yapı Arel-Ezgi-Uzdilek sisteminde yine aynı isimle hicaz beşlisi+hicaz dörtlüsü
olarak kullanılmıştır. Amacımız zengûle-zirgüleli hicaz makamının tarihi seyri
içerisindeki değişimleri, başka makamlarla etkileşimlerini ve günümüzdeki
durumunu ortaya koymaktır.

Anahtar Kelimeler

Zengûle, zirgüle, hicaz

Kaynakça

• AKDOĞAN, Bayram; “Fethullah Şirvânî ve “Mecelletu'n- fi’l-Mûsika” Adlı Eserinin XV. Yüzyıl Türk Mûsikîsi Nazariyatındaki Yeri”, ‘Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi, Ankara 1996.
• AKSU, Fatma Adile; “ Abdülbâkî Nâsır Dede ve Tedkîk ü Tahkîk”, Yayınlanmamış yüksek lisans tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 1988.
• AREL, Hüseyin Sadeddin; Türk musıkisi nazariyatı dersleri, 1374/1955 ; yay. haz. Onur Akdoğu, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1991.
• ARISOY, Mithat; Seydî'nin El-Matlâ Adlı Eseri Üzerine Bir Çalışma, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 1988.
• CAN, M. Cihat; XV. Yüzyıl Türk Mûsikîsi Nazariyâtı: Ses Sistemi (doktora tezi, 2001), MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 2001.
• ÇAKIR, Ahmet; “Kutbüddîn Şîrâzî’nin Dürretü’t‐Tâc’ında Devir Ve Cem‘İ‐Kâmiller”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi [2014] Sayı: 37
• ÇAKIR, Ahmet; Alişah Hacıbüke’nin Mukaddimetü’l-Usûl Adlı Eseri, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi, İstanbul 1999.
• BAŞAR ÇELİK, Binnaz; Hızır bin Abdullah’ın Kitabü’l-Edvar’ında Makamlar, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İslam Tarihi ve Sanatları Anabilim Dalı Doktora Tezi, İstanbul 2001.
• ERGUNER, Süleyman; Kutb-ı Nâyî Osman Dede ve Rabt-ı Ta’birât-ı Mûsikî, Yayınlanmamış yüksek lisans tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 1991, 120.
• EZGİ, Suphi ; Nazarî ve Amelî Türk Mûsikîsi, İstanbul Belediyesi Konservatuarı Neşriyatı, İstanbul 1940.
• KAMİLOĞLU, Ramazan; Şehrî Kırşehrî el-Mevlevî Yusuf ibn Nizâmeddin ibn Yusuf Rûmî’nin Risâle-i Mûsikîsi’nin Transkribe ve Değerlendirmesi, İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, Malatya 1998.
• KAMİLOĞLU, Ramazan; Ahmed Oğlu Şükrullah Ve “Edvâr-I Mûsikî” Adlı Eseri, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İslam Tarihi Ve Sanatları Anabilim Dalı Doktora Tezi, Ankara 2007.
• KARADENİZ, Ekrem; Türk musikisinin nazariye ve esasları, Türkiye İş Bankası yayınları 238, Sanat dizisi 37, Ankara 1984.
• KAYGUSUZ, Nermin; Muallim İsmail Hakkı Bey ve musiki tekamül dersleri: Muallim İsmail Hakkı Bey’in hayatı, sanatçı kişiliği, musiki tekamül dersleri, İTÜ Vakfı Yayınları, İstanbul 2006.
• LEVENDOĞLU, Oya . "XIII. Yüzyıldan Bugün Uzanan Makamlar ve Değişim Çizgileri". Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 1 (2004): 131-138
• PEKŞEN, Ahmet; Zeynü`L-Elhan İsimli Eserin Metin ve Sözlük Çalışması, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2002.
• SEZİKLİ, Ubeydullah; Kırşehirli Nizâmeddin ibn Yusuf’un Risâle-i Mûsikî Adlı Eseri, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2000.
• SEZİKLİ, Ubeydullah; Abdülkâdir Merâgî ve Câmiu’l-Elhân’ı, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi, İstanbul 2007.
• TEKİN, Abdülkadir; Hızır Ağa’nın “Mûsikî Risâlesi” isimli yazma eserinin Transkripsiyonu ve Dönemin Edvârları ile Mukayesesi, Dokuz Eylal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, İzmir 2003.
• TEKİN, Hakkı; “Ladikli Mehmed Çelebi ve er-Risâletü’l-Fethiyyesi”, Niğde Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi, Niğde 1999.
• TIRIŞKAN, Ahmet Gürsel; Haşim Bey Edvârı, İstanbul Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2000.
• TURA, Yalçın; “Kitabu 'İlmi'l-Musiki 'ala Vechi'l-Hurufat Musikiyi Harflerle Tesbit ve İcra İlminin Kitabı”,Yapı Kredi Yayınları, 2001.
• UYGUN, M. Nuri; Safiyüddün Abdülmü‘min Urmevî ve Kitâbü’l-Edvârı, Kubbealtı Neşriyatı, İstanbul 1999.
• UYGUN, M. Nuri; Kadızâde Tirevî ve Mûsikî Risâlesi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi, İstanbul 1990.
• YEKTA, Rauf; Türk Mûsikîsi, çev. Orhan Nasuhioğlu, Pan Yayıncılık, İstanbul 1996.