İslam’a Hizmet ve Hadis İlmindeki Yeri Bakımından Öncü Bir Sahâbî: Ukbe b. Âmir el-Cühenî

Yıl 2024, Sayı: 3, 17 - 42, 31.12.2024

Yakup Kandırali

Öz

Her biri ayrı bir karakter ve kıymete sahip İslam’ın ilk neslini oluşturan sahâbe, Kur’ân-ı Kerîm’i, Sünnet’i dinin emir ve yasaklarını Resûlullah’tan öğrenme, anlama, yaşama ve bu birikimi İslam’a hizmete dönüştürüp aktarma açısından köprü görevi üstlenmiştir. Bu anlamda sahâbeyi tanımak ve tanıtmak çok önemlidir. Bunun için birçok sahâbî birçok araştırmaya konu olmuştur. Bu bağlamda bu araştırma ile bu alanda yapılan çalışmalara katkı sağlamak amaçlanmıştır. Bu sebeple suffe ehlinden ve Mısır’ın valilerinden Ukbe b. Âmir el-Cühenî’nin (ö. 58/678) İslam’a hizmet ve hadis ilmindeki yeri bakımından öncü sahâbîlerden bir şahsiyet olduğunu tespit etmek bu çalışmada konu olarak seçilmiştir. Ayrıca Ukbe b. Âmir hakkında yapılan ilmi çalışmaların sınırlı sayıda olması ve bu çalışmalarda değinilmeyen bazı durumları ortaya koyma düşüncesi bu sahâbîyi çalışmaya bizi teşvik etmiştir. Ukbe b. Âmir, ilk dönem tabakât, tarih, terâcim ve hadis kaynaklarından yararlanılarak tanımaya ve tanıtılmaya gayret edilmiştir. Ancak bu kaynaklarda onu her yönüyle tanıtan detaylı bir bilgi kaydedilmemekle birlikte onun hakkında sınırlıda olsa bilgiler bulunmaktadır. Bu bilgilerden hareketle onun Müslüman olmadan önceki hayatı ve Müslüman olduktan sonraki hayatı araştırılmıştır. Bu doğrultuda onun, Medine’ye hicretten önce ve sonrasında şahitlik ettiği Asr-ı saâdet, Hulefâ-yi Râşidîn dönemleri ve Emevî Devleti’nin kuruluşunun ilk yıllarında neler yaptığı ve ne gibi hizmetlerde bulunduğu belirtilmeye çalışılmıştır. İbn Hazm (ö. 456/1064) Cevâmi‘u’s-sîre ve hamsü resâile uhrâ ve Esmau’s-sahabe vemâ li kulli vahidin minhum minel-aded isimli kitaplarında onun naklettiği hadislerin sayısını 55 olarak zikretmiştir. Bu sayının Ahmed b. Hanbel’in (ö. 241/855) el-Müsned’i, Rûyânî’nin (ö. 307/919-920) el-Müsned’i ve Taberânî’nin (ö. 360/971) el-Mu‘cemü’l-kebîr’i ve İbn Kutluboğa’nın (ö. 879/1474) Müsnedü ‘Ukbe b. ‘Âmir’i gibi eserlerde tutarlılığının tetkiki yoluna gidilmiştir. Tespit edilebildiği kadarı ile bu eserlerin her birinde onun hadislerinin sayısının tekrarsız şekliyle bile farklı ve bu sayıdan daha fazla olduğu görülmüştür. Dolayısıyla Ukbe b. Âmir’in hadislerinin sayısı belirtilirken “falanın falan kitabındaki hadislerinin sayısı” şeklinde zikredilmesinin daha doğru ve daha ilmî olacağı söylenebilir.

Anahtar Kelimeler

Hadis, Rivayet, Sahâbe, Ashâb-ı Suffe, Ukbe b. Âmir el-Cühenî

A Pioneering Companion: The Contributions of 'Ukba ibn 'Amr al-Juhani to Islam and His Significance in Hadith Studies

Öz

The Companions, who formed the first generation of Islam, played a pivotal role as intermediaries in learning, understanding, practicing, and transmitting the Qurʾān, the Sunnah, and the religious commandments and prohibitions they received from the Prophet. Recognizing and introducing the Companions is thus of great significance. Consequently, numerous studies have been dedicated to various Companions. This research aims to contribute to this scholarly field by examining the life and contributions of ʿUqba b. ʿĀmir al-Juhanī (d. 58/678), a prominent figure among the Ahl al-Ṣuffa and a governor of Egypt, who played a pioneering role in serving Islam and advancing the science of ḥadīth. The limited number of studies on ʿUqba b. ʿĀmir and the intention to address certain aspects previously overlooked have motivated this investigation. Utilizing early ṭabaqāt, historical, biographical (tarājim), and ḥadīth sources, this study strives to provide a comprehensive understanding of his life and contributions. Although detailed information about him is scarce in these sources, they offer sufficient material for an in-depth examination. The study explores both his life prior to embracing Islam and his activities afterward, with a focus on his experiences during the emerge of Islam, the period of the first Caliphs (Khulafāʾ Rāshidūn), and the early years of the Umayyad state. Notably, Ibn Ḥazm (d. 456/1064) in his works Jawāmiʿ al-Sīrah wa Khams Rasāʾil Ukhrā and Asmāʾ al-Ṣaḥāba wa Mā Li-Kulli Wāḥid Minhum Min al-ʿAdad cites that ʿUqba transmitted 55 ḥadīths. This number was cross-referenced with other key sources such as Aḥmad b. Ḥanbal’s (d. 241/855) al-Musnad, al-Rūyānī’s (d. 307/919-920) al-Musnad, al-Ṭabarānī’s (d. 360/971) al-Muʿjam al-Kabīr, and Ibn Qutlūbughā’s (d. 879/1474) Musnad ʿUqba b. ʿĀmir. It was found that the actual number of his ḥadīths varies across these sources, often exceeding the number mentioned by Ibn Ḥazm, even without repetition. Thus, this study argues that a more precise and scholarly approach would be to specify the number of ḥadīths attributed to ʿUqba b. ʿĀmir in each individual source, rather than presenting a singular, definitive figure.

Anahtar Kelimeler

Hadith, Narrative, Companion of the Holy Prophet, Ashab Al-Suffah

Kaynakça

• Âbidin, Muhammed Zeyne’l-. “Devrü’l-Emîr Ukbe b. Âmir el-Cühenî es-Siyâsî ve’s-Sekâfî fî Sadri’l-İslâm (1-58/622-677)”. Biîtâyi’l-Bârûd Arap Dili Fakültesi Dergisi 34/3 (Nisan 2021), 2875-2972. https:// journals.ekb.eg/article_175237.html
• Ahatlı, Erdinç. “Ukbe b. Âmir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/62-63. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdullah Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-eybânî. el-Müsned. thk. Şuayb el-Arnaût-Âdil Mürşid vd. 45 Cilt. Beyrût: Müessesetü’r-Risale, 1421/2001.
• Akyüz, Ali. “İbn Yûnus, Ebû Saîd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20/450. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Atar, Fahrettin. “Kadı”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/66-69. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Avcı, Casim. “Muhammed b. Ebû Huzeyfe”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/517. İstanbul: TDV Yayınları, 2020.
• Aycan, İrfan. “Muâviye b. Ebû Süfyân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/330-332. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Bâşâ, Abdurrahman Re’fet. Suverun min Hayati’s-Sahâbe. 2 Cilt. Beyrût: Dâru’n-Nefâis, 1412/1992. Belâzurî, Ahmed b. Yahyâ b. Câbir. Ensâbü’l-eşrâf. thk. Süheyl Zekkar-Riyad Zirikli. 13 Cilt. Beyrût: Darü’l-fikr, 1417/1996.
• Belâzurî, Ahmed b. Yahyâ b. Câbir. Fütûhu’l-büldân. thk. Abdullah Enîs et-Tabbâ‘- Ömer Enîs et-Tabbâ‘. Beyrût: Müessesetü’l Maarif, 1407/1987.
• Beyhakî, Ebû Bekir Ahmed b. Hüseyin b. Ali. es-Sünenü’l-kübrâ. thk. Muhammed Abdulkadir Ata. 10 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmîyye, 1424/2003.
• Bilge, Mustafa L.- Küçükaşcı, Mustafa Sabri. “Yenbû‘”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 43/421-423. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. thk. Muhammed Züheyr b. Nâsr. 9 Cilt. b.y.: Dâru Tavki’n-Necât, 1422/2001.
• Çimen, Abdullah. “Amr B. Âs’a Yöneltilen Eleştirilerin İncelenmesi”. Namık Kemal Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (NKUIFD) 3/2 (Aralık 2017), 245-270.
• Dineverî, Ebû Hânîfe Ahmed b. Dâvud. el-Ahbâru’t-tıvâl. thk. Abdulmünim Âmir. Kâhire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabîyye, 1960.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. Eş‘as b. İshâk el-Ezdî es-Sicistânî. Sünenü Ebû Dâvûd. thk. Kemâl Yûsuf el-Hût. 2 Cilt. Beyrût: Müessesetü’l-Kütübi’s-Sekafiyye, 1409/1988.
• Efendioğlu, Mehmet. “Fezâilü’s-Sahâbe”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/534-538. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Erul, Bünyamin. Sahabenin Sünnet Anlayışı. Ankara: TDV Yayınları, 2014.
• Fayda, Mustafa. “Abdullah b. Sa‘d b. Ebû Serh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/130-131. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Fayda, Mustafa. “Ammâr b. Yâsir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 3/75-76. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Grabus, Merzuk. Hz. Peygamber’in Mekke Müşrikleri Dışındaki Arap Kabileleri ile Münasebetleri (Medine Dönemi).
• Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2011.
• Hâkim, Ebû Abdullah Muhammed b. Abdullah en-Nîsâbûrî. el-Müstedrek ale’s-Sahîhayn. thk. Mustafa Abdülkâdir Atâ. 4 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1411/1990.
• Hatîb, Abdülkerîm b. Mahmûd. Târîhu Cüheyne. Riyâd: Dâru Ebhâ li’s-Sekâfeti ve’n-Neşri, 1405/1984.
• İbn Abdülhakem, Ebü’l-Kâsım Abdurrahman b. Abdullah. Fütûhu Mısr ve’l-Mağrib. thk. Ali Muhammed Ömer. Kâhire: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, 1425/2004.
• İbn Asâkir, Ebu’l-Kâsım Ali b. el-Hasan. Târîhu Dımaşk. thk. Amr b. Ğarâme el-Umrevî. 80 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Fikr, 1415/1995.
• İbn Ebû Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahman b. Muhammed er-Râzî. el-Cerh ve’t-ta‘dîl. 9 Cilt. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabiyye, 1271/1952.
• İbn Ebû Şeybe, Ebû Bekr b. Abdullah b. Muhammed el-Kûfî, el-Kitâbu’l-musannef fî’l-hâdîs ve’l-âsâr. thk. Kemâl Yûsuf el-Hût. 7 Cilt. Riyâd: Mektebetü’r-Rüşd, 1409/1989.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Ahmed b. Ali el-Askalânî. el-İsâbe fî temyîzi’s-sahâbe. thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd-Ali Muhammed Muavvid. 8 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1415/1995.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Ahmed b. Ali el-Askalânî. el-Metâlibü’l-‘âliye bi zevâ’idi’l-mesânîdi’s-semâniye. thk. Sa‘d b. Nâsır b. Abdülazîz eş-Şeserî. 19 Cilt. Riyad: Dârü’l-Âsıme - Dârü’l-Gays, 1419/1998.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Ahmed b. Ali el-Askalânî. Tehzîbü’t-Tehzîb. 12 Cilt. Hindistan: Matbaatü Dâiretü’l-Meârifü’n-Nizâmiyye, 1326/1899.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed el-Endelüsî. Cevâmi‘u’s-sîre ve hamsü resâile uhrâ. thk. İhsan Abbâs. Mısır: Dârü’l-Meârif, 1900.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed el-Endelüsî. Esmau’s-sahabe vemâ li kulli vahidin minhum minel-aded. thk. Müs‘ad Abdülhamîd es-Sadenî. Kahire: Mektebetü’l-Kur’ân, 1990.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân el-Bustî. el-İhsân fî takrîbi Sahîhi İbn Hibbân. thk. Şuayb el-Arnaût. 18 Cilt. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 1408/1988.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbiddîn Ömer b. Kesîr. el-Bidâye ve’n-nihâye. thk. Adullah b. Abdulmuhsin et-Türkî. 21 Cilt. b.y.: Dâru Hicr li’t-Tıbâa ve’n-Neşri ve’t-Tevzîı ve’l-İ‘lân, 1418/1997.
• İbn Kutluboğa, Ebü’l-‘Adl Zeynüddîn Kâsım b. Kutluboğa b. Abdullah. Müsnedü ‘Ukbe b. ‘Âmir. b.y.: yy, t.s.
• İbn Mâce, Ebû Abdullah Muhammed b. Yezîd el-Kazvînî. Sünenü İbn Mâce. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. 2 Cilt. Kâhire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, ts.
• İbn Sa‘d, Ebû Abdullah Muhammed ez-Zührî. et-Tabâkâtü’l-kebîr. thk. Ali Muhammed Ömer. 11 Cilt. Kâhire: Mektebetü’l-Hancî, 2001.
• İbn Sa‘d, Ebû Abdullah Muhammed ez-Zührî. et-Tabâkâtü’l-kübrâ. thk. Muhammed Abdülkâdir Atâ. 8 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1410/1990.
• İbn Tagrîberdî, Ebü’l-Mehâsin Cemâlüddîn Yûsuf. en-Nücûmü’z-zâhire fî mülûkî Mısr ve’l-Kâhire. 16 Cilt. Mısr: Vizaretü’s-Sekâfeti ve’l-İrşadi’l-Kavmî -Dârü’l-Kütüb, ts.
• İbn vehb, Abdullah b. Vehb. Müsned. thk. Ebû Abdullah Muhyiddîn b. Cemâl el-Bekkârî. b.y.: Dâru’t-Tevhîd li İhyâi’t-Turâs, 2007.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen İzzüddîn Ali b. Muhammed el-Cezerî. el-Kâmil fi’t-târîh. thk. Ömer Abdüsselâm Tedmürî. 10 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1417/1997.
• Bulgurcu, Kahraman. Ebû Ya’la el-Mevsılî ve Müsnedi. İstanbul: Kitap Dünyası Yayınları, 2021.
• Kandırali, Yakup. Ukbe b. Âmir el-Cühenî’nin Hayatı ve Rivâyetleri. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Kaya, İsmail. Sahabenin İslamı Tebliğ Faaliyetleri (Mısır Örneği). Diyarbakır: Dicle Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2018.
• Kıel, Machıel. “Rodos”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/155-158. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• Kindî, Ebû Ömer Muhammed b. Yûsuf b. Ya‘kûb. Kitâbu’l-Vulât ve Kitâbu’l-Kudât. thk. Muhammed Hasan Muhammed Hasan İsmâîl-Ahmed Ferîd el-Mezîdî. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424/2003.
• Kur’ân-ı Kerîm ve Tefsirli Meali. çev. Hasan Tahsin Feyizli. İstanbul: Server Yayınları, 2018.
• Mahrûs, Sâmiye Ferrâc. Vilâyetü Mısr tahte imreti Mesleme b Muhalled el-Ensârî. Mekke: Câmiatü Ümmi’l-Kurâ, Külliyyetü’ş-Şerîa ve’d-Dirâsâtü’l-İslâmiyye, Yüksek Lisans Tezi, 1403/1983.
• Makrîzî, Ebü’l-Abbas Takıyyüddîn Ahmed b. Ali b. Abdülkâdir. el-Mevâ‘ız ve’l-i‘tibâr bi zikri’l-hıtat ve’l-âsâr. 4 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1418.
• Mâlik b. Enes, Ebû Abdullah Mâlik b. Enes b. Mâlik b. Âmir el-Asbahî. el-Müdevvene. 4 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1415/1994.
• Mizzî, Ebu’l-Haccâc Yûsuf b. Abdurrahman b. Yûsuf. Tehzîbü’l-Kemâl fî esmâi’r-ricâl. thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf. 35 Cilt. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 1400/1980.
• Muhammed, Su‘âd Mâhir. Mesâcidu Mısr ve Evliyâuha’s-Sâlihûn. 5 Cilt. Kâhire: Vizâretü’l-Evkâf, 1971.
• Muhammedî, Vidravgo. Merviyyâtü’s-sahâbî Ukbe b. Âmir el-Cühenî radıyallâhü anhü fi sünen-i İbn Mâce. Sûdân: Câmiatü’l-Cezîre, Külliyyetü’l-Ulûmi’t-Terbeviyye, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc. el-Câmiu’s-sahîh. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. 5 Cilt. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabiye, ts.
• Nesâî, Ebû Abdurrahmân Ahmed b. Şuayb b. Alî. es-Sünenü’l-kübrâ. thk. Hasan Abdülmünim Şelebi. 10 Cilt. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 1421/2001.
• Önkal, Ahmet. “Cüheyne”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8/107. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Rûyânî, Ebû Bekr Muhammed b. Hârûn. Müsnedü’r-Rûyânî. thk. Eymen Ali Ebû Yemânî. 2 Cilt. Kâhire: Müessesetü Kurtuba, 1416/1995.
• Saîd b. Mansûr, Ebû Osman Saîd b. Mansûr b. Şu‘be el-Horasânî. Sünenü Saîd b. Mansûr. thk. Habîbürrahman el-A‘zamî. 2 Cilt. Hindistan: Dârü’s-Selefiyye, 1403/1982.
• Safedî, Selâhaddîn Halîl b. Aybek b. Abdullah. el-Vâfî bi’l-vefeyât. thk. Ahmed el-Arnaût-Türkî Mustafa. 29 Cilt. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Türâs, 1420/2000.
• Sarıçam, İbrahim. Hz. Muhammed ve Evrensel Mesajı. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2004.
• Sıkılli, Ebu Bekr Muhammed b. Abdullah b. Yunus. el-Câmiu li-mesaili’l-müdevvene vel-Muhteleta. thk. Ahmet b. Ali Ebu’l-Fazl ed-Dımyatî. 10 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1433/2012.
• Suyûtî, Celâleddîn Abdurrahmân, Husnü’l-muhâdara fî Mısr ve’l-Kâhira. thk. Muhammed Ebü’l-Fadl İbrahim. 2 Cilt. Mısr: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabîyye, 1387/1967.
• Şâhîn, Abdussabûr - Rifâ‘î, İslâh Abdüsselâm. Mısr fi’l-İslâm el-karnü’l-evvel. Kâhire: Dârü’l-Enbâu li’t-Tıbâa ve’n-Neşri ve’t-Tevzîı, 2000.
• Taberânî, Ebu’l-Kâsım Süleyman b. Ahmed. el-Mu‘cemü’l-evsat. thk. Târık b. İvazullah b. Muhammed - Abdülmuhsin b. İbrâhim el-Hüseynî. 10 Cilt. Kâhire: Darü’l-Ḥaremeyn, ts.
• Taberânî, Ebu’l-Kâsım Süleyman b. Ahmed. el-Mu‘cemü’l-kebîr. thk. Hamdî b. Abdülmecîd es-Selefî. 25 Cilt. Kâhire: Mektebetu İbn Teymiyye, 1415/1994.
• Taberî, Ebû Câ‘fer Muhammed b. Cerîr. Târîhu’t-Taberî. 11 Cilt. Beyrût: Dâru’t-Türâs,1387.
• Tahâvî, Ebû Câ‘fer Ahmed b. Muhammed b. Selâme. Şerhu meâni’l-âsâr. thk. Muhammed Zührî en-Neccâr - Muhammed Seyyid Câdelhak . 5 Cilt. Beyrût: Âlimü’l-Kütüb, 1414/1994.
• Tahâvî, Ebû Câ‘fer Ahmed b. Muhammed b. Selâme. Şerhu müşkili’l-âsâr. thk. Şuayb el-Arnaût. 16 Cilt. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 1415/1994.
• Takkûş, Muhhammed Süheyl. Târîhu’l-hulefâi’r-râşidîn (el-futûhât ve’l-incâzâti’s-siyâsiyye). Beyrût: Dâru’n-Nefâis, 1432/2011.
• Temîmî, Abdulganî Ahmed et-. Merviyyâtü’s-sahâbî Ukbe b. Âmir el-Cühenî radıyallâhü anhü fî Müsned’il-İmâm Ahmed. Mekke: Câmiatü’l-Melik Abdülaziz, Külliyyetü’ş-Şerîa ve’d-Dirâsâtü’l-İslâmiyye, Yüksek Lisans Tezi, 1979.
• Temîmî, Ebü’l-Arab Muhammed b. Ahmed. Tabakâtü ulemâi İfrıkiyye. Beyrût: Dârü’l-Kitâbi’l-Lubnânî, t.s.
• Tillier, Mathieu. “Une tradition coranique egyptienne? Le codex de ‘Uqba b. ‘Âmir al-Ğuhanî”. Studia Islamica 117/1 (Apr 2022), 38-63. https://shs.hal.science/halshs-03684026/file/Tillier-Mushaf%20 Uqba-DEF.pdf
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ. Sünenü’t-Tirmizî. thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf. 6 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1998.
• Vâkıdî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ömer b. Vâkıd. Fütûhu’ş-Şâm. thk. Abdullatîf Abdurrahman. 2 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1417/1997.
• Yâkût el-Hamevî, Ebû Abdullah Şihâbüddîn Yâkût b. Abdullah. Mu‘cemü’l-büldân. 7 Cilt. Beyrût: Dârü Sâdır, 1995.
• Yiğit, İsmail. “Tebük Gazvesi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/228-230. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Zehebî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osman. Siyeru a‘lâmü’n-nübelâ. thk. Şuayb el-Arnaût. 25 Cilt. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 1405/1985.
• Ziriklî, Hayruddîn b. Mahmud b. Muhammed. el-A’lâm. 8 Cilt. b.y.: Dârü’l-İlmi li’l-Melâyîn, 2002.