Bedrüddîn el-Aynî’nin el-Alemü’l-heyyib fî şerhi’l-kelimi’t-tayyib İsimli Eserindeki Hadis Şerh Metodu

Yıl 2024, Sayı: 3, 43 - 63, 31.12.2024

Muhammed Halit Kaya

Öz

Dua ve zikir içerikli eserler, toplumun çeşitli ihtiyaçlarına binaen erken dönemlerden itibaren telif edilmeye başlanmıştır. Dua, zikir, ed‘iye, ezkâr, evrâd, ‘amelü’l-yevm ve’l-leyle gibi çeşitli isimlerle kaleme alınan bu tür eserler, hadis edebiyatında önemli bir yer tutmaktadır. Bu eserler içerisinde, selef alimi ve müctehid İbn Teymiyye’nin (v. 728/1328) el-Kelimü’t-tayyib adlı çalışması dikkat çekmektedir. İbn Teymiyye, Nevevî’nin Ezkâr’ının muhtasarı olduğu belirtilen bu eserinde, Hz. Peygamber’den me’sûr dua ve zikir içerikli rivayetleri bir araya getirmiştir. İbn Teymiyye’nin el-Kelimü’t-tayyib isimli bu çalışması, istek üzerine Hanefî fakihi, muhaddis ve dil alimi Bedrüddîn el-Aynî tarafından (v. 855/1451) el-Alemü’l-heyyib fî şerhi’l-Kelimi’t-tayyib ismiyle şerh edilmiştir. el-Alemü’l-heyyib fî şerhi’l-Kelimi’t-tayyib adlı bu tasnif, Buhârî şerhiyle tanınan Aynî’nin telif ettiği ilk şerh olması özelliğini taşımaktadır. Hadis şerh edebiyatının en önemli eserlerinin ortaya konduğu bu dönemde, Aynî’nin hadis şerhçiliğinde ilk basamak niteliğini taşıyan bu eser, büyük bir önem arz etmektedir. Zira Aynî, sonraki dönemlerde sırasıyla Ebû Dâvud’un (v. 275/889) Sünen’i, Buhârî’nin (v. 256/870) Sahîh’i gibi önemli hadis eserlerini şerh etmiştir. Bu bakımdan Aynî’nin ilk şerh faaliyetinin incelenmesi ehemmiyet arz etmektedir. Bu çalışmanın amacı, Aynî’nin el-Alemü’l-heyyib fî şerhi’l-Kelimi’t-tayyib adlı eserinin özelliklerini, kullanılan kaynakları ve Aynî’nin eserde benimsediği hadis şerh yöntemini incelemektir. Çalışmanın kapsamını aşacağından dolayı eserdeki hadis şerh metodu tetkik edilirken diğer hadis şerhleriyle mukayese edilmesi hedeflenmemiştir. Şerhin özellikleri; ismi, müellife nispeti ve telif sebebi gibi hususlar zikredilerek ele alınmıştır. Bu bağlamda ismi ve nispeti konusunda herhangi bir ihtilaf söz konusu değildir. Eserin şerhine sebep olan unsur, ilim talebelerinin Aynî’den istekte bulunmalarıdır. Şerhin kaynakları incelendiğinde ise burada hadis kaynakları göze çarpmaktadır. Zira Aynî’nin şerhte hadis kaynaklarından sıklıkla yararlandığı müşahede edilmektedir. Şerh metodu ise birincisi usul, ikincisi metin olmak üzere iki açıdan ele alınmıştır. Şerhin metoduna dair bu iki başlığın her biri için alt başlıklar açılarak konu detaylı bir şekilde incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

zikir, duâ, Aynî, el-Alemü'l-heyyib, hadis, şerh

Hadith Commentary Method in Bedrüddîn el-Aynî’s Work Named el-Alemü’l-heyyib fî şerhi’l-kelimi’t-tayyib

Öz

Works focused on supplication (du‘a) and remembrance (dhikr) began to be authored from the early Islamic periods to address various societal needs. These works, written under titles such as du‘a, dhikr, ad‘iya, adhkar, awrad, and ‘amal al-yawm wa-l-layla, hold a significant place in the literature of hadith. Among these works, the treatise Al-Kalim al-Tayyib by the prominent Salaf scholar and mujtahid Ibn Taymiyyah (d. 728/1328) stands out. In this work, which is noted to be an abridgment of al-Nawawī's Al-Adhkār, Ibn Taymiyyah compiled supplications (du‘ā) and remembrances (dhikr) authentically attributed to the Prophet Muhammad. Upon request, this work, titled Al-Kalim al-Tayyib, was later commented upon by the Ḥanafī jurist, hadith scholar, and linguist Badr al-Dīn al-‘Aynī (d. 855/1451), under the title Al-‘Alam al-Hayyib fī Sharḥ al-Kalim al-Tayyib. This commentary, Al-‘Alam al-Hayyib fī Sharḥ al-Kalim al-Tayyib, holds the distinction of being the first commentary authored by al-‘Aynī, who is renowned for his commentary on Sahīh al-Bukhārī. This is because al-‘Aynī later went on to comment on significant hadith works, such as Sunan by Abū Dāwūd (d. 275/889) and Ṣaḥīḥ by al-Bukhārī (d. 256/870). From this perspective, examining al-‘Aynī’s first commentary activity holds particular importance. The aim of this study is to analyze the characteristics of al-‘Aynī’s work Al-‘Alam al-Hayyib fī Sharḥ al-Kalim al-Tayyib, the sources he utilized, and the method of hadith commentary he adopted in the work. However, due to the scope of this study, a comparison of his hadith commentary method with other hadith commentaries has not been undertaken. The features of the commentary have been addressed by discussing aspects such as its title, attribution to the author, and the reason for its composition. In this context, there is no disagreement regarding its title or attribution. The impetus for writing the commentary was the request of students of knowledge from al-‘Aynī. When examining the sources of the commentary, hadith sources stand out, as it is observed that al-‘Aynī frequently utilized hadith collections in his work. The commentary method has been analyzed from two perspectives: methodology (usul) and content (matn). Each of these two main headings has been further divided into subheadings, allowing for a detailed examination of the subject.

Anahtar Kelimeler

Aynî, Prayer, dhikr, annotation, el-Alemü'l-heyyib, hadith

Kaynakça

• Apaydın, H. Yunus. “İbn Kayyim el-Cevziyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20/109-123. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Aynî, Ebû Muhammed Bedrüddîn Mahmud b. Ahmed b. Mûsâ b. Ahmed b. Hüseyin b. Yûsuf b. Mahmud. el-Alemü’l-heyyib fî şerhi’l-Kelimi’t-tayyib, thk. Ebû’l-Münzir Hâlid b. İbrahim el-Mısrî. Riyad: Mektebetü’rrüşd, 2000.
• Aynî, Ebû Muhammed Bedrüddîn Mahmud b. Ahmed b. Mûsâ b. Ahmed b. Hüseyin b. Yûsuf b. Mahmud. Şerhu süneni Ebî Dâvud, thk. Ebû’l-Münzir Hâlid b. İbrahim el-Mısrî, Riyâd: Mektebetü’r-rüşd, 1999.
• Aynî, Ebû Muhammed Bedrüddîn Mahmud b. Ahmed b. Mûsâ b. Ahmed b. Hüseyin b. Yûsuf b. Mahmud., ‘Umdetü’kâri şerhi sahîhi’l-Buhârî, Beyrut: Dâru’l-fikr, t.y.
• Başaran, Selman. “el-Ezkâr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/66. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Beyhaḳî, Ebû Bekr Aḥmed b. el-Ḥüseyin b. ʿAlî el-Ḫüsrevcirdî. es-Sünenü’l-kübrâ. thk. Muhammed Abdülkadir Atâ. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 2003.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail el-. Câmiu’s-sahîh. Beyrut: Dâru İbn-i Kesîr, 2002.
• Çelebi, Kâtib. Keşfu’z-zunûn an esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-Arabî, 1941.
• Ebû Dâvûd, Süleyman b. Eşas es-Sicistânî. es-Sünen. Beyrut: Dâru’r-risâleti’l-âlemiyye, 2009.
• Hattâbî, Ebû Süleyman Ahmed b. Muhammed. Meâlimü’s-sünen. thk. Muhammed Râgıb et-Tabbâh. Halep: el-Matbaatü’l-ilmiyye, 1932.
• İbn Abdilber, Ebû Ömer Yusuf b. Abdillâh b. Abdilber el-Kurtubî en-Nemerî. el-İstîâb fî ma‘rifeti’l-ashâb. Ürdün: Dâru’l-a‘lâm, 2002.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fażl Şihâbüddîn Aḥmed b. ʿAlî b. Muḥammed el-ʿAsḳalânî. el-İsâbe fî temyîzi’s-Sahâbe. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1995.
• İbn Kayyim, Ebû Abdullah Muhammed b. Ebû Bekir b. el-Cevziyye. el-Vâbilü’s-sayyib ve râfiu’l-Kelimi’t-tayyib. thk. Abdurrahman b. Hasan b. Kâid. Mekke: Dârü âlemi’l-fevâid, 1425.
• İbn Mâce, Ebû ʿAbdullâh Muḥammed b. Yezîd el-Ḳazvînî. es-Sünen. y.y. : Dâru ihyâi’l-kütübi’l-Arabiyye, t.y.
• İbn Manzur, Ebü’l-Fazl Muhammed b Mükerrem b Ali el-Ensârî İbn. Lisanü’l-Arab. Beyrut: Dâru Sadır, ts. http:// ktp.isam.org.tr/detayzt.php?navdil=tr&idno=99653&wKitaplar=lisan&wYazarlar=ibn+manzur
• İbnü’l-Esîr, Ebü’s-Seâdât Mecdüddîn el-Mübârek b. Esîrüddîn Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî. en-Nihâye fî garîbi’l-hadîs ve’l-eser. thk. Tâhir Ahmed az-Zâvî - Mahmud Muhammed etTanâhî. Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-Arabî, t.y.
• İbnü’s-Sünnî, Ebû Bekr Ahmed b. Muhammed b. İshâk ed-Dîneverî. Amelü’l-yevm ve’l-leyle. thk. Beşir Muhammed Uyûn. Dımaşk: Mektebetü dâri’l-bünyân, 1987.
• İbn Teymiyye, Ebü’l-Abbâs Takıyyüddîn Ahmed b. Abdilhalîm b. Mecdiddîn Abdisselâm el-Harrânî, el-Kelimü’t-tayyib, thk. Nâsıruddîn Elbânî Riyad: Mektebetü’l-meârif li’neşr ve’t-tevzî‘, 2001.
• İzzeddîn İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen İzzeddîn Ali b. Muhammed el-Cezerî. Üsdü’l-ğâbe fî ma‘rifeti’s-Sahâbe. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, t.y.
• Sâlih Yusuf Ma’tuk, Bedreddîn el-Aynî ve eseruhû fî ilmi’l-hadis, Beyrut: Dâru’l-beşâiri’l-İslâmiyye, 1987.
• Mizzî, Ebü’l-Haccâc Cemâlüddîn Yusuf. Tehzîbü’l-kemâl fî esmâi’r-rical. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1983.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc. es-Sahîh. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, t.y.
• Mütercim Asım Efendi, Seyyid Ahmet Âsım. Kamus tercümesi. İstanbul: Matbaa-i Bahriye, 1305. http:// ktp.isam.org.tr/detayzt.php?navdil=tr&idno=85316&wKitaplar=kamus&wYazarlar=m%C3%BCtercim+as%C4%B1m
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Muḥyiddîn Yaḥyâ b. Şeref. el-Ezkâr. thk. Abdülkâdir el-Arnavut. Dımaşk: Dâru’lmellâh li’t-tıbâ’a ve’n-neşr, 1971.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Muḥyiddîn Yaḥyâ b. Şeref. Sahîh-i Müslim bi şerhi’n-Nevevî. y.y.: Müessesetü Kurtuba, 1994.
• Ömer, Abdülhamit. Mu‘cemü’l-lugati’l-‘arabiyyeti’l-muâsıra. Kahire: Âlimü’l-kütüb, 2008.
• Sehâvî, Ebu’l-Hayr Şemsüddîn Muhammed b. Abdurrahman. ed-Davu’l-lâmi‘ li-ehli’l-karni’t-tâsi‘. Beyrut: Dâru’l-cîl, 1992.
• Semerkandî, Ebü’l-Leys Nasr b. Muhammed b. Ahmed b. İbrahim. Bahru’l-ulûm. thk. Ali Muhammed Muavvad. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1993.
• Zemahşerî, Ebu’l-Kasım Mahmud b. Ömer b. Muhammed el-Hârizmî. el-Keşşâf an hakâiki’t-tenzîl ve uyûni’l-ekâvîl fî vücûhi’t-te’vîl. Beyrut: Dâru’l-ma‘rife, 2009.
• Ziriklî, Ebû Gays Muhammed Hayrüddîn b. Mahmûd b. Muhammed b. Alî b. Fâris. el-A‘lâm. Beyrut: Dâru’lilmi’l-melâyîn, 2002.