Bergson ve Sanat: Sezgi, Gerçeklik ve Özgürlüğün Yaratıcı Bütünlüğü

Yıl 2025, Sayı: 24, 21 - 33, 06.05.2025

Bahar Ok , Levent Bayraktar

Öz

Bu çalışma, Henri Bergson’un sanat anlayışını felsefi bağlamda ele alarak onun estetik düşüncesini irdelemeyi amaçlamaktadır. Bergson doğrudan estetik üzerine bir eser kaleme almamış olsa da onun felsefesindeki, sezgi, yaratma, özgürlük ve süre kavramları sanatla güçlü bir ilişki içerisindedir. Eserlerinin bütünlüklü yapısı ve sanatsal üslubu, onun felsefesinin aynı zamanda estetik bir boyut taşıdığını göstermektedir. Üslubunun edebi gücü, ona 1927 yılında Nobel Edebiyat Ödülü kazandırmıştır. Bergson felsefesindeki sanatsal içeriği, birçok eserinde kullanmış olduğu sanatsal metaforlarla da görmekteyiz. Bergson’un sinema metaforu, felsefesinde önemli bir yere sahiptir. O, zekanın hareketi algılamaya çalışmasının bir sinema filminde olduğu gibi birbirinden kopuk karelerin peşi sıra dizilmesi şeklinde olduğunu savunmuştur. Bergson’a göre, bir film, aslında durağan fotoğraf karelerinin art arda sıralanmasıyla oluşturulmasına rağmen biz onu kesintisiz bir hareket olarak görürüz. Benzer şekilde, insan zekası zamanı ve hareketi, gerçekte oldukları gibi akış halinde değil, kesintili ve bölünmüş parçalar halinde kavrar. O, bu durumun gerçekliği tam olarak yansıtmadığını savunmuş ve bunun sanat ile felsefe açısından önemli sonuçları olduğunu belirtmiştir. Bergson’a göre zeka, sürekli değişen ve yaratıcı bir biçimde yenilenen gerçekliği kavramaya yeterli değildir, bu yüzden sezgiye ihtiyaç vardır. Sanat ise tam da bu noktada devreye girer. Gerçek sanat, zekanın sınırlamalarını aşarak sezgi yoluyla varlığın sürekli oluş halini yakalayabilir ve onu özgün bir biçimde ifade edebilir. Bu nedenle sanat, tıpkı yaşamın kendisi gibi yaratıcı ve yenilikçi bir süreçtir. Bergson’un felsefi yaklaşımı, sanatın özünü yaratma, yenilik ve özgünlük bağlamında değerlendirmiştir. Sanatçının eseri, yaşamın kendisi gibi sürekli bir yenilik ve oluş sürecinin ürünü olarak görülmelidir. Böylece, onun epistemolojisi ve ontolojisiyle uyumlu bir estetik anlayış geliştirdiği savunulabilir. Özetle bu çalışma, Bergson’un sanat ile felsefeyi ayrılmaz bir bütün olarak ele alışını ortaya koyarak, sezgi, yaratma, özgürlük ve süre kavramlarının sanatsal süreçte nasıl hayati rol oynadığını göstermeyi amaçlamaktadır. Böylece Bergson’un, sanatı yalnızca bir estetik mesele olarak değil, aynı zamanda gerçekliği kavrama ve ifade etme biçimi olarak nasıl konumlandırdığı ortaya konacaktır.

Anahtar Kelimeler

Bergson , Sanat , Sezgi , Özgürlük , Gerçeklik , Yaratma

Kaynakça

• Antliff, M. (2011). Shaping Duration: Bergson and Modern Sculpture. The European Legacy, 16(7), 899-918.
• Barash, J. A. (1997). The Sources of Memory. Journal of the History of Ideas, 58(4), 707-717.
• Barash, J. A. (2016). Collective Memory and The Historical Past. University of Chicago press.
• Bayraktar, L. (2007). Bergson’da Ruhun ve Kişiliğin Temeli: Hafıza. Lapsus, 2, 95-107.
• Bayraktar, L. (2010a). Bergson’da Ruh-Beden İlişkisi. Dergâh Yayınları.
• Bayraktar, L. (2010b). Henri BERGSON. İçinde Ç. Veysal, 1900’den Günümüze Büyük Düşünürler III. Cilt (ss. 513-564). Etik Yayınları.
• Bayraktar, L. (2011). Psikoloji Felsefe ve Metafizik Kavşağında Benlik ya da Bergson’un İnsan Felsefesine Bir Giriş Denemesi. Başka Psikoloji ve Düşünce Dergisi, 7, 180-196.
• Bayraktar, L. (2015). Henri Bergson ve Türk Düşüncesi Üzerine. (Bayraktar, L. & Tek, Z., Yay. Haz.). İçinde Bergson’dan Mustafa Şekip’e “Gülme” (3-32). Aktif Düşünce Yayınları.
• Bayraktar, L. (2016). Bergson. Aktif Düşünce Yayıncılık.
• Bayraktar, L. (2023). Sanat ve Estetik. Bizim Külliye, 96, 34-38.
• Bergson, H. (1911). Creative Evolution (A. Mitchell, Çev.). Henry Hold and Company Camelot Press.
• Bergson, H. (1934). Şuur ve Hayat, Ruh ve Beden, Dirilerin Hayaletleri ve Taharriyatı Ruhiye, Rüya,Hakikat ve Şeniyet (M. Ş. Tunç, Çev.). İçinde Bergson ve “Manevî Kudret„e Dair Birkaç Konferans. Muallim Ahmet Halit Kitaphanesi.
• Bergson, H. (1945). Gülme Komiğin Anlamı Üzerine Deneme (M. Ş. Tunç, Çev.). Milli Eğitim Basımevi.
• Bergson, H. (1946). The Creative Mind (M. L. Andison, Çev.). Philosophical Library.
• Bergson, H. (1949). Ahlâk ile Dinin İki Kaynağı (M. Karasan, Çev.). Milli Eğitim Basımevi.
• Bergson, H. (1957). Time and Free Will: An Essay on the Immediate Data of Consciousness (F. L. Pogson, Çev.). Printed in Great Britain By The Riverside Press.
• Bergson, H. (1959). Düşünce ve Devingen (M. Katırcıoğlu, Çev.). Maarif Basımevi.
• Bergson, H. (1986). Yaratıcı Tekâmül (M. Ş. Tunç, Çev.). Millî Eğitim Basımevi.
• Bergson, H. (1990). Şuurun Doğrudan Doğruya Verileri (M. Ş. Tunç, Çev.). Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Bergson, H. (2002a). Key Writings (K. Ansell Pearson & J. Mullarkey, Ed.; M. McMahon, Çev.). Continuum.
• Bergson, H. (2002b). Le Rire. Essai sur la Signification du Comique. Édition électronique réalisée avec le traitement de textes Microsoft Word 2001 pour Macintosh.
• Bergson, H. (2014a). Metafizik Dersleri Uzay-Zaman-Madde (B. G. Beşiktaşlıyan, Çev.). Pinhan Yayıncılık.
• Bergson, H. (2014b). The Philosophy of Poetry: The Genius of Lucretius (W. Baskin, Çev.). Philosophical Library/Open Road.
• Bergson, H. (2017). Şuurun Doğrudan Doğruya Verileri (M. Ş. Tunç, Çev.). Dergâh Yayınları.
• Bergson, H. (2019). Düşünmek ve Olmak (E. Yıldırım, Çev.). Oda Yayınları.
• Bergson, H. (2020a). Ruh Teorileri φ İnsan Ruhu ve Kişiliği (E. B. Altıntas, Çev.). Pinhan Yayıncılık.
• Bergson, H. (2020b). Şiir Felsefesi Lucretius’un Şiiri, Felsefesi, Fiziği, Metni (Y. G. Sev & A. Beyaz, Çev.). Pinhan Yayıncılık.
• Bergson, H. (2021). Gülme -Gülüncün Anlamı Üzerine Deneme- (D. Çetinkasap, Çev.). Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Bergson, H. (2022). “Bilinç ve Hayat”, “Ruh ve Cisim”, “Yaşayanların Hayaletleri” ve “Psişik Araştırma”, “Düş”, “Şimdiki Zamanın Hatırası ve Aldatıcı Tanıma”, “Zihinsel Çaba”, “Beyin ve Düşünce: Bir Felsefi Yanılsama” (M. Batmankaya, Çev.). İçinde Manevi Enerji. Şule Yayınları.
• Borradori, G. (2011). Cities in Flux: Bergson, Gaudí, Loos. The European Legacy, 16(7), 919-936.
• Cengi̇z, C. (2023). Bergson’un Düşlediği Sinema: Blade Runner 2049’da Bellek ve Benlik. SineFilozofi, 8(16), 348-364.
• Chaplin, C. (Direktör). (1936). Modern Times [Dram, Romantik, Komedi]. United Artists Warner Home Video DVD.
• Çeli̇k, T. (2021). Kraliçe Lear’in Élan Vital’ine Katılmak: Sinemada Bergson’un Yaşam Atılımı ve Sanatsal Yaratım Düşüncesi. SineFilozofi, 6(11), 826-844.
• Dedeoğlu, M. M. (2012). Yeni Değerler Dünyası İçin Toplumsal Aşkın İsyanı Bergson ve Etik. Altınpost Yayınları.
• Deleuze, G. (2006). Bergsonculuk (H. Yücefer, Çev.). Otonom Yayıncılık.
• Eskin, Ş. (2014). Zaman ve Hafızanın Kıyısında Tanpınar’ın Edebiyat, Estetik ve Düşünce Dünyasında Bergson Felsefesi. Dergâh Yayınları.
• Gündoğan, A. O. (2007). Bergson. Say Yayınları.
• Kök, M. (2001). Mistik Dünya Görüşü ve Bergson. Dergâh Yayınları.
• Lorand, R. (1999). Bergson’s Concept of Art. British Journal of Aesthetics, 39(4), 400-415.
• Ott, E. (2005). Modern Dinin Filozofu Henri Bergson (S. Umran, Çev.). Birey Yayıncılık.
• Sinclair, M. (2019). Bergson’s Philosophy of Art. İçinde A. Lefebvre & N. F. Schott (Ed.), Interpreting Bergson (ss. 87-103). Cambridge University Press.
• Sofuoğlu, H. (2013). Bergson ve Sinema. Selçuk İletişim, 3(3), 66-76.
• Somar, Z. (1939). Bergson Hayatı, Felsefesi, İlk Eseri. Sühulet Kitabevi.
• Şahi̇n, M. (2021). Zenon ve Bergson Felsefesinden Hareketle Film Üzerine Düşünmek. Karadeniz Teknik Üniversitesi İletişim Araştırmaları Dergisi, 11(1), 149-173.
• Topçu, N. (1995). İsyan Ahlâkı (M. Kök & M. Doğan, Çev.). Dergâh Yayınları.
• Tunç, M. Ş. (2015a) Bergson'a Göre Sanat ve Sanat Adamı. (Bayraktar, L. & Tek, Z., Yay. Haz.). İçinde Bergson’dan Mustafa Şekip’e “Gülme” (68-72). Aktif Düşünce Yayınları.
• Tunç, M. Ş. (2015b) Komik Şeylere Gülme Yahut Gülünçlük Meselesi. (Bayraktar, L. & Tek, Z., Yay. Haz.). İçinde Bergson’dan Mustafa Şekip’e “Gülme” (56-64). Aktif Düşünce Yayınları.
• Yıldız, D. (2006). Henri Bergson’un Felsefesi: Kozmik Bir Füg Gibi Gelişen Dünya Görüşü. Bağlam Yayınları.