Hadis ve Fıkıh Usûlü Alimlerinin Hadislerin Değerlendirilmesine Farklı Yaklaşımları Üzerine Bir İnceleme: Muâz’ın (r.a.) İctihad Hadisi Örneği

Yıl 2020, Cilt: 4 Sayı: 1, 44 - 68, 15.07.2020

Halis Demir Necdet Aydoğdu

Öz

İslam âlimleri aslî (birinci derece) şer’î delillerin sıralamasının Kitap, Sünnet, icma ve kıyas şeklinde olduğu konusunda ittifak halindedir. İctihad, fakihlerin şer’i bir hüküm hakkında bilgiye ulaşmak için bütün gücünü harcaması demektir. Bazı İslam hukukçuları, ictihadın delil olarak kullanılmasında Muâz (r.a.) hadisi olarak bilinen rivayeti örnek olarak göstermişlerdir. Bu konuda içerikleri farklı çok sayıda rivayet bulunmaktadır. Bu çalışmamızda Hz. Peygamber’in (s.a.v.) Yemen’e göndermeden önce karşılaştığı davaları nasıl çözeceğine dair soruları ve Muâz’ın (r.a.) cevaplarını içeren meşhur rivayeti inceleyeceğiz. Rivayetin yer aldığı temel hadis kaynaklarını, bu kaynaklardaki isnad ve metin formlarını tesbit edeceğiz. Rivayetlerin önce isnad sonra da metin tahlillerini yaparak delil değerini ortaya koymaya çalışacağız. Bu hadis özelinde hadisçi ve fıkıhçı âlimlerin hadisleri değerlendirmelerindeki farklı yaklaşımlarını tesbit etmeye çalışacağız.

Anahtar Kelimeler

Kitap, Sünnet, Hadis, İctihâd, Muâz b. Cebel

Kaynakça

• Abd b. Humeyd, Abd b. Humeyd b. Nasr el-Kissî (el-Keşşî). Müsned. Thk. Mustafa b. el-Adevî. 2. Baskı. 2 Cilt. Riyad: Dâru Belensiyye, 1423/2002.
• Ahmed b. Hanbel, Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî el-Mervezî, Müsned, thk. Şuayb el-Arnâud v.dğr. 50 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1416/1995.
• Aşıkkutlu, Emin. “Mübhem”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 31: 436-437. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınevi, 2006.
• Azîm Âbâdî, Muhammed Şemsülhakk. Avnu’l-Ma’bûd Şerhu Süneni Ebî Dâvud. Thk. Abdurrahmân Muhammed Osmân. 2. Baskı. 14 Cilt. Medine: el-Mektebü’s- Selefiyye,1388/1969.
• Bağdâd, Hatîb. Ahmed b. Ali b. Sâbit. el-Fakîh ve’l-Mütefakkih. Thk. Ebû Abdirrahmân Âdil b. Yûsuf el-Azâzî. 2 Cilt. Demmâm: Dâru İbnü’l- Cevzî, 1417/1996.
• Bağdâdî, Hatîb Ahmed b. Alî b. Sâbit. el-Kifâye fî İlmi’r-Rivâye. Thk. İbrâhim b. Mustafâ ed-Dimyâtî. 2 Cilt. Dâru’l-Hüdâ, 1423/2003.
• Bardakoğlu, Ali. “Delil”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 9: 138-140. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınevi, 1994. Beyhakî, Ahmed b. el-Hüseyn b. Alî. Ma’rifetü’s-Sünen ve’l-Âsâr. Thk. Abdülmu’tî Emîn Kal’acî. 15 Cilt. Kâhire: Dâru’l-Vefâ, 1411/1991.
• Beyhakî. es-Sünenü’l-Kübrâ. Thk. Muhammed Abdulkâdir Atâ. 2. Baskı. 11 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1423/2003.
• Beyhakî. es-Sünenü’s-Sağîr. Thk. Abdülmu’tî Emîn Kal’acî. 4 Cilt. Karaçi: Câmiatü’d-Dirâsâti’l-İslâmiyye, 1410/1989.
• Buhârî, Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cu‘fî. et-Târîhu’l-Kebîr. 9 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Buhârî. et-Târihu’s-Sağîr. Thk. Mahmûd İbrâhîm Zâyed. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 1406/1986.
• Cessâs, Ahmed b. Alî er-Râzî. el-Fusûl fi’l-Usûl, thk. Acîl Câsim. 4 Cilt. Kuveyt: Vizâratu’l-Evkâf, 1414/1994.
• Cûzekānî, Hüseyn b. İbrâhîm b. Hüseyn el-Hemedânî. el-Ebâtîl ve’l-Menâkîr. Thk. Abdurrahmân b. Abdilcebbâr el-Firyevâî. 2 Cilt. Nârs: İdâretü’l-Buhûsi’l-İslâmiyye, 1403/1983.
• Cüveynî, Rüknüddîn Abdülmelik b. Abdillâh b. Yûsuf. el-Burhân fi Usûli’l-Fıkh. Thk. Abdülazîm ed-Dîb. 2 Cilt. b.y., 1399.
• Dârekutnî, Alî b. Ömer b. Ahmed. el-ʿİlelü’l-vâride fi’l-ehâdîsi’n-nebeviyye. Thk. Mahfûzurrahmân Zeynullâh es-Selefî. 11 Cilt. Riyâd: Dâru Tîbe, 1405/1985.
• Dârimî, Abdullah b. Abdirrahmân b. el-Fazl. es-Sünen. Thk. Hüseyn Selîm Esed, 3 Cilt. Riyâd: Dâru’l-Muğnî, 1421/2000.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş‘as b. İshâk es-Sicistânî. es-Sünen. Thk. Şuayb el-Arnaûd-Kâmil Karabellî. 7 Cilt. Dimeşk: Dâru’r-Risâle el-Âlemiyye, 1430/2009.
• Ebû Dâvud, Süleymân b. el-Eş‘as b. İshâk es-Sicistânî. Risâletü Ebî Dâvud ilâ ehl-i Mekke. Thk. Muhammed b. Lütfî es-Sabbâğ. 3. Baskı. Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 1405/1985.
• Elbânî, Muhammed Nâsıruddîn. Silsiletü’l-Ehâdisi’d-Daîfe. 14 Cilt. Riyâd: Mektebetü’l-Meârif, 1412/1992.
• Gazâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed et-Tûsî. el-Mustesfâ. Thk. Hamz b. Züheyr Hâfız. 4 Cilt. Medine: Şeriketü’l-Medineti’l-Münevvere Li’t-Tab’, b.y., ts.
• Hüseynî, Şemsüddîn Muhammed b. Alî b. el-Hasen ed-Dımaşkī. Kitâbü’t-Tezkira, Thk. Rıf’at Fevzî Abdülmuttalib. 4 Cilt. Kâhire: Mektebetü’l-Hâncî, 1417/1996.
• İbn Abdilberr, Yûsuf b. Abdillâh b. Muhammed en-Nemerî. Câmiu Beyâni’l-İlmi ve fadlih. Thk. Ebü’l-Eşbâl ez-Züheyrî. 2 Cilt. Demmâm: Dâru İbni’l-Cevzî, 1414/1994.
• İbn Arabi, Muhammed b. Abdillâh b. Muhammed el-Meâfirî. el-Mesâlik fî şerhi Muvattai Mâlik. Haz. Yûsuf el-Karadâvî. 8 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Garbi’l-İslâmİ, 1428/2007.
• İbn Ebî Şeybe, Ebû Bekr Abdullāh b. Muhammed İbrâhîm. el-Musannef. Thk. Hamed b. Abdillâh el-Cum’a- Muhammed b. İbrâhîm el-Luheydân. 16 Cilt. Riyâd: Mektebetü’r-Rüşd Nâşirûn, 1425/2004
• İbn Hacer, Ahmed b. Alî b. Muhammed İbn Hacer el-Askalânî. Muvâfakatu’l-Hubr el-Haber. Thk. Hamdi Abdülmecid es-Selefi-Subhi es-Seyyid Casim. 2. Baskı. 2 Cilt. b.y., 1414/1993.
• İbn Hazm, Ali b. Ahmed b. Said. el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm. Thk. Ahmed Muıhammed Şâkir. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Âfâki’l-Cedîde, 1403/1983.
• İbn Hibbân, Muhammed b. Hibbân b. Ahmed el-Büstî. Kitâbü’s-Sikât. Thk. Muhammed Abdülmuîd Hân. 10 Cilt. Haydarâbâd: Dâiretü’l-Meârifi’l-Osmânyye, 1393/1973.
• İbn Kesir, İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbiddîn Ömer b. Kesîr. Tefsîru’l-Kurâni’l-Azîm. Thk. Sâmî b. Muhammed es-Selâme. 8 Cilt. Riyâd: Dâru’t-Tîbe, 1418/1997.
• İbn Kudâme, Muvaffakuddîn Abdullāh b. Ahmed b. Muhammed el-Makdisî. Ravdatu’n-Nâzır. Haz. Şa’bân Muhammed İsmâîl. 2 Cilt. Mekke: el-Mektebetü’l-Mekkiyye, 1419/1998.
• İbn Mülakkîn, Sirâcüddîn Ömer b. Alî b. Ahmed el-Ensârî el-Mısrî. el-Bedru’l-Münir. Thk. Mustafa Ebü’l-Gayt Abdülhayy v.dğr., 10 Cilt. Riyâd: Dâru’l-Hicre, 1425/2004. İbn Receb el-Hanbelî. Beyânu Fadli İlmi’s-Selef ‘ale’l-Halef. Thk. Muhammed b. Nâsır el-Acmi. 2. Baskı. Kuveyt: Dâru’s-Samîmî, 1406/1986.
• İbn Salah, Takıyyüddîn Osmân b. Salâhiddîn Abdirrahmân b. Mûsâ eş-Şehrezûrî. Mukaddime. Thk. Usâme el-Belhî. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1431/2010.
• İbn Teymiyye, Takıyyüddîn Ahmed b. Abdilhalîm b. Mecdiddîn el-Harrânî. Mecmûü’l-Fetâvâ. Der. Abdurrahmân b. Muhammed b. Kâsım. 37 Cilt. Medine: Mucemmau’l-Melik Fehd, 1425/2004.
• İbnü’l-Cevzî, Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed el-Bağdâdî. el-ʿİlelü’l-mütenâhiye fi’l-eḥâdîs̱i (aḫbâri)’l-vâhiye. Thk. Halîl el-Meyyis. 2 Cilt. Beyrut: Dâru'’-Kütübi'’-İlmiyye, 1403/1983.
• İbnü’l-Kattân, Alî b. Muhammed b. Abdilmelik el-Kutâmî el-Fâsî. Beyânü’l-Vehm ve’l-İhâm. Thk. el-Hüseyn Âyet Saîd. 6 Cilt. Riyâd: Dâru Tîbe, 1417/1997.
• İbnü’l-Kayyim el-Cevzî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ebî Bekr b. Eyyûb ez-Züraî ed-Dımaşkī el-Hanbelî. İ’lâmü’l-Muvakkiîn. Tah. Ebû Ubeyde Meşhur b. Hasen. 7 Cilt. Cidde: Dâru İbnü’l-Cevzî, 1423. İbnü’l-Vezir, İzzüddîn Muhammed b. İbrâhîm b. Alî el-Yemânî. el-Avâsım mine’l-Kavâsım. Thk. Şuayb el-Arnaud. 2. Baskı. 9 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 1412/1992.
• Kevserî, Muhammed Zâhid. Makâlât. Kahire: el-Mektebetü’t-Tevfîkiyye, ts.
• Koçyiğit, Talat. “Mubhem”, Hadis Istılahları. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1985.
• Kur’an Yolu Meali. Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınevi.
• Makdisî, Muhammed b. Tâhir. Zahîratu’l-Huffâz. Thk. Abdurrahmân b. Abdilcebbâr el-Firyevâî. 5 Cilt. Riyâd: Dâru’s-Selef, 1416/1996.
• Serahsî, Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed. el-Mebsût. 31 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, ts.
• Suyûtî, Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebîbekr. Tedrîbü’r-Râvî. Thk. Abdülvehhâb Abdüllatîf. 3. Baskı. Kâhire: Mektebetü Dâri’t-Türâs, 1426/2005.
• Şâtıbî, İbrâhîm b. Mûsâ b. Muhammed el-Lahmî. el-Muvâfakât. Şerh ve Tahrîc: Abdullâh Dıraz. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1425/2004.
• Şevkânî, Muhammed b. Alî b. Muhammed es-San‘ânî el-Yemenî. el-Fethu’r-Rabbânî. Thk. Muhammed Subhî b. Hasen. 12 Cilt. (San’a: Mektebetü’l-Cîli’l-Cedîd, ts.
• Taberânî, Müsnidü’d-dünyâ Süleymân b. Ahmed b. Eyyûb. el-Mu’cemü’l-Kebîr. Thk. Hamdî Abdülmecîd es-Selefî. 25 Cilt. Kahire: Mektebetü İbn Teymiyye, ts.
• Tahâvî, Ahmed b. Muhammed b. Selâme el-Ezdî el-Hacrî el-Mısrî. Şerhu Müşkili’l-Âsâr. Thk. Şuayb el-Arnaûd. 16 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1415/1994.
• Tayâlisî Süleymân b. Dâvûd b. el-Cârûd. el-Müsned. Thk. Muhammed Abdulmuhsin et-Türkî. 4 Cilt. Cîze: Dâru Hicr, 1420/1999.
• Tirmizî, Muhammed b. İsâ. es-Sünen. Thk. Muhammed Nâsıruddîn el-Elbânî- Meşhûr b. Hasen Âl Selmân. Riyâd: Mektebetü’l-Meârif, ts.
• Uğur, Mücteba. “Mechûlü’l-Ayn”. Ansiklopedik Hadis Terimleri Sözlüğü. Ankara: TDV Yayınları, 2018.
• Uğur, Mücteba. “Sâkıt”. Ansiklopedik Hadis Terimleri Sözlüğü. Ankara: TDV Yayınları, 2018.
• Ukaylî, Muhammed b. Amr b. Mûsâ b. Hammâd. Kitâbu’d-Duafâi’l-Kebîr. Thk. Abdülmu’tî Emîn Kal’acî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1404/1984.
• Zehebî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Mîzânü’l-İ’tidâl. Thk. Ali Muhammed el-Becâvî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, ts.
• Zehebî. Târîhu’l-İslâm. Thk. Ömer Abdusselâm Tedmürî. 53 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1414/1994.
• Zehebî. Telhîsu’l-İleli’l-Mütenâhiye. Thk. Ebû Temîm Yâsir b. İbrâhîm b. Muhammed. Riyâd: Mektebetü’r-Rüşd, 1419/1998.
• Zerkeşî, Bedrüddîn Muhammed b. Bahâdır b. Abdillâh. el-Bahru’l-Muhît. Haz. Abdussettâr Ebû Gudde. 6 Cilt. Kahire: Dâru’s-Safve, 1413/1992.
• Zerkeşî, Bedrüddîn Muhammed b. Bahâdır b. Abdillâh. el-Mu’teber. Thk. Hamdî b. Abdilmecid es-Selefî. Kuveyt: Dâru’l-Erkam, 1404/1984.