Gürcistan Fatihi Habîb b. Mesleme'nin Hayatı

Yıl 2020, Cilt: 4 Sayı: 1, 115 - 137, 15.07.2020

İhsan Arslan Hasan Artar

Öz

Fatih komutan ve idareci yönüyle öne çıkan bir sahâbî olan Habîb b. Mesleme, daha geçliğe ilk adımı attığı yıllarda cihad arzusuyla Hz. Peygamber’in yanına geldi. İlk olarak Hz. Peygamber’in sancağı altında Tebük Seferi’ne katıldı. Genç bir savaşçı olarak Hz. Ebû Bekir döneminde bir birliğin başında komutan olan Habîb, Hz. Ömer döneminde özellikle Cezire ve Azerbaycan bölgelerinde fetihler yapıp valilik görevlerinde bulundu. Hz. Osman dönemlerinde ise İrmîniye bölgesinde yaptığı fetihlerden dolayı “Habîbü’r-Rûm” lakabını aldı. İrmîniye’de ve özellikle Gürcistan’da çok sayıda yeri antlaşma veya fetih yoluyla İslâm topraklarına kattı. Sıffîn savaşında ve daha sonraki dönemde Muâviye tarafında yer alan Habîb b. Mesleme, onun hilafetinin ilk yıllarında vefat etti. Habîb b. Mesleme’nin askerî faaliyetleri çerçevesinde hayatı araştırmamızın konusu olmuştur.

Anahtar Kelimeler

İslâm Tarihi, Sahâbî, Habîb b. Mesleme, İrmîniye, Gürcistan, Habîbü'r-Rûm

Kaynakça

• Abû’l-Farac, Georgy. Abû’l-Farac Târihi. çev. Ömer Rıza Doğrul. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1999.
• Ağırakça, Ahmed. İslâm Tarihi Hz. Ebû Bekir Devri. İstanbul: Burç Yayınları, 1998.
• Ahmed b. Hanbel. Musnedu’l-İmam Ahmed b. Hanbel. thk. Şuayb el- Arnaût-Âdil Mürşid-Âmir Ğadbân. Beyrut: Muessetu’r-Risale, 1999-1419.
• Alan, Hüseyin. Siyerin Gölgesinde Hz. Peygamber Öncesi Mekke veArabistan. İstanbul: Beyan Yayınları, 2014.
• el-Ali, Abdulkerim. “Habîb b. Mesleme el-Fihrî”. el-Mevsuatu’l-Arabiyye, 8 (2003): 35-36.
• Arslan, İhsan. “Hulefâ-i Râşidîn Döneminde İyâz b. Ğanm”. İSTEM, 10/19 (2012): 101-120.
• Beğavî, Ebu’l-Kâsım Abdullah b. Abdulaziz b. el-Merzubân b. Sâbûr. Mu’cemu’s-Sahâbe. nşr. Muhammed el-Emîn b. Muhammed el-Cükenî, 2 cilt. Kuveyt: Mektebet-u Dâru’l-Beyân, 2000-1421.
• Belâzürî, Ahmed b. Yahya, Cümel-u min Ensâbi’l-Eşrâf, nşr. Süheyl Zekâr, Riyâd ez- Zerkelî. Beyrut: Daru’l-Fikr, 1996-1417.
• Belâzürî, Ahmed b. Yahya. Futûhu’l-Buldân. çev. Mustafa Fayda. İstanbul: Siyer Yayınları, 2013.
• Bozan, Oktay. “Abbasi İdaresi Altında Ermeniler ve Ermeni İsyanları”. İSTEM 11/22 (2013): 23-41.
• Bünyadov, Ziya. VII.-IX. Asırlarda Azerbaycan, Rusçadan çev. Cabbar Cabbarov, Hasan Alizade. Bakü: Şark-Garb Yayınları, 2007.
• Cevdet Paşa, Ahmed Kısâs-ı Enbiyâ ve Tevârîh-i Hulefa, 2 cilt. İstanbul: Bedir Yayınevi, 1966.
• Çelikkol, Yaşar. İslâm Öncesi Mekke. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2016.
• Çunukçu, Asri, “Habîb b. Mesleme” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 14: 372-373. İstanbul: TDVY, 1996.
• Ebû Davud, Süleymân b. Eşa’s el-Ezdî es-Sicistânî. Sünen-i Ebî Davud. nşr. Şua’yb el-Arnaût-Muahammed Kâmil. Beyrut: Daru’r- Risâleti’l-Alemiyye, 2009-1430.
• Ebû Sa’d, Abdulkerim b. Muhammed b. Mansur et-Temimî es-Sem’ânî el-Mervezî. el-Ensâb, nşr. Abdurrahman b. Yahya el-Muallimi’l-Yemânî, Haydarabad: Meclisu Daireti’l-Mearifi’l-Osmaniyye, 1962-1382.
• Ebû Ubeyd, Kasım b. Sellâm. Kitâbu’l-Emvâl. nşr. Dr. Muhammed A’mmâre, Beyrut: Dâru’ş-Şurûk, 1989-1409.
• Gümüş, Nebi. “XVI. Asır Osmanlı-Gürcistan İlişkileri”. Doktora Tezi. Marmara Üniversitesi, 2000.
• Gümüş, Nebi, İlk Dönem İslâm-Gürcü İlişkileri, Rize: Karadeniz Basın Yayın, 2007.
• Gümüş, Nebi, Tariel Nakaidze, “Bilim, Ahlak ve Sanat Bağlamında Çağdaş İslâm Algıları”, Gürcistan’da İslâm Algısı, ed. Cenciz Batuk, Hasan Atsız. 2/131-143. Samsun: Canik Belediyesi, 2011.
• Gümüş, Nebi, “İslâm Tarihi Kaynaklarında Ermeniler” Tarihte Türkler ve Ermeniler, 1/a Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2014. 1: 207-223.
• Gürbüz, Osman. “Abdurrahman Gazi Kimdir?”. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 20/3. (2016): 1155-1171.
• Gürbüz, Osman, “Kâlîkalâ-Erzen İsimlerinin Menşei ve Erzrum’un Fethine Dair Bazı Değerlendirmeler”, İLTED, 2/46 (2016): 131-143.
• Güzel, Fatih “İrmîniye Fatihi Habîb b. Mesleme el-Fihrî’nin Hayatı ve Askeri Faaliyetleri”. Türkiye İslâmiyat Araştırmaları Dergisi 2/2. (2018): 205-222.
• Halife b Hayyât. Tarih-u Halife b. Hayyât. çev. Abdulhalik Bakır, nşr. Ekrem Ziye Umeri, Ankara: Bizim Büro Basımevi, 2001.
• Halebî, Muhammed Rağıb b. Mahmud b. Haşim. A’lamu’n-Nübela bî Tarih-i Haleb, Haleb: Daru’l-Kalem, 1988-1409.
• Hattâb, Mahmud Şit. “Habîb b. Mesleme el-Fihrî, Fâtihu Şatra İrmîniyye” Mecelletu’l-Mecma’ Lugati’l-Arabiyye bi Dimeşk. a/49. (1974): 34-58.
• Hattâb, Mahmud Şit, Kâdetü’l- Fethi’l-İslâmî fî Ermenîya. Beyrut: Dâr-u ibn Hazm, 1998-1419.
• İbn Abdiberr, Ebû Ömer Yusuf b. Abdullah b. Muhammed b. Âsım en-Nümerî el-Kurtubî. el-İstiâ’b fî Ma’rifeti’l-Ashâb. nşr. Ali Muhammed el-Becavî, Beyrut: Dâru’l-Ceyl, 1992-1412.
• İbn A’sem el-Kûfî. Kitâbu’l-Fütûh thk. Ali Şîrî. 9 cilt. Beyrut: Dâru’l-Ezvâ, 1991-1411.
• İbn Asâkîr. Târih-u Dimeşk, nşr. Amr b. Ğurâme el-Amrî, 80 cilt. Beyrut: Daru’l-Fikr, 1995-1415.
• İbnü’l-Cevzî, Ebû Ferec Abdurrahman b. Ali b. Muhammed. el-Muntazam fi Tatihi’l-Mülük ve’l-Umem. nşr. Muhammed Abdulkadir Atâ-Mustafa Abdulkadir Atâ, Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1993-1423.
• İbnü’l-Esîr, Ebû’l-Hasan Ali b. Muhammed el-Cezerî. Usdu’l-Ğabe fî Ma’rifeti’s Sahabe, 1 cilt. Beyrut: Daru’l- Fikr, 1989-1409.
• İbnü’l-Esîr, Ebû'l-Hasan, el-Kâmil fi’t-Tarih Tecümesi. çev. Komisyon. İstanbul: Hikmet Yayınları, 2008.
• İbn Habîb, Ebû Ca’fer Muhammed b. Habîb b. Ümeyye b. Amr b. el-Haşimi el-Bağdâdî. el-Muhabber. nşr. İlize Liyahtn Shteeter, Beyrut: Daru’l-Âfaâk el-Cedîde, t.y.
• İbn Hıbbân, Ahmed et-Temimî el-Bustî. Kitâbu’s-Sıkât. Beyrut: Daru’l- Fikr, t.y.
• İbn Hacer, İmam Hafız Ahmed b. Ali el-Askalanî. el-İsâbe fi’t-Temyizi’s-Sahâbe. 6 cilt. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1995-1415.
• İbn Haldun, Ebû Zeyd Veliyuddin el-Hadramî el-İşbîlî. Divânu’l-Mubtedei ve’l-Haber fî Târihi’l-Arab ve’l-Berberi, nşr. Halîl Şehâde. Beyrut: Daru’l-Fikr, 1988-1408.
• İbn Mâce, Muhammed b. Yezîd el-Kazvînî Ebû AbdullaH Sünen-ü İbn Mâce, nşr. Şua’yb el-Arnaût-Âdil Mürşîd-Saîd el-Lühâm. Beyrut: Daru’r-Risâleti’l-Alemiyye, 2009-1430.
• İbn Sa’d, Ebû Abdillah Muhammed b. Menî’ el-Kâtib el-Hâşimî el-Basrî el-Bağdâdî. Kitâbu’t-Tabakâti’l-Kübra. Nşr. Dr. Ali Muhammed Ömer. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 2001-1421.
• İbn Sa’d, Ebû Abdillah, el-Cuzu’l-Mutemmimu li Tabakâti İbn Sa’d, nşr. Muhammed b. Sâmil es-Sülemî. 5 cilt. Taif: Mektebetu’s-Sadîk, 1993-1414.
• İpek, Ali. “Şam’dan Kars’a Fetih Ordusu”. Kafkas Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 4 (2015) 41-54.
• Ali, Ercan Cengiz, “Müslümanların Aras Boylarının Fetihlerinde Önemli Bir Karargâh Aruc”, Kafkas Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 6 (2016): 19-28.
• İsbahânî. Ebû Nua’ym Ahmed b. Abdullah b. İshak b. Musa b. Mehran. Ma’rifeti’s-Sahabe. nşr. Â’dil b. Yûsuf el-A’zzâzî. Riyad: Daru’l- Vatan Linneşr, 1998-1419.
• İskender, Fâyiz Necib. el-Futûhatü’l-İslâmiyye li Biladi’l-Kürc. İskenderiye: Dâru’l-Fikri’l-Câmiî’, 1988.
• Kaegi, Walter E. Bizans ve İlk İslâm Fetihleri. Çev. Mehmet Özay. İstanbul: Kaknüs Yayınları, 2000.
• Külekçi, Cahit. İslâm Tarihinde Ermeniler ve Ermenistan Fetihleri, İstanbul: Dün Bugün Yayınları, 2012.
• Lammens, H. “Habîb b. Mesleme” İslâm Ansiklopedisi. 5: 9. İstanbul MEB Yayınları, 1987.
• Mihail, Süryanî Patrik. Vakainame. 1. Kısım (622-1042), Fransızca ve Ermeniceden Türkçeye çev. Hrand D. Andreasyan. İstanbul: 1944
• Mustafa, Reşad Aziz Oğlu. “Tiflis Emirliği”. Doktora Tezi. Azerbaycan Milli İlimler Akademisi, 2013.
• Sallâbî, Ali Muhammed, Birinci Halife Hz. Ebû Bekir Hayatı, Şahsiyeti ve Dönemi. çev. Şerafettin Şenaslan. İstanbul: Siyer Yayınları, 2017.
• Sallâbî, Ali Muhammed Muhammed. III. Halife Hz. Osman’ın Hayatı Şahsiyeti ve Dönemi, çev. Ayhan Ak, İstanbul: Ravza Yayıncılık ve Matbaacılık, 2015.
• Sallâbî, Ali Muhammed, Mü’minlerin Emiri Hz. Ali, Hayatı, Şahsiyeti ve Yaşadığı Çağ. trc. Şerafettin Şenaslan. İstanbul: Ravza Yayıncılık ve Matbaacılık, 2008.
• Streck, M. “İrmîniye”. İslâm Ansiklopedisi. 4: 317-326. İstanbul: MEB Yayınları, 1979.
• Yâkut, Şehabeddin Ebî Abdullah b. Abdullah el-Hamevî. Mu’cemü’l- Buldân, 5 cilt. Beyrut: Dâru’s-Sadr, 1988-1398.
• Yaman, Ahmet. “Tenfîl”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40: 451. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Zehebî, Şemseddîn Ebû Muhammed b. Ahmed b. Osmân b. Kaymâz. Siyer-i Şemseddîn, A’lâmu’n-Nubelâ. nşr. eş-Şeyh Şua’yb el-Arnâût. Muessetu’r-Risâle, 1985-1405.
• Zehebî, Şemseddîn, Târihu’l-İslâm ve Vefeyâti’l-Meşâhîr ve’l-E’lâm, Beyrut: Daru’l-Kitabi’l-Arabî, 1993.