İslam Geleneğinde Mezhepleşme Algısı ve Mezhep Olgusu

Yıl 2020, Cilt: 4 Sayı: 2, 43 - 70, 30.12.2020

Bayram Çınar

Öz

İslam mezhepleşme geleneği karşısında pozitif bir tutum geliştirmemiştir. Bunun kültürel, sosyal, tarihi ve coğrafi sebeplerinden söz edilebilir. İslamiyet'in ilk asrında vuku bulan siyasi ihtilaflar ve dini eğilimler sahabeler arasında farklı siyasi tutumların ortaya çıkmasına yol açar. Bu siyasi tutumlar da süreç içinde kurumsallaşarak mezhepleri ortaya çıkarır. Mezhep ögesine karşı toplumsal ayrışma endişesi sebebiyle olumlu bir tavır gösterildiği söylenemez. Kurumsallaşma sürecinin bir sonucu olan mezhepler, kuruldukları merkezlerden taşraya doğru bir yayılım göstererek alanda etkili olmuştur. Bir mezhep, kültürel eğilim ve doku sebebiyle farklı bölgelerdeki yayılım hızı sosyal dokuya temas edebilmesi ile orantılı olmuştur. Öte yandan siyasal iktidara yakın görüşü olan mezhepler iktidarlar tarafından desteklenmişlerdir. Buna karşın muhalif söylemli mezhepler ise alandaki metinlerin etkisi ile dışlanmışlardır. Bu yaklaşımın bir sonucu olarak da İslam geleneğinde iktidara muhalif siyasal mezhep ve söylemler gelişme imkânı bulamamışlardır.
Bu çalışmada İslam mezhep geleneğinin ortaya çıkma süreci ve sürecin sorunlarına eleştirel bir yaklaşımla değinilecektir. Bundaki amacımız sürecin anlaşılmasını kolaylaştırmaktır.

Anahtar Kelimeler

İslam,, Mezhep,, Ekol,, Akaid,

Kaynakça

• Adiy, Yahya b. Makaletun fi't tevhid (thk. Halil Samir). Roma: el Mahedi el Babevî eş-Şarki, 1980.
• Ahmed Emin, Fecru'l- İslam. Çev. Ahmed Serdaroğlu. Ankara: Kılıç Yayınevi, 1976.
• Alî, Cevad. Cahiliye'den İslam'a ibadet tarihi. Çev. Muammer Bayraktutar. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2015.
• Anthony, Sean W. “Muḥammad, the Keys to Paradise, and the Doctrina Iacobi: A Late Antique Puzzle.”Der Islam 91/ 2 (2014), 243-265.
• Ay,Mahmut “Mu'tezile ve Siyaset İlişkisi.”Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi, 2000.
• Bağdadî, Tahir b. Muhammed. el-Fark Beyne'l-Fırak, (thk. Muhammed Muhyiddîn Abdulhamid). Beyrut: Mektebetu'l-Asriye, 1995.
• Basri, Hasan. “Hasan Basri’nin Kader Hakkında Hallife Abdülmelik b. Mervan’a Mektubu”. (çev. Lütfi Doğan,– Yaşar Kutluay).”Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3/3 (1954), 75-84.
• Bryans, Robert T. “Christian theological attitudes vis-a-vis Islam: the effect on West-Muslim relations.”Naval Postgraduate School Master’s Thesis, December 2002.
• Cahız, Ebu Osman Amr b. Bahr. Resailu'l Cahızl (thk. Abdüsselam, Muhammed Harun). 4 cilt. Beyrut: Daru'l Ceyl, 1991.
• Cüveyni, İmâmü’l-Haremeyn. el-Gıyasi: Gıyasü’l-Ümem fi’ltiyasi’z-Zulem ( thk. Mustafa Hilmi- Fuad Abdülmün’im). İskenderiye: Daru'l Da'va, 1979.
• Ebu Zür'a, Abdurrahman b. Amr ed-Dımaşki. Tarihu Ebu Zür'a (thk. Halil Mansur). Beyrut: Daru’l Kutubu’l İlmiye, 1996.
• el-Bağdadî, Abdülkahir. el-Fark Beyne’l-Fırâk (thk.Muhammed Osman el-Huşi). Kahire: Mektebetü İbn Sina, ts.
• el-Belhî, Ebu'l-Kasıml, Abdülcebbar Kâdî, ve Hâkim el-Cûşemî. “Kitab Fadlu’l-İtizal ve Tabakâtu’l-Mu’tezile ve Mubayenetihim li Saîri'l -Muhalifin.”Kitab Fadlu’l-İtizal ve Tabakâtu’l-Mu’tezile (thk.Fuâd Seyyid) içinde, yazan Abdülcebbar Kâdî, 121. Beyrut: Dâru'l-Fârâbî, 2017.
• el-Cüşemî, Ebu Sa’d Muhassin b. Muhammed. Tahkiku'l- ûkûl Tashihu'l- Usul (thk. Abdus'selam Abbas el Vecih). Sen'a: Daru'l Kutubu'l Vataniye, 2002.
• el-Mâturîdî, Ebu Mansur. Kitâbu’t-Tevhîd ( thk. Bekir Topaloğlu, Muhammed Aruçi). Beyrut, İstanbul: Daru Sadr,Mektebetu’l İrşad, 2001.
• Eren, Muhammet Emin. Hadis Tarih ve Yorum: 73 Fırka Hadisi Üzerine Bir İnceleme. İstanbul: Kuramer Yayınları, 2017.
• er-Râzî, Fahreddin. Esâsu’t-takdîs (thk.Ahmed Hicâzî es-Sekâ). Kahire: Mektebetü’l-Külliyyâti’l- Ezheriyye, 1986.
• Esen,Muammer. “Kur’an’ın Ehl-i Kitaba Bakışı.’ Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 51/1 (2010), 93-110.
• es-Semerkandi, Hakim. İslam İnançları ve Ehl-i Sünnet Yolu “es-Sevadu'l-Azam” . Çev. Ali Vehbi Cengiz. Ankara, 1975.
• Eş'arî, Ebu’l-Hasan. el-İbâne ‘an usûli’d-diyâne (thk. Fevkiye Hüseyin Mahmûd). 2 cilt. Kahire: Dâru'l Ensar, 1977.
• Fığlalı, Etem Ruhi. “Hariciliğin Doğuşuna Tesir Eden Bazı Sebepler.”Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 20/ 1 (1975), 219-247.
• —. İbâdiye’nin Doğuşu Ve Görüşleri. Ankara : Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1983.
• Gazzalî, Ebu Hamid. Faysalu't Tefrikâ (nşr. Mahmud Bîcû). Dimeşk, 1993.
• —. “İlcamu'l-Avam.”Mecmuatu Resail (thk. İbrahim Emin Muhammed) içinde, yazan Ebu Hamid Gazzalî. Kahire: Mektebetu't -Tevfikiyye, ts.
• —. el-İktisad fi’l-İtikad: İtikadda Orta Yol. Çev. Osman Demir. İstanbul: Klasik Yayınları, 2012.
• Guillaume, Alfred. “Theodore Abu Qurra as Apologist.”The Muslim World, 15 (1925): 42-51.
• Hatipoğlu, M. Sait. Hilafetin Kureyşiliği İslâm’da İlk Siyasi Kavmiyetçilik. Ankara: Kitabiyat Yayınları, 2005.
• —. "İslamda İlk Siyasi Kavmiyetçilik Hilafetin Kureyşliliği." Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 23/1 (1978), 121-213.
• Hoyland, Robert G. Seeing Islam as others saw it: a survey and evaluation of Christian, Jewish and Zoroastrian writings on early Islam. Princeton, New Jersey: The Darwin Press, 1997.
• İbn Batta, el-Ukberi. Eş-Şerhu ve'l İbane (Sa'd el-Gamidî). Riyad: Dâru'l emru'l-Evvel, 1432.
• İbn Ebî Yâ’lâ, el-Ferra’. Tabakâtu’l-Hanâbile(thk. Muhammed Hâmid el-Fakî). 2 Cilt. Kahire: Matbaatü's-Sünneti'l-Muhammediyye, ts.
• İbn Feres, el- Endülisî. Ahkamu'l-Kur'an (thk. Müncie bint el-Hâdî). 3 cilt. Beyrut: Dâr ibn Hazm, 2006.
• İbn Kudame, Muvafakuddin. es-Siratu’l–Mustakim fi İsbati Hurufi’l-Kâdîm (thk. Abdurrahman el- Humeyis) . Birleşik arap emirlikleri: Mektebetu'l- Furkan , 1999.
• İbn Kuteybe, Ebu Muhammed Abdullah b. Müslim. el-Me’arif (thk. Servet Ukkaşe). Kâhire: Dâru’l-Meârif, 1960.
• İbn Kuteybe, Ebu Muhammed Abdullah b. Müslim. el-İmâme ve’s-Siyâse (thk. Ali Şirî), 2 cilt. Beyrut: Dâru’l-Edva, 1990,
• İbn Manzur, Ebu’l-Fadl. Lisânü’l-arab, 15 Cilt., Dâru Sâdır, Beyrut 1990.
• İbn Murtaza, Ahmed b. Yahya. Tabakatu’l-Mu’tezile (thk. Susanna Diwald-Wilzer). Beyrut, 1961.
• İsfehanî, Ragıb. Mufredâti'l elfazi'l Kur'an (Safvan Adnan Davudî). Dimeşk: Daru'l Kalem, 2009.
• Kasım b. Sellâm, Ebu Ubeyd. Kitâbu’l-îmân (thk. Nasru’d din Albani ). Riyad: Mektebetu’l Meârif, 2000.
• Kasımî, Cemaleddin. Mehâsinu't-Te'vil (thk. Muhammed Bâsil). 9 Cilt. Beyrut: Daru'l Kutubu'l İlmiye, 1418.
• Khan,Nasir. Perceptions of Islam in the Christendoms: A historical survey. Oslo: Solum Publishers, 2006.
• Köklü, Recep. "Cemaat Kavramının Delaleti İle İlgili Yaklaşımlar ve İslam Düşünce Ekollerine Yansımaları." Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 17/3 (2017),157-192.
• Lâlekâî, Ebi'l Kasım. Şerhu Usûlu İ’tikâdi Ehli’s-Sunne (nşr. Neşât ibn Kelmal el Mısrî). 2 Cilt. İskenderiye: Dâru'l- Basîre, ts.
• Lapidus, Ira M. A history of Islamic societies. Cambridge: Cambridge University Press, 2002.
• Lewis, Bernard. The Political Language of İslam (Chicago: University of Chicago Press, 1988.
• Makdisî, Şemsüddîn. Ahsenü’t- Tekâsîm fî Ma’rifeti’l-Ekâlîm. Düzenleyen: M.J. De Goeje. Leiden, 1906.
• Malatî, Ebu Hüseyin. et-Tenbîh ve’r-Red alâ Ehli’lEhvâi ve’l-Bida. Kahire: Mektebetu'l-Ezheriye , ts.
• Onat, Hasan. “Şia İmamet Nazariyesi.”Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 32/1 (1991), 89-110.
• Özşenel,Mehmet. İlk Dönem Hadis-Rey Tartışmaları (Şeybânî Örneği). İstanbul: İFAV Yayınları, 2015
• Sarıçam, İbrahim. Emevî-Hâşimî İlişkileri. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1997.
• Şehristânî, Ebû’l-Feth Muhammed Abdulkerim. el-Milel ve’n-Nihal, (thk. Ahmed Fehmi Muhammed). 3 cilt. Beyrut: Daru'l Kutubu'l İlmiye, 1992.
• Taberî, Ebû Ca’fer İbn Cerîr. Tarîhu’l-Ümem ve’l-Mülûk ( nşr. Ebû Suhayb el-Kermî). Riyad: Beytü’l-Efkâri’d-Devliyye, ts.
• Watt, W. Montgomery. Geçmişten Günümüze Müslüman–Hıristiyan Diyalogu. Çev. Fuat Aydın. İstanbul: Birey Yayıncılık, 2000.
• —. Modern Dünyada İslâm Vahyi. Çev. Mehmet S. Aydın. Ankara: Hülbe Yayınları, 1982.
• Wendy Mayer, Bronwen Neil (Ed.). Religious Conflict from Early Christianity to the Rise of Islam. Berlin- Boston: Walter de Gruyter, 2013.
• Zorlu, Cem. Abbasilere yönelik dinı̂ ve siyası̂ isyanlar: Ebû Cafer al-Mansur dönem. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2001.
• —. İslam Tarihinde İlk İktidar Mücadelesi. İstanbul: İz yayıncılık, 2014.