Za-ne-ne Fiil Kökünün Sözlük Bilimsel Açıdan İncelemesi ve Kur’an’daki Kullanımları

Yıl 2022, Cilt: 6 Sayı: 1, 37 - 59, 29.06.2022

Muhammed Ali Büyükkeleş

Öz

Lügatçiler za-ne-ne kelimesinin manasını “İki şey arasında tercih yapmada kalınan şüphe durumu sonucunda bir tarafa olan inancın ağır basmasıyla onun tercih edilmesi” olarak açıklamışlardır. Fakat asıl manasının haricinde şek, sanı, töhmet, az gibi yakın anlamlarda; yakîn ve kasem gibi zıt anlamlarda kimisi yaygın olarak kimisi ise nadiren kullanılmıştır. Kelime yakîn ve şek olmak üzere iki zıt manada da hakiki anlamda kullanılmış ve zıt manaları kendisinde ihtiva etmesi sebebiyle ezdaddan sayılmıştır. Bu kelime Kur’an-ı Kerîm’de de yukarıda bahsedilen manalardan şek, sanı, töhmet, yakîn manalarında kullanılmıştır. Bu çalışmada za-ne-ne kökünden türeyen isim ve fillerin ifade etiği anlamlar incelenmiş, bu kökten türeyen kelimelerin Kur’an-ı Kerîm’de hangi manalarda kullanıldığı müfessirlerin yorumları ışığında analiz edilmiştir. Çalışmada kelimenin semantik incelenmesinin ardından örnekler üzerinden Kur’an-ı Kerîm’deki kullanımına ve kelimenin manasına göre ayetlere meal verme konularına değinilmiştir. Bu örnekler hakkında müfessirlerin birbirinden farklı ve müşterek yorumları bir araya getirilerek örnekteki kelimenin hangi manada kullanıldığı izah edilmiştir. Bu misaller üzerinden müfessirlerin bu kelimenin nerede hangi manaya delalet ettiği hakkında verdikleri ipuçları zikredilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Ẓan, şek, yakîn, sanı, töhmet

Teşekkür

çalışmalarım esnasında yardımlarını esirgemeyen danışman hocam doç. dr. Hasan UÇAR hocama en içten duygularımla teşekkür ederim.

Kaynakça

• Âlûsî, Ebu’s-Senâ Şihâbuddîn Maḥmûd b. Abdillâh b. Maḥmûd el-Ḥuseynî. Rûḥu’l-meʿânî fî tefsîri’l-Ḳurʾâni’l-ʿaẓîm ve’s-sebʿi’l-mes̱ânî. thk. Ali Abdulbârî Aṭıyye. 16 Cilt. Beyrût: Dâru’l-kutubu’l ilmiyye, 1. Baskı, 1415/1995.
• Askerî, Ebû Hilâl el-Ḥasen b. Abdillâh b. Sehl. el-Furûḳu’l-luġaviyye. thk. Muḥammed İbrahîm Selîm. Ḳâhire: Dâru’l-ilmi ve’s̱-s̱eḳâfeti li’n-neşri ve’t-tevzî’. -------Mu’cemu’l-furûḳu’l-luġavî. thk. Beytullâh Beyât. Kum: Muessesetu’n-neşru’l-İslam, 1. Baskı,1412/1991.
• Beġavî, Ebû Muḥammed Muhyissunne el-Ḥüseyn b. Mes‘ûd b. Muḥammed el-Ferrâ’. Meʿâlimu’t-tenzîl. thk. Abdurrezzâḳ el-Mehdî. 5 Cilt. Beyrût: Dâru iḥyâi’t-turâs̱i’l- arabî, 1. Baskı, 1420/2000.
• Belhî, Ebu’l-Ḥasen Muḳâtil b. Suleymân b. Beşîr el-Ezdî. et-Tefsîru’l-kebîr. thk. Abdullah Maḥmûd Şeḥḥâte. 5 Cilt. Beyrût: Dâru iḥyâi’t-turâs̱i’l-arabî, 1.Baskı, 1423/2002.
• Beyżâvî, Nâṣıruddîn Ebû Saîd (Ebû Muḥammed) Abdullāh b. Ömer b. Muḥammed. Envâru’t- tenzîl ve esrâru’t-teʾvîl. thk. Muḥammed Abdurraḥman el-Mar'aşlî. Beyrût: Dâru iḥyâi’t-turâs̱i’l-arabî, 1. Baskı, 1418/ 1997.
• Buḫârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cu‘fî. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. thk.Muḥammed Zuheyr b. Nâṣır en-Nâṣır. 9 Cilt. Beyrût: Dâru ṭavḳu’n-necât, 1. Baskı, 1422/2001.
• Cevherî, Ebû Nasr İsmâîl b. Hammâd. es-Ṣıḥâḥ Tâcu’l-Luġa ve Ṣıḥâḥu-l’Arabiyye. thk. Ahmed Abdulġafûr Attâr. 6 Cilt. Beyrût: Dâru-l’İlm li-l’melâyîn, 4.Baskı, 1407/1987.
• Curcânî, Ebü’l-Ḥasen Ali b. Muḥammed b. Ali eş-Şerîf el- el-Hanefî. Kitâbu’t-ta’rifât. Beyrût: Dâru’l- mektebetu’l-ilmiyye,1.Baskı, 1403/1983.
• Dânî, Osman b. Saîd b. Osman b. Ömer Ebu Amr ed-Dânî. el-Farḳu beyne’z-Zâdi ve’Zâi fî Kitâbi’llahi Azze ve Celle ve fî’l-Meşhûri’l-Kelâm. thk. Hâtim Sâlih ez-Zâmin. Dimeşk: Dâru’l-Beşâir, 1.Baskı, 1428/2007.
• Ebul’-Feth, Ḥasen b. Abdillah b. Aḥmed b. Abdulcebbâr. Dîvân İbn Ebi Ḥuṣayne. thk.Muḥammed Es’ad Ṭales. Beyrût: Dâru’s-ṣâdir, 3. Baskı, 1419/1999.
• Enbârî, Ebû Bekr Muḥammed b. el-Ḳâṣım b. Muḥammed. el-Eżdâd. thk. Muḥammed Ebu’l- Fażl İbrâhîm. Beyrût:Mektebet-l’asliyye,1407/1987. -------el-Muẕekker ve’l-muʾennes. thk. Muḥammed Abdu’l-Ḫâlil Ażîme. 2 Cilt. Cumhûriyyetu mıṣru’l-arabiyye:1401/1981.
• Endelusî, Ebû Ḥayyân Muḥammed b. Yûsuf b. Alî b. Yûsuf b. Ḥayyân. el-Baḥru’l-muḥîṭ. thk.Ṣıdḳî Muḥammed Cemîl. Beyrût: Dâru’l-fikr,1420/1999.
• Ferahîdî, Ebû Abdurrahman Halil b. Ahmed b. Amr. Kitâbu’l-Ayn. thk. Mehdi Mahzûmî, İbrâhim Sâmerrâi. Beyrut: Dâru Mektebeti Hilâl.
• Fîrûzâbâdî, Ebü’t-Ṭâhir Mecduddîn Muḥammed b. Ya‘ḳûb b. Muḥammed. Ḳâmûsu’l-Muḥîṭ. thk. Mektebetu taḥḳîḳi’t-turâs̱ fî muesseseti’r-risâle. Beyrût: Muesseseti’r-risâle, 8. Baskı 1426/2005.
• Ḫafâcî, Şihâbuddîn Aḥmed b. Muḥammed b. Ömer. Şerḥu Durreti’l-ġavvâṣ fî evhâmi’l-ḫavâṣ. thk.Abdulḥafîẓ Ferġalî Alî Ḳarnî. Beyrût:Dâru’l-Ceyl, 1. Baskı, 1417/1996.
• Ḫaṭṭâbî, Ebû Suleymân Ḥamd (Aḥmed) b. Muḥammed b. İbrâhîm b. Ḫaṭṭâb el-Bustî. Ġarîbu’l-Ḥadîs̱. thk.Abdilkerim İbrahim el-Ġarbâvî. 3 Cilt. Dimeşḳ: Dâru’l- Fikr,1402/1982.
• Herevî, Ebû Ubeyd el-Kāsım b. Sellâm b. Miskîn. Ġarîbu’l-hadîs̱. thk. Muḥammed Abdu’l- Muîd Ḫân. 4 Cilt. Ḥaydarâbâd: Maṭbaatu dâiratu’l-meârifu’l-os̱mâniyye, 1.Baskı, 1384/1964.
• İbn Abbâs, Ebu’l-Abbâs Abdullāh b. el-Abbâs b. Abdilmuttalib el-Kureşî. Tenvîru’l-miḳbâs min tefsiri ibn Abbâs. Beyrût: Dâru'l-kutubu'l-ilmiyye.
• İbn Aṭıyye, Ebû Muhammed Abdulhak b. Gālib b. Abdirrahmân b. Gālib el-Muhâribî el- Gırnâtî el-Endelusî. el-Muḥarreru’l-vecîz fî tefsîri’l-kitâbi’l-ʿazîz. thk. Abdusselâm Abduşşâfî Muhammed.6 Cilt. Beyrût: Dâru’l-kutubi’l-İlmiyye,1.Baskı,1422/2001.
• İbn Kes̱îr, Ebu’l-Fidâ’ İmâduddîn İsmâîl b. Şihâbiddîn Ömer b. Kes̱îr b. Dav’ b. Kes̱îr el- Kaysî el-Kureşî el-Busrâvî ed-Dımaşkī eş-Şâfiî. Tefsîru’l-Ḳurʾâni’l-ʿazîm. thk. Muḥammed Ḥuseyn Şemsuddîn. 9 Cilt. Beyrût: Dâru’l-kutubu’l- ilmiyye,1.Baskı,1419/1999.
• İbn Sîde, Ebu’l-Hasen Alî b. İsmâîl ed-Darîr el-Mursî. el-Muḫaṣṣaṣ. thk.Ḥalîl İbrahîm Cifâl.5 Cilt. Beyrût: Dâru iḥyâi’t-turâs̱i’l-arabî,1.Baskı,1417/1996.
• İbnu’l Cevzî, Ebu’l-Ferec Cemâluddîn Abdurraḥmân b. Alî b. Muḥammed el-Baġdâdî. Nuzhetu’l-aʿyuni’ n-nevâẓir fî ʿilmi’l-vucûh ve’n-neẓâʾir. thk.Muḥammed Abdulkerîm Kâẓım er-Rażî. Beyrût: Muessesetu’r-risâle,1.Baskı,1404/1984.
• İbnu’l-Munzîr, Muhammed b. Mukerrem b. Ali Ebu’l- Fażl Cemalu’d-Din el-Enṣarî. Lisânu’l-Arab. 15 Cilt. Beyrut: Daru Sâdır, 3. Baskı,1414/1993.
• İṣfahânî, Ebu Kāṣım el-Ḥuseyn b. Muhammed er-Râġıb. el-Mufredâtu fi Ġarîbi’l-Kur’ân. thk. Safvân Adnân ed-Dâvudî. Beyrût:Dâru’l-Kalem, 1. Baskı,1412/1991.
• Kâtip, Ebu'l-Ḥasen İsḥaḳ b. İbrâhîm b. Suleyman b. Vehb. el-Burḥân fî vucûhi-l’beyân. thk.Ḥafnî Muḥammed Şeref. Ḳâhire:Mektebetu’ş-şebâb, 1389/1969.
• Kazvînî, Aḥmed b. Fâris b. Zekeriyyâ er-Râzî. Mucemu’l-Meḳāyîsi’l-Luġa. thk. Abdusselam Muhammed Hârûn. 6 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Fikr,1399/1979.
• Kefevî, Ebu’l-Beḳâi Eyyûb b. Mûsâ el-Ḥuseynî. el-Kulluyyât Mu’cemu’l-muṣṭaleḥât ve’l- Furûḳu’l-luġaviyye. thk. Adnân Dervîş, Muḥammed el-Mısrî. Beyrût: Muessesetu’r- risâle,2.Baskı,1419/1998.
• Ḳurṭubî, Ebû Abdillâh Muḥammed b. Aḥmed b. Ebî Bekr b. Ferḥ. el-Câmiu li Aḥkâmi’l- Kur’ân, thk. Aḥmed Burdûnî, İbrahîm Aṭfeyş. 20 Cilt Ḳâhire: Dâru’l-kutubi’l-mıṣrıyye, 2.Baskı, 1384/1964.
• Nehrevânî, Ebu’l-Ferec el-Muâfâ b. Zekeriyyâ b. Yaḥyâ el-Cerîrî. el-Celîsu’ṣ-ṣâliḥu'l-kâfi ve'l-enîsu'n-nâṣıhu'ş-şâfi. thk. Abdulkerim Sami el-Cindi. Beyrût: Dâru'l-kutubu'l- ilmiyye, 1.Baskı, 1426/2005.
• Nesefî, Ebu’l-Berekât Ḥâfıẓuddîn Abdullah b. Aḥmed b. Maḥmûd. Medâriku’t-tenzîl ve ḥaḳāʾiḳu’t-teʾvîl. thk. Yusuf Ali Bedîvî. 3 Cilt. Beyrût: Dâru’l-kelimu’ṭ-ṭayyib, 1.Baskı, 1419/1998.
• Râzî, Ebû Abdillâh (Ebü’l-Fażl) Faḫruddîn Muḥammed b. Ömer b. Ḥuseyn et-Taberistânî. Mefâtîḥu’l-ġayb. 32 Cilt. Beyrût:Dâru iḥyai’t-turâs̱, 3.Baskı, 1420/1999.
• S̱a‘lebî, Ebû İsḥâk Aḥmed b. Muḥammed b. İbrâhîm en-Nîsâbûrî. el-Keşf ve’l-beyân ʿan tefsîri’l-Ḳurʾân. thk. Ebu Muḥammed b. Âşûr. 10 Cilt. Beyrût: Dâru iḥyâi’t-turâs̱i’l- arabî, 1.Baskı, 1422/2002.
• Sıkıllî, Ebu’l-Ḳāṣım Alî b. Ca‘fer b. Alî b. Muḥammed es-Sa‘dî el-Ağlebî et-Temîmî. Kitâbu- l’Ef’âl.3 Cilt. Beyrût: Â’limu-l’Kutup, 1.Baskı, 1403/1983.
• Ṭaberî, Ebû Ca‘fer Muḥammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmulî el-Baġdâdî. Câmiʿu’l-beyân ʿan teʾvîli âyi’l-Ḳurʾân. thk. Aḥmed Muḥammed Şâkir. 24 Cilt. Beyrût: Muessesetu’r- risâle, 1.Baskı, 1420/2000.
• Taġlebî, Ebû Abdillâh Şihâbuddîn Aḥmed b. Muḥammed b. Alî b. Yaḥyâ ed-Dımaşḳī. Dîvân ibnu’l-Ḫayyâṭ.thk.Ḫalîl Merdem Bek. Dimeşḳ:el-Mecme’u ilmiyi’l-arabî,1377/1958.
• Teymî, Yaḥyâ b. Sellâm b. Ebi s̱a’lebe. et-Teṣarîfu li-tefsiri’l-Kurâni min mâ iştebehet esmâihi ve tesarrafet meânîhi. thk. Hind Şilbi. Tunus: Şirketu’t-Tûnusiyye li’t-Tevzi’, 1399/1979. ------ Tefsîru Yaḥyâ b. Sellâm. thk. Hind Şilbi. 2 Cilt. Beyrût: Dâru’l-kutubu’l-ilmiyye, 1.Baskı, 1425/2004.
• Yahsubî, Ebu’l-Fażl İyâz b. Mûsâ b. İyâz. Meşâriḳu’l-envâr ʿalâ ṣıḥâḥi’l-âs̱âr. 2 Cilt. el- Mektebetu’l-atîka.
• Zebîdî, Ebu’l-Feyz el-Murtażâ b. Muḥammed b. Muḥammed b. Abdirrezzâk el-Huseynî. Tâcu’l-arûs min Cevâhiri’l-Ḳâmûs. 2 Cilt. Beyrût: Dâru’l-hidâye.
• Zemaḫşerî, Ebu’l-Ḳâsım Maḥmûd b. Ömer b. Muḥammed el-Hârizmî. Esâsu’l-belâġa. thk.Muḥammed Bâsil, 2 Cilt. Beyrût: Dâru’l-kutubu’l-ilmiyye, 1.Baskı, 1419/1998. ------- el-Keşşâf ʿan ḥaḳāʾiḳı ġavâmiżi’t-tenzîl ve ʿuyûni’l-eḳāvîl fî vucûhi’t-teʾvîl. 4 Cilt. Beyrût: Dâru’l-kutubu’l-arabî, 3.Baskı, 1407/1987.