The Context Of Ulūm al-Qur’an: A Revıew Specıally To Surah Hijr

Yıl 2023, Sayı: 14, 53 - 86, 31.12.2023

Mustafa Hatipoğlu

Öz

It is focused on the exemplification and understanding of some of the disciplines of Qur’anic sciences in the context of a particular surah. It is necessary to limit the study to certain headings due to the large number of topics in the content of Qur’anic sciences. In this regard, it will be sufficient to deal with the topics of fawātih al-sūra, fāsila, asma al-sūra, Makkī-Madanī, tertib al-sūra, al-asbāb al-nuzūl, munāsabāt al-Qur’ān, and nāsih-mensūh in the specific context of the Surah al-Hijr. In the introductory part of the study, the conceptual framework of the Qur’anic sciences is drawn, and then it is directed to the determination of the aforementioned titles in Surah al-Hijr. The focal point of the study is the concretization of the identified elements in the special case of Surah al-Hijr and its connection with meaning. The Surah al-Hijr, with its content, language structure and style, is a surah worth analyzing in terms of the aforementioned sciences. In brief, it is aimed to evaluate Surah al-Hijr from the perspective of Qur’anic sciences. In this way, the identity of the surah will be revealed with a panoramic view.

Anahtar Kelimeler

Tafsir, Qur’an, Ulūm al-Qur’an, Surah Hijr.

Ulûmu’l-Kur’ân Bağlamı: Hicr Sûresi Özelinde Bir İnceleme

Öz

Bu makalede Kur’ân ilimleri disiplinlerinden bazılarının bir sûre özelinde örneklendirilmesine ve anlama faaliyetine odaklanılmaktadır. Kur’ân ilimlerinin muhtevasındaki konuların hayli fazla olması, çalışmayı belli başlı başlıklarla sınırlandırmayı gerektirmektedir. Bu bakımdan çalışmada fevâtihu’s-süver, fâsıla, esmâüs-süver, Mekkî-Medenî, tertibü’s-süver, esbâbü’n-nüzûl, münâsebâtü’l-Kur’ân ve nâsih-mensûh başlıklarının Hicr sûresi özelinde işlenmesiyle yetinilecektir. Çalışmanın giriş bölümünde Kur’ân ilimlerinin kavramsal çerçevesi çizilmiş, ardından mezkûr başlıkların Hicr sûresindeki tespitine yönelinmiştir. Çalışmanın odak noktasını tespit edilen unsurların Hicr sûresi özelinde somutlaştırılması ve anlamla irtibatının ortaya koyulması oluşturmaktadır. Hicr sûresi; içeriği, dil yapısı ve üslûbu ile mezkûr ilimler açısından incelenmeye değer bir sûredir. Özetle Hicr sûresinin Kur’ân ilimleri perspektifiyle değerlendirilmesi hedeflenmektedir. Bu sayede panoramik bir bakışla bir bakıma sûrenin kimliği gözler önüne serilmiş olacaktır.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Kur’ân, Ulûmu’l-Kur’ân, Hicr sûresi.

Kaynakça

• Ali el-Fârisî, Ebû Ali Hasan b. Ahmed b. Abdilgaffâr. el-Hücce li’l-kurrâ’i’s-seb‘a. thk. Bedruddîn Kahvecî - Beşîr Cüveycâbî. 7 Cilt. Dımaşk: Dâru’l-Me’mûn li’t-Türâs, 1993.
• Âlûsî, Mahmud b. Abdullah el-Hüseynî. Rûhu’l-me‘ânî fi tefsîri’l-Kur’âni’l-Kerîm ve’s-seb‘il-mesânî. thk. Ali Abdulbâri Atiyye. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiye, 1994.
• Asım Efendi, Ebü’l-Kemal Ahmed. Okyanusu’l-basît fî tercemeti’l-Kâmûsi’l-muhît. 6 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2013.
• Bakkal, Ali. “Kur’ân’da Mensûh Âyetlerin Sayısı”. Harran Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 2 (1996), 33-74.
• Baysal, Sıddık. “Mekkî-Medenî Olgusunun Kur’ân Lafız ve İbarelerinin Anlam ve Delaletlerini Belirleyiciliği”. B.Ü. İslâmî İlimler Fakültesi Dergisi 3/5 (2016), 23-58.
• Beğavî, Ebû Muhammed Hüseyin b. Mesûd. Me‘âlimu’t-tenzîl fî tefsîrî’l-Kur’ân. thk. Muhammed Abdullah en-Nemr vd. 8 Cilt. Riyad: Dâru Tayyibe, 1997.
• Beyzâvî, Nâsırüddîn Ebû Saîd Abdullah b. Ömer b. Muhammed. Envâru’t-tenzîl ve esrârü’t-te’vîl. thk. Muhammed Abdurrahman el-Mer‘aşlî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1997.
• Bikâî, Burhânüddin İbrahim b. Ömer. Nazmü’d-dürer fi tenâsübi’l-âyi ve’s-süver. 22 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-İslâmî, ts.
• Birışık, Abdulhamit. “Ulûmü’l-Kur’ân”. 42/132-135. Ankara: TDV Yayınları, 2012.
• Birışık, Abdülhamit. “Kur’an İlimleri Terimlerinin Kaynağı ve Oluşumu”. İslâmî Araştırmalar Dergisi 19/1 (2006), 29-43.
• Bombâ, Adem. Esmâü süveri’l-Kur’âni’l-Kerîm. Dubai: Câmiatü’l-Mâcid li’s-Sekâfeti ve’t-Türâs, 2009.
• Buğâ, Mustafa Dîb - Mistû, Muhyiddîn Dîb. el-Vâdıh fî ‘ulûmi’l-Kur’ân. Dımaşk: Dâru’l-Kelimi’t-Tayyib, 1998.
• Bulut, Ali. “Türkiye’de Tesir Usûlü/Ulûmu’l-Kur’ân Tartışmaları”. 382-400. Ankara: İlim Yayma Vakfı Kur’an ve Tefsir Akademisi, 2009.
• Ca‘berî, Ebû İshak İbrahim b. Ömer. Hüsnü’l-meded fî ma‘rifeti fenni’l-‘aded. thk. Beşîr b. Hasen el-Himyerî. Medine, 2009.
• Câbiri, Muhammed Âbid. Fehmü’l-Kur’ân. çev. Muhammed Coşkun. 3 Cilt. İstanbul: Mana Yayınları, 2014.
• Cermî, İbrahim Muhammed. Mu‘cemu ‘ulûmi’l-Kur’ân. Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 2001.
• Cerrahoğlu, İsmail. Tefsir Usûlü. Ankara: TDV Yayınları, 30. Basım, 2017.
• Çetin, Abdurrahman. “Fâsıla”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. C. 12. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1995.
• Çetin, Abdurrahman. Kur’ân İlimleri ve Kur’ân-ı Kerim Tarihi. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2. Basım, 2012.
• Dânî, Ebû Amr Osman b. Saîd. el-Beyân fî ‘addi âyi’l-Kur’ân. thk. Ğânim Kaddûrî el-Hamed. Kuveyt: Merkezü’l-Mahtûta ve’t-Türâs, ts.
• Dânî, Ebû Amr Osman b. Saîd. et-Teysîr fî’l-kırââti’s-seb‘. thk. Ferîd Muhammed b. Azzûz. Dımaşk: Dâru İbn Kesîr, 2016.
• Demirci, Muhsin. Tefsir Usulü ve Tarihi. İstanbul: M. Ü. İlâhiyat Fakültesi Yayınları, 2001.
• Derveze, Muhammed İzzet. et-Tefsîru’l-hadîs. 10 Cilt. Kahire: Dâru-İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1963.
• Dihlevî, Ebû Abdilazîz Ahmed b. Abdirrahîm b. Vecîhiddîn. el-Fevzü’l-Kebîr fi usûli’t-tefsîr. çev. Selmân el-Hüseynî en-Nedvî. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmî, 2005.
• Dimyâtî, Ahmed b. Muhammed b. Ahmed b. Abdilğanî el-Bennâ. İthâfu fuzalâi’l-beşer bi’l-kırââti’l-erbe‘ate ‘aşer. thk. Şaban Muhammed İsmail. 2 Cilt. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 2007.
• Duman, M. Zeki - Altundağ, Mustafa. “Huruf-ı Mukattaa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 18/401-408. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1998.
• Ebû Hayyân, Muhammed b. Yusuf b. Ali b. Yusuf el-Endelüsî. el-Bahru’l-muhît. thk. Sıdkî Muhammed Cemil. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1999.
• Ebü’s-Suûd Efendi. İrşâdü’l-akli’s-selîm ilâ mezâye’l-Kitâbi’l-Kerîm. 9 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabiyye, 1997.
• Elmalılı, Hamdi Yazır. Hak Dini Kur’ân Dili. 8 Cilt. İstanbul: Bedir Yayınevi, ts.
• Eynir, Mustafa. Kur’an İlimleri Bağlamında Hicr Sûresi. Rize: Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans, 2018.
• Fîruzâbâdî, Muhammed Yakub. Besâiru zevi’t-temyîz fi letâifi’l-kitâbi’l-azîz. thk. Muhammed Ali en-Neccâr. 6 Cilt. Kahire: Lecnetü İhyâu’t-Türâsi’l-İslâmî, 1996.
• Görener, İbrahim. “Kur’an İlimleri ve Tefsir Usulünün Bir Yöntem Çağrıştırması Sorunu”. Bilimname 16/1 (2009), 9-23.
• Hâkim en-Nîsâbûrî, Ebû Abdillah Muhammed b. Abdillah b. Muhammed. el-Müstedrek ‘ala’s-Sahîhayn. thk. Mustafa Abdulkadir Atâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1990.
• Halil b. Ahmed, Ebû Abdirrahman b. Amr b. Temîm el-Ferâhîdî. Kitâbü’l-‘Ayn. thk. Mehdi el-Mahzûmî - İbrahim es-Sâmerrâî. 8 Cilt. Kahire: Dâru Mektebeti’l-Hilâl, ts.
• Hayreddin Karaman vd. Kur’an Yolu. 5 Cilt. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2012.
• Hâzin, Ebü’l-Hasen Alâüddîn Ali b. Muhammed b. İbrahim. Tefsîrü’l-Hâzin: Lübâbü’t-te’vîl fî me‘âni’t-tenzîl. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1994.
• Itr, Nureddin. ‘Ulûmu’l-Kur’âni’l-Kerîm. Şam: Matbaatu’s-Sabah, 1996.
• İbn Akîle, Cemâluddin Muhammed el-Mekkî. ez-Ziyâde ve’l-ihsân fî ‘ulûmi’l-Kur’ân. thk. Muahmmed Safâ Hakkî - Fehd Ali el-Andes. BAE: el-İmaretü’l-Arabiyyetü’l-Muttehide, 2006.
• İbn Âşûr, Muhammed b. Muhammed et-Tahir et-Tûnisî. et-Tahrîr ve’t-tenvîr. 30 Cilt. Tunus: Dâru’t-Tûnisiyye, 1984.
• İbn Atıyye, Ebû Muhammed Abdülhak b. Galib b. Abdirrahman b. Galib el-Muhâribî el-Endelüsî. el-Muharraru’l-vecîz fî tefsîri’l-Kitâbi’l-‘Azîz. thk. Abdusselam Abdu’ş-Şâfî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2001.
• İbn Cüzey, Muhammed b. Ahmed el-Ğırnâtî. et-Teshîl li ‘ulûmi’t-tenzîl. thk. Abdullâh el-Hâlidî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Erkâm, 1998.
• İbn Ebî Meryem, Ebû Abdillah Fahruddîn Nasr b. Ali b. Muhammed eş-Şîrâzî. el-Mûdah fî vucûhi’l-kırâât ve ‘ilelihâ. thk. Ömer Hamdân el-Kübeysî. 3 Cilt. Cidde, 1993.
• İbn Hâtim er-Râzî, Ebû Muhammed Abdurrahman b. Muhammed b. İdris et-Temîmî. Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîm. thk. Esat Muhammed et-Tayyib. 10 Cilt. Suudi Arabistan: Mektebetü Nizâr Mustafa el-Bâz, 1998.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed b. Saîd. en-Nâsih ve’l-mensûh fi’l-Kur’ân’il-Kerîm. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1986.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ İsmail. Tefsîru Kur’âni’l-‘Azîm. thk. Muhammed Hüseyin Şemsüddîn. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim ed-Dîneverî. Garîbü’l-Kur’ân. thk. Saîd el-Lihâm, ts. İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Muhammed b. Mükerrem b. Ali el-Ensârî. Lisânü’l-‘Arab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1993.
• İbn Selâme, Hibetullâh b. Selâme b. Nasr b. Ali el-Bağdâdî. en-Nâsih ve’l-mensûh. Beyrut: el-Mektebetü’l-İslâmî, 1983.
• İbn Teymiyye, Ebü’l-Abbâs Takıyyüddîn Ahmed b. Abdilhalîm b. Mecdiddîn Abdisselâm. Mukaddime fî usûli’t-tefsîr. thk. Adnan Zarzûr. Beyrut: Daru’l-Kur’âni’l-Kerîm, 1979.
• İbn Zencele, Ebû Zür‘a Abdurrahman b. Muhammed. Hüccetü’l-kırâât. thk. Saîd el-Efğânî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1982.
• İbnü’l-Cevzî, Cemâlüddîn Abdurrahman b. Ali b. Muhammed. Fünûnü’l-efnân fî ‘uyûni ‘ulûmi’l-Kur’ân. Beyrut: Dâru’l-Beşâir, 1987.
• İbnü’l-Cevzî, Cemâlüddîn Abdurrahman b. Ali b. Muhammed. Nevâsihu’l-Kur’ân. Beyrut: Şerîketü Ebnâi Şerif el-Ensârî, 2001.
• İbnü’l-Cevzî, Cemâlüddîn Abdurrahman b. Ali b. Muhammed. Zâdü’l-mesîr fi ’ilmi’t-tefsîr. thk. Abdürrezzâk el-Mehdî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 2001.
• İbnü’l-Cezerî, Şemsüddîn Muhammed b. Muhammed b. Ali b. Yusuf. en-Neşr fi’l-kırââti’l-‘aşr. thk. Ali Muhammed ed-Dabbâ‘. 2 Cilt. el-Matbaatü’t-Ticâriyyetü’l-Kübrâ, ts.
• Kara, Ömer. “el-Furûku’l-lüğaviyye’nin Bir Kur’an İlmi Olma İmkanı Üzerine”. 241-273. Ankara: İlim Yayma Vakfı Kur’an ve Tefsir Akademisi, 2009.
• Karacelil, Süleyman. Tefsir Usulunün Yapısı ve İşleyişi. Ankara: Yason Yayınevi, 2014.
• Kastallânî, Ebü’l-Abbas Ahmed b. Muhammed b. Ebû Bekr. Letâifü’l-işârât li fünûni’l-kırâât. Medine: Merkezü’d-Dirâsâti’l-Kur’âniyye, 2013.
• Keskin, Hasan. “Âyetlerin Sayısı Hakkındaki İhtilaf Nedenleri”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13/2 (2009), 49-67.
• Koçyiğit, Hikmet. “Ortak Sûre İsimleri”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 21/2 (2012), 43-67.
• Kurban, Nur Ahmet. “Tevbe Sûresi Beşinci Âyetininin Neshettiği İddia Edilen Âyetlerin Degerlendirilmesi”. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 20 (2009), 163-203.
• Kurtubî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr. el-Câmi‘ li-ahkâmi’l-Kur’ân. thk. Ahmed el-Berdûnî - İbrahim el-Atfîş. 20 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1964.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Mahmud. Tefsîru’l-Mâtüridî: Te’vîlâtü ehli’s-sünne. thk. Mecdî Bâslûm. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2005.
• Mâverdî, Ebü’l Hasen Ali b. Muhammed b. Habîb. en-Nüket ve’l-‘uyûn. thk. Seyyid Abdulmeksûr b. Abdirrahîm. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• ve’l-mensûh fi’l-Kur’ân. thk. Abdülkebîr el-Alevî el-Medgarî. 2 Cilt. Kahire: Mektebetü’s-Sekâfetü’d-Dîniyye, 1992.
• Mennâ‘u’l-Kattân Halil. Mebâhis fî ‘ulûmi’l-Kur’ân. Riyad: Mektebetü’l-Maârif, 2000.
• Merâğî, Ahmed b. Mustafa. Tefsîru’l-Merâğî. 30 Cilt. Kahire: Matbaatu Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1946.
• Mevdûdî, Ebü’l-‘Alâ. Tefhîmu’l-Kur’ân. çev. Muhammed Han Kayanî. 7 Cilt. İstanbul: İnsan Yayınları, ts.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc b. Müslim el-Kuşeyrî. el-Câmi‘u’s-Sahîh. thk. Muhammed Fuad Abdulbaki. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, ts.
• Nehhâs, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed b. İsmail el-Murâdî. en-Nâsih ve’l-mensûh. thk. Muhammed Abdusselâm Muhammed. Kuveyt: Mektebetü’l-Felâh, 1987.
• Râgıb el-İsfahânî, Ebü’l-Kâsım Hüseyn b. Mufaddal. el-Müfredât fî garîbi’l-Kur’ân. thk. Safvân Adnan ed-Dâvûdî. Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 1961.
• Râzî, Fahruddîn Muhammed b. Ömer. Mefâtîhu’l-ğayb. 32 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 1999. Sâbûnî, Muhammed Ali. et-Tibyân fî ’ulûmi’l-Kur’ân. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 2001.
• Sâbûnî, Muhammed Ali. Safvetü’t-tefâsir. 3 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 2010.
• Saîd Havvâ. el-Esâs fî’t-tefsîr. 11 Cilt. Kahire: Dâru’s-Selâm, 6. Basım, 2003.
• Sa‘lebî, Ahmed b. Muhammed b. İbrahim. el-Keşf ve’l-beyân ‘an tefsiri’l-Kur’ân. thk. Muhammed b. Âşur. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabiyye, 2002.
• Sarıgül, Murat. “İlk Nâzil Olan Beş Âyetin Münâsebetü’l-Kur’ân İlmi Açısından İncelenmesi”. Aksaray Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi Dergisi/Mütefekkir 7/14 (2020), 486-506.
• Sehâvî, Ebü’l-Hasen Alemüddîn Ali b. Muhammed b. Abdissamed. Cemâlü’l-kurrâ ve kemâlü’l-ikrâ. thk. Mervân el-Atıyye - Muhsin Hirâbe. Beyrut: Dâru’l-Me’mûn li’t-Türâs, 1997.
• Sekafî, Ahmed b. İbrahim b. ez-Zübeyr el-Gırnatî. el-Burhân fi tenâsübi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Şa‘bânî. Fas: Vizâratü’l-Evkâf ve’ş-Şüûni’l-İslamî, 1990.
• Serinsu, Ahmet Nedim. Kur’ân ve Bağlam. İstanbul: Şule Yayımları, 2. Basım, 2012.
• Subhî es-Sâlih. Mebâhis fî ‘ulûmi’l-Kur’ân. Beyrut: Dâru’l-İlmi li’l-Melâyîn, 2000.
• Süyûtî, Celâlüddîn Abdurrahman b. Ebî Bekr b. Muhammed. el-İtkân fî ‘ulûmi’l-Kur’ân. thk. Muhammed b. Ebü’l-Fadl İbrahim. 4 Cilt. Mısır: el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-Âmmetü li’l-Kütüb, 1974.
• Süyûti, Celâlüddîn Abdurrahman b. Ebî Bekr b. Muhammed. Esrâru tertîbi’l-Kur’ân. Kahire: Dâru’l-Fazîle, 2001.
• Süyûti, Celâlüddîn Abdurrahman b. Ebî Bekr b. Muhammed. et-Tahbîr fî ‘ilmi’t-tefsîr. thk. Fethî Abdülkadir Ferîd. Riyad: Dâru’l-ulûm, 1982.
• Süyûti, Celâlüddîn Abdurrahman b. Ebî Bekr b. Muhammed. Lübâbü’n-nükûl fi esbâbi’n-nüzûl. thk. Ahmed Abduşşâfi. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Süyûti, Celâlüddîn Abdurrahman b. Ebî Bekr b. Muhammed. Merâsidü’l-metâli‘ fi tenâsübi’l-mekâti‘ ve’l-metâli‘. thk. Abdulmuhsin Abdulaziz el-Asker. Riyad: Mektebetü Dâri’l-Menâhic, 2005.
• Süyûti, Celâlüddîn Abdurrahman b. Ebî Bekr b. Muhammed. Tenâsükü’d-dürer fi tenâsübi’s-süver. thk. Abdulkadir Ahmed Ata. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1986.
• Taberî, Ebû Cafer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd. Câmi‘u’l-beyân ’an te’vîli âyi’l-Kur’ân. thk. Ahmed Muhammed Şakir. 24 Cilt. Beyrut: Müessesetü’e-Risâle, 2000.
• Tirmizî, Ebû İsa Muhammed b. İsa b. Sevre. Sünen. thk. Ahmed Muhammed Şakir vd. Beyrut: Matbaatü Mustafa el-Bâbî el-Halebî, ts.
• Uşmûnî, Ahmed b. Abdilkerim b. Muhammed. Menâru’l-hüdâ fî beyâni’l-vakfi ve’l-ibtidâ. thk. Şerîf Ebü’l-‘Alâ el-‘Advî. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiye, 2002.
• Vâhidî, Ebü’l-Hasan Ali b. Ahmed. Esbâbu nüzûli’l-Kur’ân. thk. Kemal Besyûnî Zeğlûl. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1990.
• Yılmaz, Mehmet Faik. Âyetler ve Sûreler Arasındaki Münâsebet. Ankara: DİB Yayınları, 1995.
• Zarzûr, Adnan Muhammed. ‘Ulûmu’l-Kur’ân ve İi‘câzühû ve târîhu tevsîkih. Ürdün: Daru’l-A‘lâm, 2005.
• Zebîdî, Muhammed bin Abdürrezzâk el-Hüseynî Ebü’l-Feyz el-Murteza. Tâcü’l-‘arûs min cevâhiri’l-kâmûs. 40 Cilt. Dâru’l-Hidâye, ts.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Mahmud b. Ömer b. Muhammed el-Hârizmî. el-Keşşâf ‘an hakâiki ğavâmizi’t-tenzîl ve ‘uyûni’l-akâvîl fî vücûhi’t-te’vîl. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-‘Arab, 1987.
• Zerkeşî, Bedruddîn Muhammed b. Abdullah. el-Burhân fî ‘ulûmi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Ebü’l-Fadl İbrahim. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 1957.
• Zeyd, Mustafa. en-Nesh fi’l-Kur’âni’l-Kerîm. Beyrut: Dâru’l-Vefâ, 1987.
• Zuhaylî, Vehbe b. Mustafa. et-Tefsîru’l-münîr fi’l-’akîde ve’ş-şerîa ve’l-menhec. 30 Cilt. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 1997.
• Zürkânî, Muhammed Abdulazîm. Menâhilü’l-‘irfân fî ‘ulûmi’l-Kur’ân. Matbaatü İsa el-Bâbî el-Halebî, ts.