Deprem Zamanlarında Kaza ve Kadere İman

Yıl 2025, Sayı: 1, 1 - 16, 18.04.2025

Mustafa Ünverdi

Öz

İslam kelam tarihinin ilk problemleri arasında yer alan kader meselesi, Müslümanların öteden beri tartıştığı konular arasında yer alır. Kader daha çok musibet anlarında gündeme gelen bir inanç konusu olmakla birlikte o, kelam tarihinde cebrî ve özgürlükçü iki uç çizgide yorumlanmıştır. Kadere imanın bu çalışmaya konu olması, 6 Şubat 2023’te meydana gelen Kahramanmaraş Depremlerinde kaderin tartışılmasındandır. Binlerce can ve mal kaybının olduğu bir felaket kader açısından nasıl okunmalıdır? Esasen dinin insanla birlikte hayata geçtiği dikkate alınırsa dinin teoriği ile pratiği her zaman mutlak çizgide olmaz. O, durumdan duruma veya toplumdan topluma farklı şekillerde aktüelleşir. İnsana mâl olduğu andan itibaren din, insanda çeşitli yorumlardan geçer. Dinin inanç esasları sabit olmakla birlikte insanların sosyo-kültürel durumları, tarihi tecrübeleri ve düşünce sistemleri söz konusu esasların anlaşılmasında farklılaşmalara neden olur. Hatta bazı toplumsal veya doğal olaylar bile inanç esaslarının yorumuna etki edebilir. Bunu din-toplum ilişkisinin doğal sonucu olarak görmelidir. İtikadî ekollerin ortaya çıkışında bu faktörün etkisi inkâr edilemez. Kadere iman konusunda inanç ekollerinin farklı yaklaşımlarında din ve toplum ilişkisinin olduğunu ifade edebiliriz.
Bu makalenin amacı kaza ve kadere imanın insan sorumluluğu esaslı temellendirilmesi ve özellikle deprem gibi tabii afetler zamanlarında ortaya çıkan kaderci söylemin eleştirisidir. Esasında İslam inanç esaslarından olan kaza ve kadere iman Allah ve âlem ilişkisinin ifadesi niteliğindedir. Kadere inanmak evrendeki her şeyin Allah’ın ilim, irade, kudret ve tekvin sıfatlarıyla ilişkisi olduğunu kabul etmektir. Tabiat ilahi iradeye teslim olmuştur. Fakat tabiat üzerinde akıl ve iradesiyle etkili olan bir başka varlık da insandır. Bu sebeple tabiat bir yandan ilahi kaderin tecelli ettiği bir yer, diğer yandan insanın eylemleriyle şekillenen varlık alanıdır. Kadere inanmak insanın tabiatla ilişkisini nefyetmez. Diğer taraftan kader âlemde ilahi iradenin tecellisidir. Bu nedenle olmuş-bitmiş hadiseler için yas tutmak, bunalıma girmek veya gelecek için ümitsizliğe kapılmak yanlıştır. Bilakis tüm yaşananlarda derin hikmetlerini düşünmelidir. Toplumda idari sorumluluğu üstlenmiş olan yetkililer ise insanların yaşam koşullarını tehdit eden tüm unsurlara karşı tedbirleri almakla yükümlü olduklarından, tabiatta meydana gelmesi muhtemel musibetlere karşı önlemleri almalıdırlar. Bu konulardaki ihmalkârlıkların kaderle ilişkilendirilerek örtülmesi kabul edilemez. Kadere inanmak, afetler karşısında etkisiz olmayı kabul etmek değildir. Tabiatın da Allah’ın emrine teslim olduğunu düşünerek, tabiatla barışık olmak, tabiat yasalarına uygun hareket etmektir.
Kur’an’da geçen kader ve kaderle ilgili ifadelere bakıldığında, kaderin yasa ya da ölçü olduğu anlamına geldiği görülür. Ne var ki temelleri İslam öncesi devirlere kadar götürülebilecek cebri kader anlayışı, Müslümanlar arasında da taraftar bulmuş ve insanlar bu inancı ihmalkârlıklarına bir mazeret olarak sunabilmişlerdir. Halk atasözleri ve deyimlerine de yansıyan söz konusu fatalist kader anlayışı, İslam’ın Allah- evren-insan ilişkisi anlayışı ve insanın sorumlu bir varlık olduğu düşüncesiyle uyuşmamaktadır. Kadere imanın yanlış bir zeminde anlaşılması, deprem gibi tabii afetlerde insanları sorumluluklarını hatırlamak yerine yaşananları “kader” olarak okumaya sevk etmekte, bu da söz konusu hadiselerin İslam beldelerinde büyük zararlar doğurmasına neden olmaktadır. İnsana düşen kendisine bahşedilen imkânlar ölçüsünde tabiatı tanımak ve tabiatla barışık yaşamaktır. Bunun ötesinde insanın başına bir şey gelecekse ve buna mani olmak mümkün değilse, artık bu bir kader olarak nitelenir ve buna isyan edilmez. Böyle zamanlarda Allah’ın takdirine boyun eğerek sabır göstermek ve bir sonraki süreç için tedbirler almak insanın vazifesi olsa gerektir. Bu çalışmada belge ve kaynak taraması yöntemiyle kaza ve kadere iman konusu ele alınarak konunun insanı, tabiatı ve insanın sorumluluğunu ilgilendiren kısımları eleştirel şekilde incelenecektir. Çalışma kaza ve kader inancı konusunda halk nezdinde görülen kaderci anlayışın tenkidi ve kadere imanın deprem gibi zor zamanlarda insana katkısını ele almaktadır. Kur’an’da ilgili ayetler, İslam’ın insan ve âlem görüşü esas alındığında kadere iman insan için bir teslimiyet, ümit ve krizle başa çıkma aracı olabilir.

Anahtar Kelimeler

Kelam, kader, deprem, musibet, fatalizm

Etik Beyan

Bu makale 26-27 Şubat 2024 tarihinde Gaziantep Üniversitesi Azez İslami İlimler Fakültesinde düzenlenen Uluslararası Dini ve Beşeri Açıdan Deprem Sempozyumunda aynı isimli bildiriden yararlanılarak hazırlanmıştır.

Faith in Fate and Destiny in Times of Earthquake

Öz

The issue of fate, which is among the first problems in the history of Islamic theology, is among the issues that Muslims have been discussing for a long time. Although fate is a belief that comes to the agenda more in times of calamity, it has been interpreted in two extreme lines, coercive and liberal, in that theological history. The reason why faith in fate is the subject of this study is because fate was discussed in the Kahramanmaraş Earthquakes that occurred on February 6, 2023. How should a disaster that caused thousands of lives and property losses be interpreted in terms of fate? Essentially, considering that religion comes to life with people, the theory and practice of religion are not always absolute. It is actualized in different ways from situation to situation or from society to society. From the moment it belongs to people, religion goes through various interpretations in people. This is the subordination of the theoretical to the practical. Although the belief principles of religion are fixed, people's socio-cultural situations, historical experiences and thought systems cause differences in the understanding of these principles. Even some social or natural events can affect the interpretation of the belief principles. This should be seen as a natural result of the religion-society relationship. The emergence of schools of faith can also be considered as evidence/example for this. We can state that this truth is present in the formation of the coercive and liberal line of belief in fate in the Islamic tradition of thought. The aim of this article is to base belief in fate and destiny on human responsibility and to criticize the fatalistic discourse that emerges especially in times of natural disasters such as earthquakes. In fact, belief in fate and destiny, which is one of the principles of Islamic belief, is an expression of the relationship between Allah and the universe. Believing in fate is accepting that everything in the universe is related to Allah's attributes of knowledge, will, power and creation. Nature has surrendered to divine will. However, another being that affects nature with its mind and will is man. For this reason, nature is, on the one hand, a place where divine fate manifests itself, and on the other hand, a realm of existence shaped by human actions. Believing in fate does not extinguish man's relationship with nature. On the other hand, since fate is a manifestation of divine will, it is also wrong to be deeply saddened by events that have already happened. On the contrary, they should consider its divine wisdom and purposes. Since administrators who have assumed administrative responsibility in society are obliged to take precautions against all elements that threaten people's living conditions, they should take precautions against possible calamities that may occur in nature. It is unacceptable to cover up negligence in these matters by associating them with fate. Fate is not man's submission to nature, but his submission to God's command. However, this command does not eliminate man's freedom of will. On the contrary, it aims for free will to be freely subject to the divine.
The expressions about fate and fate in the Quran mean that this belief is a law and measure. However, the belief in fatalism, which was also seen in pre-Islamic times, manifested itself as a coercive view among Muslims, and people
were able to present this belief as an excuse for their negligence. Fatalism, which is also reflected in folk proverbs and idioms, is incompatible with Islam's understanding of the relationship between God and man and the idea that man is a responsible being. In cases where belief in fate develops on a wrong basis, instead of questioning their responsibilities in natural disasters such as earthquakes, believers interpret these as “fate” and this causes the events in question to cause great damage to Islamic lands. Although natural disasters are among the natural laws of Allah, the death of people in these events is not a divine obligation. On the contrary, it is the result of man’s incompatibility with the law of nature. What falls to man is to know nature to the extent of the opportunities granted to him and to live in peace with nature. If something happens to man beyond this and it is not possible to prevent it, it is considered a fate and no rebellion is made against it. In such times, it must be man’s duty to submit to Allah’s will, show patience and take precautions for the next process. In this study, the subject of fate and belief in fate will be addressed by using the document and source scanning method and the parts of the subject that concern man, nature and man’s responsibility will be critically examined. The study can be considered to have original value in terms of criticizing the fatalistic understanding seen among the public regarding the belief in accident and fate and addressing the contribution of belief in fate to people in difficult times such as earthquakes.

Anahtar Kelimeler

Theology, Destiny, earthquake, evil, fatalism

Kaynakça

• Aydınlı, Osman. “İlk Mu’tezile’nin Özgür İrade Söylemi: Amr B. Ubeyd Ve Kader Anlayışı”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/2 (Aralık 2002), 127-146.
• Bağdâdî, Abdülkâhir. Usûli’d-Dîn. nşr. Darü’l-Fünûn. İstanbul: Matbaatü’d-Devle, 1928.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail. Sahihu’l-Buharî. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 2002.
• Doğanay, Süleyman. “Depremzedelerin Hayatı Anlamlandırma Ve Yas Süreçlerinde Dinin Rolü: Nitel Bir Araştırma”. ULUM 6/Özel Sayı (Ekim 2023), 157-190. https://doi.org/10.54659/ulum.1347634.
• Düzgün, Şaban Ali. “Kader’i Farklı Kategoriler İçinde Okumanın İmkânı”. KADER Kelam Araştırmaları Dergisi 11/2 (Temmuz 2013), 1-10.
• Filibeli, Ahmed Hilmi. Üss-i İslam İstanbul: Büyüyen Ay Yayınları, 2021.
• Güler, İlhami. “Doğal Felaket Afet v Kader” Erişim Tarihi: 13.02.2024. https://www.ilhamiyyat.com/dogal-felaket-afet-ve-kader/
• Gün, Faruk. “Çağdaş Dönemde Kelâm İlmi -Metodolojik Ve Problematik Bir İnceleme”. Pamukkale Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 10/1 (Haziran 2023), 352-379. https://doi.org/10.17859/pauifd.1268405.
• Gün, Faruk. Varlıkta İlahi Adalet,Fatalizm ve İnsan Sorumluluğu-Fahreddîn er Râzî, , İstanbul: Kitap Dünyası, 2024.
• Hanefi, Hasan. “Kelam İlminin Tarihselliği”. Çev. İbrahim Arslan. KADER Kelam Araştırmaları Dergisi 1/2 (Ocak 2009). https://doi.org/10.18317/kader.93439.
• Hess, P. M. “Depremler”. ed. Gary B. Ferngern. Batı Geleneğinde Bilim ve Din Tarihi. İstanbul: Say Yayınları, 2016.
• İbnü’l-Melâhimî, Rüknü’d-Dîn. Kitâbü’l-Fâik. thk. Faysal Bedir Avni. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-Vesâiki’l-Kavmiyye, 2010.
• İkbal, Muhammed. İslam’da Dini Düşüncenin Yeniden İnşası, İstanbul: Timaş, 2014.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr. Kitabü’t-Tevhîd. thk. Bekir Topaloğlu-Muhammed Arûşî. 7. Baskı, Ankara: TDV İSAM Yayınları, 2022.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc. Sahihu’l-Müslim. Riyad: Beytü Efkâri’d-Devliyye, 1998.
• Okumuş, Namık Kemal. Ezelî Yazgı: Kadim Dogmanın Tarihsel Kökenleri. Ankara: Araştırma Yay., 2016.
• Osman. “Seyyid Bey’in Kaza-Kader’e Bakışı”, Türk Hukuk ve Siyaset Adamı Seyyit Bey Sempozyumu, 16 Mayıs İzmir 1997. İzmir: İzmir İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 1999, 115-131.
• Özdinç, Rıdvan. “Son Dönem Osmanlı Düşüncesinde İrade Hürriyeti (1908-1918)”. Doktora Tezi. Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. İstanbul, 2010.
• Sinanoğlu, Abdulhamit. “İslâm Düşüncesinin İlk Özgürlükçü Hareketi Mu’tezile’nin ‘Kader’ Anlayışı”. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7 (Mart 2006), 69-92.
• Şahin, Hanifi. “İlk Dönem Kader Tartışmalarında Siyasetin Rolü”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 36 (Aralık 2011), 47-70.
• Tapan, A. (2023). Türk Atasözlerinde Toplumsal Kabulün Şartları: Kalıpyargılar ve Simgesel Sınırlar. Korkut Ata Türkiyat Araştırmaları Dergisi (10), 679-702. https://doi.org/10.51531/korkutataturkiyat.1235956
• Teftâzânî, Sa’duddîn. Şerhü’l-Akâid. thk. ve ter. Süleyman Uludağ. 3. Baskı, İstanbul: Dergah Yay., 1991.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre. Sünen-i Tirmizî. Riyâd: Mektebetü’l-Meârif, t.y.
• Ünal, Yaşar. “Din ve Bilim Buluşma Noktası: Yasalılık”. İslâmî Araştırmalar Dergisi. 32/2 (2021), 496-516.
• Ünal, Yaşar. “Sünnetullahın Değişmezliği Meselesi”. KADER Kelam Araştırmaları Dergisi 21/2 (Aralık 2023), 763-794, https://doi.org/10.18317/kaderdergi.1374875.
• Watt, Montgomary. İslam Düşüncesinin Teşekkül Devri. çev. Ethem Ruhi Fığlalı. Ankara: Umran Yayınları, 1981.