Manichaean Influences on Bogomilism and Bektashism

Yıl 2025, Sayı: 2, 59 - 90, 30.09.2025

Burcu Mina Akbulut

Öz

The aim of this article is to reveal the Manichaean influences on the two religious structures that were influential in the Balkan lands, Bektashism and Bogomilism. Bogomilism began to be influential in the Balkans from the 10th century onwards. While its influence weakened in the 13th century, it is believed to have continued into the 15th century. It is known that the region became acquainted with the mystical manifestations of Islam through Turkmen dervishes who entered the Balkans in the 13th century. Ottoman conquests began in the Balkans in the fourteenth and fifteenth centuries. During the Ottoman Empire's period of dominance in the Balkans, it established Bektashi lodges as part of its policy of Islamizing the region. Some sources claim that some Bogomil followers, along with other indigenous peoples of the Balkans, embraced Bektashism. With Ottoman rule gaining influence in the Balkans from the 14th century onward, Bektashism found the opportunity to spread widely through the lodges. The lodges could be considered a reward for the Bektashi order's close ties with the Ottoman Janissary Corps and the Bektashi fathers' support of the army during the Balkan conquests. Beyond the economic and political factors that brought Bogomilism and Bektashism closer together in the Balkans, it is also known that the two religious structures share similar gnostic roots. The most notable of these gnostic roots is Manichaeism. Bogomilism, declared heretical by the Church, constitutes the heterodox, or inauthentic, wing of Christianity. Bektashism, officially recognized by the Ottomans as a religious order, sometimes conformed to the state but was also viewed as a deviant religious structure in terms of its origins, practices, and attitudes. In this respect, it can be said that Bektashism also constitutes the heterodox wing of Islam. Manichaeism, itself considered a heretical religion, played a significant role in the formation of Bektashism and Bogomilism, bringing these two religious structures together in a common destiny: to stand on the heterodox side of Christianity and Islam. In this context, we believe that revealing Manichaeism's influence on Bogomilism and Bektashism is crucial for understanding the interaction between these two religious structures, which intersected in the Balkans. In our study, the theoretical basis of the reasons why Manichaeism influenced the heterodox sects of Christianity and Islam; the effects of Manichaeism on Bogomilism and Bektashism were revealed by using the descriptive method, comparative historical method and religious phenomenology methods. In our study, we benefited from the works of experts in their fields such as Kadir Albayrak, Tayyib Okiç, Angelov, J. Fine, Hamilton&Hamilton, Hasluck, Ahmet Refik, Mehmet Eröz, Mehmet Alıcı, Halil İnalcık, Irene Melikoff, Besim Atalay and Ahmet Yaşar Ocak. The conclusion of this article is this: Bogomilism and Bektashism, both considered heterodox within the mainstream of their respective religions, share the influence of another religion considered heretical: Manichaeism. Some Bogomils converted to Catholicism or Orthodoxy due to political pressure, while others converted to Islam. There are economic, demographic, and political reasons for Bogomils' conversion to Islam. However, they have shown a tendency to convert to Islam through the heterodox sects of Islam, particularly Bektashism. The impression this tendency evokes is that the Bogomils feel a close affinity to the Bektashi order. This affinity can be explained by common roots. Furthermore, it should be noted that Bogomils, regardless of their religious affiliation, practice their faith in secret. Based on this, it's possible to say that Bogomils who haven't abandoned their original faith find peace within the Bektashi order. We believe that a research article that examines the Bektashi community in the Balkans' knowledge of and attitude towards the ancient religions of the region will shed light on how the common roots of the Bogomils and Bektashis shape the interaction between these two religious structures.

Anahtar Kelimeler

Bogomilism , Manichaeism , Bektashism , Heterodox , Balkans

Etik Beyan

Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü "Felsefe ve Din Bilimleri" Anabilim Dalı doktora programında Prof. Dr. Ali İhsan Yitik danışmanlığında devam eden "Bogomilizm ve Bektaşiliğin Balkanlardaki Gelişimi" isimli tamamlanmamış doktora tezine istinaden hazırlanmıştır.

Bogomilizm ve Bektaşilik Üzerinde Maniheist Etkiler

Öz

Bu makalenin amacı Balkan topraklarında etkili olan iki dini yapının, Bektaşilik ve Bogomilizm’in üzerindeki Maniheist etkileri ortaya koymaktır. Bogomilizm, Balkanlarda 10. yüzyıldan itibaren etkili olmaya başlamıştır. 13. yüzyılda etkisi zayıflamakla birlikte etkisini 15. yüzyıla kadar sürdürdüğü düşünülmektedir. 13. yüzyılda Balkan topraklarına giren Türkmen dervişler vasıtasıyla, bu coğrafyanın İslamiyet’in mistik tezahürleriyle tanışmaya başladığı bilinmektedir. On dördüncü ve on beşinci yüzyıllara gelindiğinde Balkan coğrafyasında Osmanlı fetih hareketleri başlamıştır. Osmanlı Devleti Balkanlarda hâkimiyet kurduğu dönemlerde bölgeyi İslamlaştırma politikası gereğince, Bektaşi tekkeleri kurmuştur. Bazı kaynaklara göre bir kısım Bogomil müridin, Balkanların diğer yerel halklarıyla birlikte Bektaşiliği tercih ettikleri iddia edilmektedir. 14. yüzyıldan itibaren Balkanlarda etkili olmaya başlayan Osmanlı hâkimiyetiyle birlikte Bektaşilik, tekkeler sayesinde geniş ölçüde yayılma imkânı bulmuştur. Tekkeler bir bakıma, Bektaşi tarikatının Osmanlı Yeniçeri Ordusuyla yakın ilişkiler içinde olması ve Balkan fetihlerinde Bektaşi babalarının orduya destek çıkmasının bir ödülüdür, denilebilir. Balkan topraklarında Bogomilizm ve Bektaşiliği yaklaştıran ekonomik ve politik nedenlerin dışında, iki dini yapının benzer gnostik kökenlere sahip olduğu da bilinmektedir. Bu gnostik kökenlerin en dikkat çekici olanı Maniheizm’dir. Kilisenin sapkın ilan ettiği Bogomilizm, Hıristiyanlığın heteredoks yani sahih olmayan kanadını oluşturmaktadır. Osmanlı tarafından resmi bir tarikat olarak kabul gören Bektaşilikse; kimi zamanlar devlete uyum sağlamakla birlikte gerek kökenleri, gerek uygulamaları, gerekse tutumları bakımından kimi zaman aykırı bir dini yapılanma olarak görülmüştür. Bu bakımdan Bektaşiliğin de İslamiyet’in heteredoks kanadını oluşturduğunu söylemek mümkündür. Kendisi de sapkın bir din olarak görülen Maniheizm; Bektaşilik ve Bogomilizm’in oluşumunda önemli bir rol oynamış ve bu iki dini yapıyı Hıristiyanlığın ve İslamiyet’in heterodoks safında yer almak gibi ortak bir kaderde buluşturmuştur. Bu bağlamda Bogomilizm ve Bektaşilik üzerindeki Maniheizm etkisini ortaya koymanın; Balkanlarda yolları kesişen bu iki dini yapının nasıl bir etkileşime girdiklerini anlamak açısından önemli olduğunu düşünüyoruz. Çalışmamızda Maniheizm’in, Hıristiyanlığın ve İslamiyet’in heterodoks tarikatlarını etkileme nedenlerinin teorik zemini; Maniheizm’in, Bogomilizm ve Bektaşilik üzerinde yaptığı etkiler deskriptif yöntem, karşılaştırmalı tarihsel metot ve din fenomenolojisi yöntemleri kullanılarak ortaya konulmuştur. Kadir Albayrak, Tayyib Okiç, Angelov, J. Fine, Hamilton&Hamilton, Hasluck, Ahmet Refik, Mehmet Eröz, Mehmet Alıcı, Halil İnalcık, Irene Melikoff, Besim Atalay ve Ahmet Yaşar Ocak gibi alanında uzman olan isimlerin eserlerinden faydalanılmıştır. Bu makalenin elde ettiği sonuç şudur: Her ikisi de kendi dininin ana akım cenahında heterodoks olarak nitelenen Bogomilizm ve Bektaşilik, sapkın kabul edilen başka bir dinin yani Maniheizm’in ortak etkilerini taşımaktadırlar. Bogomillerin bir kısmı politik baskılar sonucu Katolik ya da Ortodoks olmuşlar; geri kalanlar da İslamiyet’i tercih etmişlerdir. Bogomillerin İslamiyet’i tercih etmesinin ekonomik, demografik ve politik nedenleri mevcuttur. Ancak başta Bektaşilik olmak üzere İslamiyet’in heterodoks tarikatları vasıtasıyla Müslüman olmak yönünde bir eğilim göstermişlerdir. Bu eğilimin bizde uyandırdığı intiba, Bogomillerin kendilerini Bektaşi tarikatına yakın hissettikleri yönündedir. Bu yakınlığı ortak kökenlerle açıklamak mümkündür. Ayrıca Bogomillerin hangi cemaate mensup olurlarsa olsunlar inançlarını gizli bir şekilde yaşama alışkanlıkları olduğu gerçeği de göz önünde tutulmalıdır. Buna dayanarak asıl inancını terk etmemiş olan Bogomillerin Bektaşi tarikatı içinde huzur bulduğunu söylemek mümkündür. Balkanlardaki Bektaşi cemaatinin, bölgenin eski dinleriyle ilgili bilgisini ve bu konudaki tutumunu mercek altına alacak bir araştırma makalesinin, Bogomillerin ve Bektaşilerin ortak kökenlerinin bu iki dini yapı arasındaki etkileşimi nasıl şekillendirdiği konusuna ışık tutacağı kanaatindeyiz.

Anahtar Kelimeler

Bogomilizm , Maniheizm , Bektaşilik , Heterodoks , Balkanlar

Etik Beyan

Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı doktora programında Prof. Dr. Ali İhsan Yitik danışmanlığında devam eden "Bogomilizm ve Bektaşiliğin Balkanlardaki Gelişimi" isimli tamamlanmamış doktora tezine istinaden hazırlanmıştır.

Kaynakça

• Adam, Baki (ed.). Dinler Tarihi El Kitabı. Ankara: Grafiker Yayınları, 4. Basım, 2017.
• Albayrak, Kadir. Bogomilizm ve Bosna Kilisesi. İstanbul: Emre Yayınları, 2005.
• Albayrak, Kadir. “İznik Konsili Öncesi ve Sonrasında Heretik Hıristiyan Akımları”. Uluslararası İznik Sempozyumu (5-7 Eylül 2005), 103-107. https://isamveri.org/pdfdrg/D149182/2005/2005_ALBAYRAKK.pdf
• Alıcı, Mehmet. Işığın Elçisi Mani ve Gnostik Düşüncesi. İstanbul: Divan Kitap, 2018.
• Altı, Aziz. Balkanlarda Bektaşi Tekkeleri. Ankara: La Kitap Yayınları, 2019.
• Angelov, Dimiter. The Bogomil Movement. Sofia: Sofia Press, 1987.
• Atalay, Besim. Bektaşilik ve Edebiyatı. Osmanlıca çev. Vedat Atila. İstanbul: Ant Yayınları, 2. Basım, 1991.
• Barthold, Vassiliy Vladimiroviç. Moğol İstilasına Kadar Türkistan. haz: Hakkı Dursun Yıldız, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 4. dizi-sayı 11, 1990.
• Çağ, Galip - Çetin, Altan. “Bosna’nın Osmanlı İdaresine Geçişinde Bogomilliğin Etkisi”. Tarih Okulu Dergisi 2011/9 (Aralık 2010), 19-35. https://dergipark.org.tr/tr/pub/usakjhs/issue/13542/163977.
• Esin, Emel. Türk Kozmolojisine Giriş. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2001.
• Fine, John. The Bosnian Church: A New Interpretation A Study of the Bosnian Church and İts Place in State and Society from the 13th to the 15th Centuries. London and New York: Columbia Universty Press, 1975.
• Fine, John. The Early Medieval Balkans: A Critical Survey from the Sixth to the Late Twelfth Century. Michigan: The University of Michigan Press, 1991.
• Floramo, Giovanni. Gnostisizm Tarihi, çev. Selma Aygül Baş – Bilal Baş. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2005. Gündüz, Şinasi. Sabiiler, Son Gnostikler. Ankara: Vadi Yayınları, 1995.
• Güngör, Harun. “Maniheizm”. Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6 / 5 (Ocak 1988), 145-166. https://dergipark.org.tr/tr/pub/eruifd/issue/5979/79489
• Güngör, Harun. “Orta Asya’da Mani Dininin Yayılması ve Türk Kültürüne Etkisi”. Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7 / 6 (Ocak 1989), 81-94. https://dergipark.org.tr/tr/pub/eruifd/issue/5978/79464.
• Hamilton Bernard - Janet Hamilton. Bizanslı Heretiklerin Tarihi: Bizans Dünyasında Hıristiyan Düalist Heretikler (650-1405). çev. Barış Baysal. İstanbul: Kalkedon Yayınları, 2010.
• İnalcık, Halil. “Türkler ve Balkanlar”. Balkan Türkoloji Araştırmaları Merkezi: Baltam Türklük Bilgisi 2005/3 (Eylül 2005), 20-44.
• İnan, Abdülkadir. Tarihte ve Bugün Şamanizm. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 3. Basım, 1986.
• İnanç, Yusuf. “Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lügati’ndeki Arapça Kökenli Kelimelerle İlgili Bazı Eksik ve Hatalı Tespitler”. Pamukkale Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11 / 2 (Güz 2024), 613-633. https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/4121852.
• Kaya Tan, Pınar. “Sultan II. İzzeddin Keykâvus Döneminde Sarı Saltuk’un Balkanlara Geçişine Dâir Mütâlaalar”. Güneydoğu Avrupa Araştırmaları Dergisi 37 (Aralık 2021), 99-123. https://doi.org/10.26650/gaad.094237.
• Kurat, Akdes Nimet. Peçenek Tarihi. İstanbul: Devlet Basımevi, 1937.
• Meçin, Mehmet Mekin. “İnsani Gurbetin Arkaik Bir Örneği: İnci İlahisi”. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi 30 (Ekim 2022), 854-874. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/2724682
• Meçin, Mehmet Mekin. “Mitra’dan Mitraizm’e Geçişte Roma Aklı”. Türkiye İlahiyat Araştırmaları Dergisi 8/1 (Mart 2024), 77-97. https://doi.org/10.32711/tiad.1413149.
• Meçin, Mehmet Mekin, “Mitraizm’den Geriye Kalan Mabetler, Semboller ve Metinler”, RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi 38 (Şubat 2024), 1236-1250. https://dergipark.org.tr/tr/pub/rumelide/issue/83261/1440047.
• Meçin, Mehmet Mekin. “Zaman Felsefesi: Zürvanizm”. Kilis 7 Aralık Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 10 / 2 (Aralık 2023), 487-512. http://dx.doi.org/10.46353/k7auifd.1330724.
• Melikoff, Irene. Hacı Bektaş Efsaneden Gerçeğe. çev. Turan Alptekin. İstanbul: Cumhuriyet Kitapları, 7. Basım, 2010.
• Mi’veş, Lütfi. “Bogomiller, Hıristiyanlar ve Bosna”. çev. Kadir Albayrak. Düşünce, Siyaset, Sosyal Bilim Dergisi 36/37 (Ocak / Nisan 2004), 183-190. https://isamveri.org/pdfdrg/D01353/2006_42/2006_42_ALBAYRAKK.pdf
• Obolensky, Dimitri. The Bogomils: A Study in Balkan Neo-Manichaeism. UK: Cambridge Universty Press, 2004. Ocak, Ahmet Yaşar. Alevi ve Bektaşi İnançlarının İslam Öncesi Temelleri. İstanbul: İletişim Yayınlar, 13. Basım, 2018.
• Ocak, Ahmet Yaşar. Sarı Saltık Popüler İslam’ın Balkanlar’daki Destansı Öncüsü. İstanbul: Alfa Yayınevi, 2021.
• Okiç, Tayyib. “Neşredilmemiş Bazı Türk Kaynaklarına Göre Bosna Hıristiyanları”. çev. Salih Akdemir-Recep Duran. İslami Araştırmalar Dergisi 6/4 (1987), 235-248. https://isamveri.org/pdfdrg/D00064/1992_4/1992_4_OKICMT.pdf
• Okiç, Tayyip. “Sarı Saltuk’a Ait Bir Fetva”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/1 (Ocak 1952), 48-58. https://dergipark.org.tr/tr/pub/auifd/issue/60657/894885
• Ostrogorsky, Georg. Bizans Devleti Tarihi. Çev. Prof. Dr. Fikret Işıltan. 10. Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 7. Basım, 2011.
• Ögel, Bahaeddin. İslamiyet’ten Önce Türk Kültür Tarihi, Orta Asya Kaynak ve Buluntularına Göre. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 2. Basım, 1984.
• Ögel, Bahaeddin. Türk Mitolojisi: Kaynakları ve Açıklamaları ile Destanlar. 1 Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2. Basım, 1993.
• Ögel, Bahaeddin. Türk Kültür Tarihine Giriş: Türklerde Köy ve Şehir Hayatı (Göktürklerden Osmanlılara). 1 Cilt. Ankara: T. C. Kültür Bakanlığı Yayınları, 4. Basım, 2000.
• Özışık, Sakin. “Pavlikan Kilisesi ve Eski Hıristiyan Heresileriyle İlişkisi”. C.Ü. ilahiyat Fakültesi Dergisi 14/2 (2010), 505-533. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/221361.
• Öztoprak, Fahrettin. “Balkan Türkleri ve Simavna Kadısıoğlu Şeyh Bedreddin” Türk Dünyası Araştırmaları 96 (Haziran 1995), 147-180. https://isamveri.org/pdfdrg/D00130/1995_97/1995_97_OZTOPRAKF.pdf.
• Rudolph, Kurt. Gnosis: The Nature and History of Gnosticism. çev. Robert McLahan Wilson. San Francisco: Harper&Row, 1987.
• Rudolph, Kurt. “Maniheizm”. çev. Mustafa Bıyık. Gazi Üniversitesi Çorum İlahiyat Fakültesi Dergisi 1(2001), 378-393. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/85980
• Russell, Jeffrey Burton. İblis-Erken Hıristiyan Geleneği. çev: Ahmet Fethi. Ankara: Panama Yayıncılık, 2018.
• Tekin, Şinasi. “Mani Dininin Uygurlar Tarafından Devlet Dini Olarak Kabul Edilişinin 1200. Yıldönümü Dolayısı İle Birkaç Not (762-1962)”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten (1962), 1-11. https://tdkbelleten.gov.tr/tam-metin-pdf/129/tur.
• Tekin, Şinasi. Uygurca Metinler II: Maytrısimit. Ankara: Erzurum Atatürk Üniversitesi Yayınları Sevinç Matbaası, 1976.
• Türinay Necmettin. “Balkanlarda Türk Tarihi Açısından Özgün Bir Deneme: Sarı Saltuk, Bogomiller ve Bogomilizm”. Balkanlara Gidişinin 750. Yılında Uluslararası Sarı Saltuk Gazi Sempozyumu 6-10 Kasım 2013 (Köstence Romanya 2014), 177-216.
• Togan, Zeki Velidi. Umumi Türk Tarihine Giriş. Cilt 1: En Eski Devirlerden 16. Asra Kadar. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları Enderun Kitabevi, 3. Basım, 1981.
• Wilkens, Jens. “Uygur Budizmi ve Maniheizm ile Yerel Dinlerinin Etkisi: Dini Terminoloji Örneği”. çev. Celalettin Bulut Bostan. Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi 24 (Aralık 2024), 76-101. https://doi.org/10.46400/uygur.1562064