The Mosques Old City Of Erzincan

Yıl 2019, Cilt: 13 - 21. Uluslararası Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştımaları Sempozyumu Bildirileri, 355 - 370, 01.10.2019

Funda Naldan

Öz

The city, which is located in the Eastern Anatolia Region, has been seen to be active
frequently in history due to its location on the earthquake zone and has been affected to a great
extent by these earthquakes. Known as Eski Erzincan, the center of the present city is about 8 km. So much that the late Ottoman-era mosques that survived until 1939 were destroyed in this great earthquake. In the field survey, only the remains of the Izzet Pasha Mosque were encountered
from the mosques that could not be reached to daylight. There are 10 mosques belonging to Akkoyunlu and Ottoman eras in Erz,ncan that could not survive to this day but have archive documents and information. These mosques which
are: Akkoyunlu Mosque (1301), Çukurkoyu Mosque (19th century), GerekGerek Mosque (1454-55),
Gulabi Bey Mosque (15th century), Gulâbi Small Mosque (15th century), HaciMahinur Mosque
1897), Halilullah Mosque (15th century), Izzet Pasha Mosque (19th century), Kale Mosque (1535-36), Kurşunlu Mosque (1584-85) provide information about Akkoyunlu and Ottoman architecture in the city. We learn from city maps that these mosques, which can not stand up to the sun, are
standinguntil1904.The informationabout thesemosqueshavebeenobtainedbytaking advantage of the archieve documents and reading about the architects, history, attendant assignments of the mosques and also the epigraphs of the mosques. Information about the architecture of the
buildings has been obtained by using the book of Ali Kemali, the former Erzincan governor, and
the archive of General Directorate of Foundations.
The mosques are introduced from archive documents and photographs. In terms of
plan type, they are square or rectangular planed mosques. However, the Haci Mahinur Mosque
differs in that it has a hexagonal plan. Except Izzet Pasha Mosque, all are covered with a flat
wooden ceiling. Izzet Pasha Mosque is covered with a dome. Wood, mud brick, stone were used as
material. In the majority of the structures there is a narthex application. The mosques are simple
and are not embellished. In this study, the mosques will be discussed in the center and villages
of Erzincan and could not survive to this day will be discussed as we have obtained information
about their architecturesbymeans of archivedocuments andphotographs.It ispossible to observe
the architectural development of the city based on the information in archive documents. These
are the traditional plain wooden ceiling glass built in local style in general, but also with domed
glass. These 10 mosques with historical prescriptions, which were examined in a separate section
in the doctoral dissertation entitled “Architecture of Erzincan Ili Mosque” were handled. In this
context, the problems of the dating of the structures will be introduced by Ali Kemali, the missing
or incorrectly made histories in the light of the new documents and findings and the important structures of Akkoyunlu-Ottoman architecture will be introduced from the forgotten works of Anatolian Turkish architectural tradition in Erzincan.

Anahtar Kelimeler

Erzincan, Archive, Mosque Architecture, Akkoyunlu, Ottoman

Eski Erzincan Şehri Camileri

Öz

Doğu Anadolu Bölgesi’nde yer alan şehir, deprem kuşağında yer aldığı için tarih içinde
sık sık hareketlenmeler görülmüş ve bu depremlerden büyük ölçüde etkilenmiştir. Eski Erzincan
olarak bilinen yer bugünkü şehrin güneyinde merkeze yaklaşık 8 km. uzaklıktadır. Öyle ki 1939’a
kadar ayakta kalabilen Geç Osmanlı dönemi camileri de bu büyük depremde yok olmuştur. Yapılan
saha araştırmasında günümüze kadar ulaşamamış camilerden sadece İzzet Paşa Camisi’nin
kalıntılarına rastlanmıştır.
Erzincan’da Akkoyunlu ve Osmanlı dönemi günümüze gelemeyen ancak arşiv belge ve
bilgisi bulunan 10 adet cami bulunmaktadır. Bu camiler Akkoyunlu Camisi (1301), Çukurköyü
Camisi (19.yy.sonları), GerekGerek Camisi (1454-55), Gülâbi Bey Camisi (15.yy.), Gülâbi Mescidi (15.
yy.), Hacı Mahinur Camisi (1897), Halilullah Camisi (15.yy.), İzzet Paşa Camisi (19.yy.), Kale Camisi
(1535-36), Kurşunlu Camisi (1584-85) şehirde Akkoyunlu ve Osmanlı mimarisi hakkında bilgi
vermektedir. Günümüze kadar ayakta kalamayan bu camilerin 1904 yılına kadar ayakta olduğunu
şehir haritalarından öğreniyoruz. Arşiv belgelerinden faydalanarak camilerin banileri, tarihleri,
görevli atamaları gibi bilgilerin yanı sıra kitabesi olan camilerin de kitabeleri okunarak bu sayede
bilgilerine ulaşılmıştır. Eski Erzincan valisi olan Ali Kemali’nin kitabından o dönem çekilmiş
kitabelerin fotoğrafları ve yer yer malzeme bilgisi ve Vakıflar Genel Müdürlüğü arşivinden
faydalanarak yapıların mimarisi hakkında bilgi edinilmiştir.
Arşiv belge ve fotoğraflarından hareketle camiler tanıtılmıştır. Plan kuruluşları
bakımından kare veya dikdörtgen planlı camilerdir. Ancak Hacı Mahinur Camisi altıgen planlı
olması bakımından farklılık gösterir. İzzet Paşa Camisi dışında hepsi düz ahşap tavan ile örtülüdür.
İzzet Paşa Camisi kubbe ile örtülüdür. Malzeme olarak ahşap, kerpiç, taş kullanılmıştır. Yapıların
çoğunda son cemaat yeri uygulaması mevcuttur. Camiler sade, gösterişten uzaktır. Bu çalışmada
Erzincan merkez ve köylerinde bulunan günümüze gelmeyen ancak arşiv belge, bilgi ve fotoğrafları
ile mimarisi hakkında bilgi edindiğimiz camiler ele alınacaktır. Şehrin mimari gelişimini arşiv
belgelerindeki bilgilere dayanarak izlemek mümkündür. Bu camiler genel olarak yerel tarzda
inşa edilmiş geleneksel düz ahşap tavanlı camiler olup bunların dışında kubbeli camilerle de
karşılaşılmıştır. “Erzincan İli Cami Mimarisi” başlıklı doktora tezinde ayrı bir bölümde incelenen
tarihi öneme sahip bu 10 adet cami ele alınmıştır. Bu bağlamda yapıların tarihlendirme sorunları,
daha önce Ali Kemali tarafından eksik veya yanlış yapılan tarihlemeler yeni belge ve buluntular
ışığında ele alınarak Anadolu Türk mimari geleneğinin Erzincan’da unutulmuş eserlerinden
Akkoyunlu-Osmanlı mimarisinin önemli yapıları tanıtılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Erzincan, Arşiv Kayıtları, Cami Mimarisi, Akkoyunlu, Osmanlı

Kaynakça

• Akansel, İ.H. (1999). Eski Erzincan’da Tarihi Kışla ve Askeri Yapılar, Erzincan.
• Altınbilek, M. S. “Planlama Sorunları Açısından Erzincan’ın Şehir Coğrafyası”, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum.1997.
• Anadol, C. Vilayetlerimiz Erzincan, İstanbul, 1932.
• BOA,Dosya No:4,Gömlek No:284,Fon Kodu:AE.SAMD.III.
• Clavijo, RuyGonzales, Timur Devrinde Kadis’tenSemerkand’a Seyahat (çev.Ömer rıza doğrul), İstanbul: Kesit Yayınları, 2007.
• Erdemir, Y. Beyşehir Eşrefoğlu Süleyman Bey Camii ve Külliyesi, Beyşehir:Beyşehir Vakfı, 1999. Erzincan Kültür ve Turizm Envanteri. T.C. Erzincan Valiliği Kültür ve Turizm Müdürlüğü. Erzincan. 2007.
• Evliya Çelebi. Seyahatname. Üçdal Neşriyat. 3. İstanbul. 1986.
• Göde, K. Eratnalılar (1327-1387), Ankara, 1994.
• Gökbilgin, M.T. Çaldıran Muharebesi, İA, C.III, İstanbul, 1993, s. 329-331.
• İbn-i Batûtâ,Ebû Abdullah Muhammed Tanci, İbn-i Batûtâ Seyahatnamesi, (çev.a.Sait Aykut), C.I, İstanbul:YKY, 2004.
• Karpuz ,H. “Eski Erzincan’daki Anıtlar”, Mengüceli Kültür, Araştırma ve İnceleme Dergisi, 5, Erzincan, 1979, 5-8.
• Kemali, A. Erzincan Tarihi,Coğrafi, Toplumsal, Etnografi, İdari, İhsai İnceleme Araştırma Tecrübesi. İstanbul. 1992.
• Konukçu, E. Erzurum Tarihi-Erzurum’da İslam Hakimiyeti, Halifeler, Emevi ve Abbasiler, Şehr-i Mübarek Erzurum, Ankara, 1989.
• Kuran, A. “Anadolu’da Ahşap Sütunlu Selçuklu Mimarisi”, Malazgirt Armağanı, Ankara:TTK, 1972, 179-186.
• Miroğlu, İ. Kemah Sancağı ve Erzincan Kazası, Ankara:TTK, 1990.
• Naldan, F. “Erzincan İli Cami Mimarisi”, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2016.
• Rubruck, W. TheJourney of William of Rubruck, (çev.Rockhill), London, 1990.
• Sezen, T. Osmanlı Yer Adları (Alfabetik Sırayla), Ankara, T.C., Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayını, 2006.
• Sözen, M. Anadolu’da Akkoyunlu Mimarisi. İstanbul. 1981.
• Sümer, F. Karakoyunlular I, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1984.
• Süreyya, M. Sicill-i Osmanî. III. İstanbul. 1996.
• Şahin, T.E., Anadolu’nun Tarihi Akışı İçerisinde Siyasi, Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Açıdan Erzincan Tarihi, C.I, Erzincan: Erzincan Hayra Hizmet ve Dayanışma Vakfı Yayınları,1985.
• Turan, O. Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi, İstanbul.
• V.G.M.A, Df.591/5, Sy. 159, Sr. 143.
• V.G.M.A.,.Df.586,sf.259,sr.255.
• V.G.M.A.,Df.594,sf.90,sr.80.
• V.G.M.A.,HD.,1064/30/31/27/28, 1060/58, 532/35, 533/7, 534/87, 534/90, 1055/26/28, 1058/27, 1059/35, 1060/58, 1065/25, 1067/62/65, 1140/16.
• Yurdaydın, H.G. Matrakçı Nasuh. Beyan-ı Menazil-i Sefer-i Irakeyn Sultan Süleyman Han. Türk Tarih Kurumu. Ankara. 2014.