Smyrna (İzmir) Agorası’nda Bulunan Lazımlıklar (Havruzlar) ve Osmanlı’da Lazımlık Kültürü

Yıl 2019, Cilt: 13 - 21. Uluslararası Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştımaları Sempozyumu Bildirileri, 751 - 768, 01.10.2019

Sevinç Gök İpekçioğlu

Öz

Osmanlı toplumunun belki de en mahrem konularından birisi tuvalettir. Aslında Avrupa’ya
göre çok daha kalıcı ve nispeten sağlıklı yöntemlerle, erken dönemlerden itibaren çözülen tuvalet
sorunu, muhtemelen kirli ve mahrem olduğu için konu edilmemiş veya pek kaydı tutulmamıştır.
Tuvaletler ve buna bağlı basit kanalizasyon sistemleri, Anadolu’da Selçuklulardan itibaren görülür.
Ancak çalışmamızda üzerinde önemle durmak istediğimiz objeler, yaşamın geçtiği mekânlarda (ev,
han, hastane gibi) kullanılan lazımlık/oturak/havruzlardır.
Avrupa’da neredeyse 20. yüzyıla kadar bir gelenek halinde kullanılmaya devam eden ve
kökeni Antik çağlara dayanan lazımlıklar, günlük yaşamın önemli objelerinden biri olmuştur.
Genel olarak Müslüman toplumlarında lazımlık geleneğinin olmadığına ilişkin yaygın bir düşünce
vardır. Aslında hastalar, yaşlılar, bedensel engelli yetişkinler, akli dengesi yerinde olmayanlar ve
tabi ki çocuklar için lazımlıklar oldukça kullanışlı bir malzemedir. Sağlıklı ve yetişkin bireylerin
genellikle alaturka tuvaletleri kullandığı kabul edilir. Ancak unutulmamalıdır ki özellikle ev,
hastane ve han gibi yaşam alanlarında lazımlıkları, sağlık problemi olmayan yetişkin insanlar da
kullanmış olmalıdır.
Agora kazılarında çok yoğun bir şekilde ortaya çıkarılan lazımlıklar kaba, gözenekli
hamurlu, dış yüzü sırsız içi hardal sarısı renkli sırlıdır. Taşınabilmesi ve içindekilerin rahat
dökülebilmesi için çift kulplu olarak üretilmişlerdir. Lazımlıkların boyutlarından çocuk ve
yetişkinlere ait olanlar birbirinden ayrılabilmektedir. Agora’da, yaygın olarak görülen çift kulplu
lazımlıklara çok benzer bir grup daha tespit edilmiştir. Tipik lazımlıklara göre daha uzun ve
kulpsuz olan bu örneklerin de çocuk beşiklerinde kullanılan lazımlıklar olduğu anlaşılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Smyrna Agorası, lazımlık, tuvalet kültürü, Osmanlı

Chamber Pots From The Agora of Smyrna (Izmir) Excavations and Toilet Culture in Ottoman Empire

Öz

Toilet is one of the more private issues in Ottoman culture. Toilet problems, tackled earlier
in Muslim cultures with more lasting and relatively healthier methods was seen as dirty and
private thus was not talked about or recorded extensively.
Toilets and connected simple sewage systems are seen since the Seljuks in Anatolia but
this paper deals with chamber pots; objects used in houses, inns, hospitals.
Chamber pots originating in ancient times and used in Europe almost until 20. century
following tradition were important daily use objects. Common thinking is that the Muslim
communities didn’t use chamber pots but in fact chamber pots are useful for the sick, old, disabled
and, of course, children. Healthy adults are thought to use the alaturka, squat toilet. But chamber
pots should have been used by healthy adults too especially in houses, hospitals and inns.
Chamber pots commonly found during the excavations in the Agora are rough, unglazed
on the outside but yellow glazed on the inside. They have two handles for easy carrying and
emptying. Sizes of the chamber pots allow us to distinguish chamber pots intended for adults and
children. A similar group of chamber pots have also been found in the Agora; these chamber pots
are longer, without handles and are believed to be used in cradles.

Anahtar Kelimeler

Agora of Smyrna, chamber pot, toiler culture, Ottoman

Kaynakça

• Akis, 2009: Akis, M. “16. Yüzyılda Ayntab Şehrinde Temizlik Kültürü ve Hamamlar”, Temizlik Kitabı, Editörler: Emine Gürsoy-Nazkali, Salih Mehmet Arçın, İstanbul, 181-243.
• Bakirtzis, 1980: Bakirtzis, C. “Didymoteichon: Un Centre De Ceramique Post-Byzantine”, Balkan Studies, Volume 21, 147-153.
• Başaran, (tarihsiz): Enez (Ainos), Enez.
• Başaran, 2000: Başaran, B. “Enez (Ainos) 1990 Yılı Kazı ve Onarım Çalışmaları”, 22. Kazı Sonuçları Toplantısı, 2. Cilt, 22-26 Mayıs, İzmir, 371-386.
• Baykara, 2013: Baykara, T. Yatağan. Her Şeyi ile Tarihi Yaşatma Denemesi, Türk Tarih Kurumu Yayını, Ankara.
• Beyru, 2005: Beyru, R. 19. Yüzyılda İzmir’de Sağlık Sorunları ve Yaşam, İBB Ahmet Piriştina Kent Arşivi ve Müzesi Yayını, İzmir.
• Bikić, 2003: Bikić, V. Gradska Keramika Beograda (16-17. vek). Belgrade Ceramics in The 16th-17th Century, Arheoloŝki Institut Posebna Izdanja 39, Beograd.
• Bora, 2015: Bora, S. Bir Semt Bir Bina: Karataş Hastanesi ve Çevresinde Yahudi İzleri, İBB Ahmet Piriştina Kent Arşivi ve Müzesi Yayını, İzmir.
• Bulut, 1991: Bulut, L. Samsat İslami Devir Sırsız ve Tek Renk Sırlı Seramikleri, Ege Üniv. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Arkeoloji ve Sanat Tarihi Anabilim Dalı, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İzmir.
• Çeken, 2005: Çeken, M. Hasankeyf (1991, 2001-2003 Yılı) Kazı Buluntusu Fırın ve Atölye Seramik Malzemeleri, Ankara Üniv. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sanat Tarihi Anabilim Dalı, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara.
• Demiralp, 1999: Demiralp, Y. Erken Dönem Osmanlı Medreseleri (1300-1500), T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara.
• Dernschwam, 1987: Dernschwam, H. İstanbul ve Anadolu’ya Seyahat Günlüğü, (Çev. Prof. Yaşar Önen), Ankara.
• Emiroğlu, 2015: Emiroğlu, K. Gündelik Hayatımızın Tarihi, İş Bankası Yayınları, 5. Basım, İstanbul.
• Erkal, 1996: Erkal, A. İzmir Kızlarağası Hanı ile Çevresini Tanıtma ve Sevdirme Amacına Yönelik Bir Araştırma, İzmir.
• Ersoy, 2014: Ersoy, A. Smyrna 2014 Yılı Kazı Raporu: Bouleuterion Caddesi Kazısı, Yayınlanmamış Kazı Raporu.
• Ersoy, 2015: Ersoy, A. Büyük İskender Sonrası Antik Smyrna (İzmir). “Bütün Kentlerin En Güzeli” (Strabon), İBB Ahmet Piriştina Kent Arşivi ve Müzesi Yayını, İzmir.
• Ersoy, 2017: Ersoy, A. Antik Dönemden Osmanlı Dönemine Smyrna/İzmir Kemik Objeleri, Ege Yayınları, İstanbul.
• Gök Gürhan, 2012: Gök Gürhan, S. “Smyrna (İzmir) Kazılarında Bulunan Osmanlı, Uzakdoğu ve Avrupa Seramikleri Üzerinden Osmanlı Ticaret Hayatı”, Uluslararası Katılımlı XV. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu. Anadolu Üniversitesi Eskişehir 19-21 Ekim 2011, Cilt. 1, Eskişehir, 429-438.
• Gök, 2013: Gök, S. “Akdeniz Ticaretinin Önemli Belge Buluntuları: Seramikler”, Sanat Tarihi Dergisi, XX/2, Ekim 2011, İzmir, 61-100.
• Gök, 2015a: Gök, S. Smyrna (İzmir) Agorası’nda Osmanlı İzleri. Kütahya Seramikleri (2007-2014 Kazı Dönemi), İBB Ahmet Piriştina Kent Arşivi ve Müzesi Yayını, İzmir.
• Gök, 2015b: Gök, S. “Izmir’in Ticari Yasamında Osmanlı ve Avrupa Seramiklerinin Yeri”, Smyrna/ Izmir Kazı ve Arastırmaları. I. Çalıstay Bildirileri, Editörler: Akın Ersoy-Gözde Sakar, Istanbul, 61-78.
• Gök, 2017: Gök, S. “Osmanlı ve Avrupa Seramikleri Üzerinden Bir Okuma: Smyrna (Izmir) Agorası’ndaki Osmanlı Yerlesiminden Mutfak Kapları ile Günlük Yasam Objeleri”, Smyrna/Izmir Kazı ve Arastırmaları II, Editörler:Burak Yolaçan-Gözde Sakar-Akın Ersoy, Ege Yayınları, Istanbul, 117- 150.
• Gülbay 2003: Gülbay, O. Eskiçag’da Tuvalet Kültürü, Istanbul.
• Gürler-Ersoy-Çelik Ersoy, 2016: Gürler, B., Ersoy, A. Çelik Ersoy, G. Izmir’in Osmanlı Dönemi Tanıkları. Smyrna/Izmir Agorası’ndan Cam Objeler, IBB Ahmet Piristina Kent Arsivi ve Müzesi Yayını, Izmir.
• Hayes, 1992: Hayes, J. Excavations at Saraçhane in Istanbul, Volume 2, The Poterry, Princiton University Press.
• Horan, 1997: Horan, J. H. Tuvaletin Sosyal Tarihi, Bay Porselen,(Çev: Gül Çagalı Güven), Istanbul.
• Isık, 2006: Isık, M. A. Çalı Dibinden WC’ye. “Insanlık Tarihinin Vazgeçilmez Mekanları”, Ankara.
• Keuls, 1993: Keuls, E. C. The Reign of The Phalles. Sexual Politics in Ancient Athens, London Berkley, Los Angeles.
• Kushenova, 2014: Kushenova, G. “Kazakistan ve Türkiye’deki Ahsap Besiklerin Tarihi Sanatsal Özellikleri”, KMÜ Sosyal ve Ekonomik Arastırmalar Dergisi, 16 (Özel Sayı II), 155-159.
• Öztürk, 2009: Öztürk, T. “XVIII. Yüzyılın Ilk Yarısında Bazı Tereke Kayıtlarındaki Temizlik Maddeleri”, Temizlik Kitabı, Editörler: Emine Gürsoy-Nazkali, Salih Mehmet Arçın, Istanbul, 292-304.
• Sarı-Akgün, 2008: Sarı, N., Akgün, B. “Türk Tarihinde Psikiyatriye Bakıs”, I. Ü. Cerrahpasa Tıp Fakültesi Sürekli Tıp Egitimi Etkinlikleri Türkiye’de Sık Karsılasılan Psikiyatrik Hastalıklar Sempozyum Dizisi, No:62, Mart, 1-24. of The 6th, 5th and 4th Centuries B.C. Part 2, Indexes and Illustrations, American School of Classical Studies at Athens.
• Sen, 2009: Sen, S. “Karahanlı Türkçesi Metinlerinde Temizlik Kavramı”, Temizlik Kitabı, Editörler: Emine Gürsoy-Nazkali, Salih Mehmet Arçın, Istanbul, 363-378.
• Tanaç Zeren, 2010: Tanaç Zeren, M. Izmir’de Sefarad Mimarisi ve Sinagogları, Istanbul.
• Temizkan-Akan, 2013: Temizkan, A., Akan, M. Kent ve Seyyah: Evliya Çelebi’nin Gözüyle Izmir ve Çevresi-1. (Evliya Çelebi Seyahatnâmesinin Izmir Kısmının Transkripsiyonlu, Sadelestirilmis ve Orijinal Metni), Editörler: Metin Ekici-Turan Gökçe, Izmir.
• Yavas, 2009: Yavas, A. “Anadolu Selçuklu Mimarisinde Tuvalet Mekânlarına Dair Bazı Notlar”, Türklük Bilimi Arastırmaları, 25. Sayı, Nigde/Bahar, 215-241.
• Zajac, 2009: Zajac, G. “II. Abdülhamid Döneminde Iki Tıb Doktorunun Osmanlı Imparatorlugu’nda Etkinlikleri ve Temizlige Dair Anıları”, Temizlik Kitabı, Editörler: Emine Gürsoy-Nazkali, Salih Mehmet Arçın, Istanbul, 245-258.