ANADOLU TÜRK ÇİNİ SANATI BAĞLAMINDA RESTORASYONDA TAMAMLAMA UYGULAMALARINA İLİŞKİN ÖRNEK ÜRETİMLER

Yıl 2022, Cilt: 16 Sayı: 30, 305 - 324, 31.07.2022

Işılay Konak

https://doi.org/10.48069/akdenizsanat.1119929

Öz

İnsanoğlunun varlığına paralel gelişim gösteren pişmiş toprak ürünler, kullanılan hammaddeleri, üretim teknolojileri, uygulama teknikleri ve kullanım şekilleriyle özgünleşmiş ve bu özgünlükleriyle de bağlı bulunduğu uygarlıklara mal olmuşlardır. Bu bağlamda pişmiş toprak uygulamaların Anadolu Türk sanatındaki en önemli ürünleri çinilerdir. Çiniler, Anadolu Türk sanatında mimari eserlerin yüzeylerinde kaplama malzemesi olarak ve işlevsel günlük kullanım eşyası olarak kullanılmıştır. Çinilerin kullanım alanlarındaki farklılığa benzer olarak, üretimlerinde de farklı teknikler uygulanmıştır.
Çalışma kapsamında, Anadolu Türk çini sanatının tarihi gelişimine kısaca değinilmiş, seçilen yedi geleneksel çini tekniğinin üretim aşaması, kullanım alanları ve çinilerde zaman içinde gelişen parça-birim malzeme kayıpları türünden bozulmalar hakkında bilgi verilmiştir. Ardından atölye ortamında, yedi farklı geleneksel teknikte üretilen yirmi dokuz adet çini pano üzerinde, bu bozulmalara yönelik olarak on beş farklı tamamlama uygulaması yapılmıştır. Bu uygulamalı tamamlama örnekleriyle, çinilerin özgün yapısal ve dekor özelliklerine zarar vermeden, belli oranda görsel bütünlüğe de ulaşarak korumanın mümkün olduğunun gösterilmesi amaçlanmıştır. Bu sayede, tarihi çini onarımlarında halihazırda tespit edilen mimetik (birebir) tamamlamaların ve dayanağı belli olmayan desen tamamlamalarının, özgün çinilerin algılanmasındaki yanıltıcı ve zarar verici etkileri irdelenmiş ve restorasyon ilkeleri bağlamında çıkarımlarda bulunulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Çini, Bozulma, Tamamlama, Restorasyon-konservasyon, Koruma-onarım.

EXAMPLE PRODUCTIONS ON COMPLEMENTATION APPLICATIONS IN RESTORATION IN THE CONTEXT OF ANATOLIAN TURKISH TILE ART

Öz

Terracotta products, which have developed in parallel with the existence of human beings, have become unique with their raw materials, production technologies, application techniques and usage patterns, and they have become the property of the civilizations to which they are connected. In this context, the most important products of terracotta practices in Anatolian Turkish art are tiles. In Anatolian Turkish art, tiles were used on the surfaces of architectural works and as functional daily use items. Similar to the difference in the usage areas of tiles, different techniques are seen in their production.
In the study, the historical development of Anatolian Turkish tile art is briefly mentioned. Information is given about the production stage of the seven selected traditional tile techniques, their usage areas and the type of part-unit material losses that develop over time in the tiles. Then, fifteen different completion applications were made for these distortions on twenty-nine tile panels produced in seven different traditional techniques in the workshop environment. With these applied completion examples, it is aimed to show that it is possible to protect the original structural and decorative features of the tiles by reaching a certain amount of visual integrity. In this way, the misleading and damaging effects of mimetic completions and unsubstantiated pattern completions already detected in historical tile repairs on the perception of original tiles were examined and inferences were made in the context of restoration principles.

Anahtar Kelimeler

Tile, Deterioration, Completion, Restoration-Conservation, Conservation-Repair.

Kaynakça

• Ahunbay, Z. (2009). Tarihi çevre koruma ve restorasyon, İstanbul: Yem Yayınları.
• Akgül, N. (2000). Anadolu Selçuklu Dönemi Mimarisinde Sırlı Kaplama Kullanımı, Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Arcasoy, A. (1983). Seramik teknolojisi, Ankara: Marmara Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Seramik Anasanat Dalı Yayınları.
• Arık, O. (2007). “Anadolu Selçuklu ve Beylikler Dönemi Dini ve Kamusal Yapılarında Çini”, Anadolu Toprağının Hazinesi –Çini – Selçuklu ve Beylikler Çağı Çinileri, s. 37-190.
• Arık, R. (2007). “Anadolu Selçuklu Sarayında Çini”, Anadolu Toprağının Hazinesi –Çini –Selçuklu ve Beylikler Çağı Çinileri, 219-393.
• Anılanmert, B., Rona, Z. (1997). “Çini”, Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi, 1, 405-408.
• Aslanapa,O. (1993). Türk sanatı, İstanbul: Remzi Yayınevi.
• Atagün, D. (2010). Türk Çini Sanatında Renkli Sır Teknikleri ve Reçeteleri, Yüksek Lisans Tezi, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sakarya.
• Atasoy N., Raby J. (1989). İznik. The pottery of Ottoman Turkey, London:
• Atay, Y. C. (2007). Başlangıcından Günümüze Kütahya Çinileri ve Çini Motiflerinin Seramik Yüzeylerde Yorumlanarak Uygulanması, Yüksek Lisans Tezi, Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Eskişehir.
• Ayduslu, N. (2012). Anadolu Selçuklu Mimarisinde Çini Mozaik, Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum.
• Ayduslu, N. (2013). Bir Selçuklu Çini Tekniği Sır Kazıma, Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, 30, 9-18, Erzurum.
• Bakır, S. T. (2007). "Osmanlı Sanatında Bir Zirve, İznik Çini ve Seramikleri", Anadolu’da Türk Devri Çini ve Seramik Sanatı, (Editör: Gönül Öney – Zehra Çobanlı), Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 279-305.
• Bakır, S. T. (1999). İznik çinileri ve gülbekyan koleksiyonu, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınevi.
• Bakır, S. T. (1999). “İznik Çinilerinde Ulama Karo Tasarımları”, Osmanlı, (Editör: Güler Eren), Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 11, 220-226.
• Bakırer, Ö. (1971). Anadolu’da XIII. Yüzyıl Tuğla Minarelerinin Konum, Şekil Malzeme ve Tezyinat Özellikleri, Vakıflar Dergisi, Ankara: IX, 337-361,
• Bakırer, Ö. (1981). Selçuklu öncesi ve selçuklu dönemi anadolu mimarisinde tuğla kullanımı, Ankara: Ortadoğu Teknik Üniversitesi Yayınları.
• Bakırer, Ö. (1984). Selçuklu dönemi konya yapılarında tuğla kullanımı, Konya, Ankara: 77–84.
• Bakırer, Ö. (1985). Onarımlarda Özellikle Mimari Süslemeye Yönelik Tamamlamalar Üzerine Düşünceler. Vakıf Haftası Dergisi, 2, 49-64.
• Bayburtluoğlu, Z. (1977). Anadolu Selçuklu Devri Büyük Programlı Yapılarında Önyüz Düzeni, Vakıflar Dergisi, Ankara: XI, 67-106.
• Başaran, S. (2000). Pişmiş toprak ve çam eserlerin konservasyon/restorasyonu, İstanbul: Graphis Yayınları.
• Bayburtluoğlu, Z. (1993). Anadolu’da selçuklu dönemi yapı sanatçıları, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Bayzıt, M., Işık, İ. (2014). Mimaride Kullanılan Çinilerin Bozunma ve Aşınma Davranışları, Afyon Kocatepe Üniversitesi Fen ve Mühendislik Bilimleri Dergisi, 14, 153-158.
• Belli, V. E. (2009). Van Hüsrev Paşa Camisindeki Taş, Çini ve Kalemişi Süslemelerin Bozulma Nedenleri, Yüksek Lisans Tezi, Kadir Has Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul.
• Busy, S., Oakley, V. (1993). Conservation and restoration of ceramics (seramiklerin restorasyon ve konservasyonu), London: Butterworth-Heinemann-A division of Reed Educational and Professional Publishing.
• Büyükakıncı, B. (2010). Hava kirliliğinin tarihi eserlere etkisi ve alınması gereken önlemler, Anadolu Bil Meslek Yüksekokulu Dergisi, 19, 47-52.
• Brend, B. (1975). The Patronage Of Fahraddin Ali Ibn Al-Husain and the Work of Kaluk Abd Allah ın the Development of the Decoration on Portal ın Thırteenth Century Anatolia, Kunst des Orient, X (12),160-187, Berlin.
• Caner-Saltik, E. (1999). Taş ve Seramik Eserlerin Özelliklerinin ve bozulmalarının Korunma Amacıyla İncelenmesi, I. Ulusal Taşınabilir Kültür Varlıkları Konservasyonu ve Restorasyonu Kolokymu, Bildiriler Kitabı, 107-109, Ankara.
• Çeken, M. (2007). Selçuklu ve Beylikler Devri Çinilerinde Malzeme, Teknik ve Fırınlara Dair Bazı Tespitler, Anadolu Toprağının Hazinesi –Çini – Selçuklu ve Beylikler Çağı Çinileri, 13-24, İstanbul.
• Eskici, B. (2004). Özel Koleksiyona Ait bir Çini Sobanın Restorasyonu, Türk Arkeoloji ve Etnografya Dergisi, 4, 77-84, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Eskici, B. Akyol, A. A. Kadıoğlu, Y. K. (2006). Erzurum Yakutiye Medresesi Yapı Malzemeleri, Bozulmalar ve Koruma Problemleri, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 46, 165-188.
• Eskici, B. Akyol, A. Kadıoğlu, Y. (2008). Hasankeyf Zeynel Bey Türbesi Malzeme Analizleri ve Korunma Sorunları, Türk Arkeoloji ve Etnografya Dergisi, 8, 15-30, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Eskici, B. Kabaoğlu, C. (2011). Balat İlyas Bey Külliyesi Koruma Onarım Çalışmaları, Balat İlyas Bey Külliyesi. Tarih, Mimari Restorasyon (Ed: M. Baha Tanman, Leyla Kayhan Elbirlik), İstanbul: 235-250.
• Eskici, B. (2018). Seramik Onarımlarında Bütünleme Yöntemleri Üzerine Bir Değerlendirme, Sanat ve Tasarım Dergisi, 22, 135-153.
• Fraser, H. (2010). Seramik hatları ve çözüm yöntemleri, (Çev. Zeliha Mete-İlker Özkan), İzmir: Karakalem Kitap Evi Yayınları.
• Gür, D. (2019). Tarihi Yapıların Onarımında Kullanılmak Üzere Puzolan Katkılı Hidrolik Kireç Esaslı Onarım Harcı Üretilme Olanaklarının Araştırılması, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul.
• Güvenateş, H. (1996). Türk Çini Sanatı Teknikleri ve Mozaik Tekniğinde Üretilen Çinilerin Günümüz Dekorasyonunda Kullanımı üzerine Öneriler, Yüksek Lisans Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir.
• Işıkhan, S. S. (2008). Türkiye’de Tarihi Yapılardaki Çinilerin Korunmasına İlişkin Yapılan Çalışmalar ve İzmir Milli Kütüphane- Opera Binası Çinilerinin Koruma Projesi, Sanatta Yeterlik Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü, İzmir.
• Işıkhan, S. S. (2012). Tarihi çinilerde Yapısal Özellikler ve Karşılaşılan Bozulmalar, Yedi, Dokuz Eylül Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Dergisi, 7, 15-22.
• Kap, T. Sağlık, M. (2018). Tarihi Eser Restorasyonunda Beton Teknolojisinin Kullanımı, İleri Teknoloji Bilimleri Dergisi, 7(2), 88-99.
• Koçu, V. (1994). Hoca Ahmet Yesevi Türbesi Restorasyonu. Vakıf Haftası Dergisi,11, 203-228.
• Konak, I. (2021-a). Selçuklu Veziri Sahip Ata Fahrettin Ali’nin Vakıf Eserlerindeki Çinilerin Geçirdiği Onarımlar ve Mevcut Korunma Durumlarının Değerlendirilmesi, Doktora Tezi, Hacı Bayram Veli Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Ankara.
• Konak, I. (2021-b). Çini ve Sırlı Tuğla Onarımlarında Uygulanan Tamamlama Yöntemleri Üzerine Bir Değerlendirme, Van YYU The Journal of Social Sciences Institute, (53), 235-256.
• Konak, I. (2022). Yüzey Kaplama Çinilerinde Görülen Bozulmalar ve Bozulmaların Tespitine İlişkin Çizelge Önerisi, Journal of Humanities and Tourism Research, 12 (1), 125-146.
• Küçük, C. (1997). Pişmiş Toprak Eserlerin Restorasyon ve Konservasyonu, Türk Arkeoloji Dergisi, 31, 117-132, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Meinecke, M. (1976). Fayence-Decorationen Seldschukischer Sakralbauten in Kleinasien, 2, Tübingen.
• Öney, G. (1976). Türk çini sanatı, İstanbul: Yapı Kredi Bankası Yayınları.
• Öney, G. (1987). İslam mimarisinde çini, İzmir: Ada Yayınları.
• Önkal, H. (1996). Anadolu selçuklu türbeleri, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• Pala, İ. Ç. (2018). Türk Çini Sanatında Kullanılan Teknikler, 21. Yüzyılda Türk Sanatı: Meseleler ve Çözüm Önerileri Milletlerarası Sempozyumu Bildiriler Kitabı, (Ed.: Doç. Ruhi Konak), 347- 368.
• Sönmez, Z. (1995). Başlangıcından 16. Yüzyıla kadar anadolu türk-islam mimarisinde sanatçılar, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Şahin, F. (1983). Seramik sözlüğü, İstanbul: Anadolu Sanat Yayınları-2.
• Şahinoğlu, M. (1977). Anadolu selçuklu mimarisinde yazının dekoratif eleman olarak kullanılışı, İstanbul: Türk Eğitim Vakfı.
• Şener, S. (1997). Kubad-ı Abad Kazısında Ele Geçen Çini Buluntular Üzerinde Uygulanan Restorasyon-Konservasyon İşlemleri, Vakıflar Dergisi, XXVI, 355-362.
• Şener, S. (2012). Arkeolojik Alanda Taban Mozaiklerinde Karşılaşılan Bozulmalar, Türkiye’de Arkeometrinin Ulu Çınarları Prof. Dr. Ay Melek Özer ve Prof. Dr. Şahinde Demirci’ye Armağan, (Editörler/Editors:Ali Akın Akyol - Kameray Özdemir), İstanbul: Homer Kitabevi, 329-344.
• Şener, Y. S. (2013). Arkeolojik Alanda Yapı Malzemelerinin Korunması: Temel Yaklaşımlar, Yöntem ve Uygulama Biçimleri, Orhan Bilgöl’e 67. Yaş Armağanı, 611-624.
• Şener, Y. S. (2014). Ani Şehir Surları, Koruna Sorunları ve Çözüme Yönelik Öneriler, Turkish Studies, İnternational For The Languages, Literature Abd History Of Turkish Or Turkic, 9(10), 977-990.
• Taşkıran, G. (2014). Erken Osmanlı Dönemi Yapılarından Mahmut Paşa Türbesi Çinilerinin Bozulma Sebepleri ve Korunmasına Yönelik Öneriler, Yüksek Lisans Tezi, Kadir Has Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul.
• Tuncer, O. C. (1985). Mimar Kölük ve Kâluyan, Vakıflar Dergisi, XIX, 109-119.
• Wilber, D. R. (1939). The Development of Mosaic Faience İn Islamıc Architecture İn İran, Art Islamica, VI (1), 16-47.
• Yar, M. (2010). Bulgaristan Filibe Cuma Camii’nin Duvar Bezemelerinin Restorasyonu, Konservasyon Restorasyon Çalışmaları Dergisi, 5, 48-57.
• Yenişehirlioglu, F. (1982). Osmanlı Dönemi Yapılarında Bulunan Çini Kaplamalar ve Restorasyon Sorunları, Rölöve ve Restorasyon Dergisi, 4 (1. Restorasyon Semineri Özel Sayısı), 43-64.
• Yetkin, Ş. (1993). Çini, TDV İslam Ansiklopedisi, 8, 329-335.
• Yetkin, Ş. (1986). Anadolu’da türk çini sanatının gelişmesi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Zeyveli, F. Eskici, B. (2019). Müze Koleksiyonlarındaki Çinilerde Görülen Bozulmalar: Ankara Etnografya Müzesi Çını Pano Örneği, Sanat ve Tasarım Dergisi, 24, 429-449.