DESIGN OF EXPERIENTIAL SETTINGS IN URBAN ARCHAEOLOGICAL SPACE: AN INTERPRETATION IN THE CONTEXT OF ENVIRONMENTAL AESTHETICS

Yıl 2025, Cilt: 19 Sayı: 35, 149 - 178, 30.01.2025

Şerife İncedemir , Kemal Reha Kavas , İbrahim Bakır

https://doi.org/10.48069/akdenizsanat.1468775

Öz

Traditional aesthetics, developed since Enlightenment, has become a philosophy of art limited with the eye-centered analysis of art works isolated from daily life. Whereas, the etymological origins of aesthetics, corresponding to the science of sensed perception, involves all senses in daily life. Environmental aesthetics, developed in the 2nd half of the 20th century, widened the concept and analyzed the multi-sensual perceptions of the body within environmental continuity. Therefore, environmental aesthetics is related to the historical and cultural contexts of cities, which are the stages of daily life.
This study, which discusses the above-mentioned transformation in the context of urban archaeological space, departs from this question: What is the relation between the theory of environmental aesthetics and the contemporary approaches guiding the perception and presentation of archaeological values? In this vein, the traditional limits of the archaeological presentations in the cities are defined and examples of contemporary applications transcending them are introduced. By document analysis, designers’ approaches are analyzed through project reports to unfold underlying concepts of the design process. The outputs are interpreted in accordance with the theory of environmental aesthetics. The findings of the qualitative research contributed to the literature by identifying overlaps between contemporary design approaches to experiencing urban archaeological space and environmental aesthetics theory. To conclude, it is observed that contemporary designs consider archaeological space as multi-sensual settings of bodily experience and that, thanks to these approaches, original potentials are raised for the internalization of archaeological values by developing an urban sense of belonging.

Anahtar Kelimeler

Environmental Aesthetics, Urban Archaeology, Space, Experience, Belonging

KENTSEL ARKEOLOJİK MEKÂNDA ÇAĞDAŞ DENEYİM ORTAMLARININ TASARIMI: ÇEVRE ESTETİĞİ BAĞLAMINDA BİR DEĞERLENDİRME

Öz

Aydınlanma döneminden itibaren gelişen geleneksel estetik, günlük hayattan soyutlanan sanat yapıtlarının göz merkezli incelemesiyle sınırlı bir sanat felsefesi olmuştur. Oysa estetiğin etimolojik kökeni duyulur algının bilimine karşılık gelerek günlük hayatta tüm duyuları kapsar. 20. Yüzyılın ikinci yarısında gelişen çevre estetiği, kavramı geniş kapsama açarak bedenin çevresel süreklilikteki çok duyulu algılarını incelemiştir. Böylece, çevre estetiği, günlük hayata sahne olan kentlerin tarihsel ve kültürel bağlamları ile ilişkilenmiştir.
Özetlenen dönüşümü kentsel arkeolojik mekân bağlamında tartışan çalışma, şu sorudan hareket eder: kentin tarihsel katmanlarını oluşturan arkeolojik varlıkların algılanma ve sunulma biçimlerini yönlendiren çağdaş tasarım yaklaşımları ile çevre estetiği kuramı arasındaki ilişki nedir? Bu doğrultuda, kentlerdeki arkeolojik varlıkların sunumundaki geleneksel sınırlar tanımlanmış ve bunları aşan çağdaş uygulama örnekleri tanıtılmıştır. Doküman analizi ile, tasarımcı yaklaşımları proje raporları üzerinden incelenerek tasarım süreçlerine yön veren temel kavramlar ortaya konmuştur. Veriler çevre estetiği kuramı çerçevesinde değerlendirilmiştir. Nitel araştırmanın bulguları, kentsel arkeolojik mekânın deneyimlenmesine yönelik çağdaş tasarım yaklaşımları ile çevre estetiği kuramı arasındaki örtüşmeleri tespit ederek literatüre katkı sağlamıştır. Sonuç olarak, çağdaş tasarımlarda arkeolojik mekânın çok duyulu bir bedensel deneyim ortamı olarak değerlendirildiği ve söz konusu çağdaş yaklaşımlar sayesinde arkeolojik değerlerin özümsenmesi ve kentsel aidiyet geliştirmesi için özgün potansiyeller üretildiği gözlenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Çevre Estetiği, Kentsel Arkeoloji, Mekân, Deneyim, Aidiyet

Kaynakça

• Ahunbay, Z. (2016). Tarihi Çevre Koruma ve Restorasyon. İstanbul: YEM Yayın.
• Antmen, A. (2008). 20. Yüzyıl Batı Sanatında Akımlar. İstanbul: SEL Yayıncılık.
• ArchDaily, (2014). DoMunder. Erişim adresi: https://www.archdaily.com/546042/domunder-jddvarchitects?ad_source=search&ad_medium=search_result_projects Erişim tarihi: 07.10.2024
• ArchDaily. (2012). Deck Over A Roman Site. Erişim adresi: https://www.archdaily.com/210720/deck-over-a-roman-site-amann-canovas-mauri?ad_source=search&ad_medium=search_result_projects Erişim tarihi: 07.10.2024
• Arkitera, (2022a). Yerebatan Sarnıcı İç Mekân Tasarımı. Erişim adresi: https://www.arkitera.com/proje/yerebatan-sarnici-ic-mekan-tasarimi/ Erişim tarihi: 07.10.2024
• Arkitera, (2022b). 1. Ödül, İstanbul Kara Surları Topkapı Kaleiçi Meydanı Kentsel Tasarım Yarışması. Erişim adresi: https://www.arkitera.com/proje/1-odul-istanbul-kara-surlari-topkapi-kaleici-meydani-kentsel-tasarim-yarismasi/ Erişim tarihi: 07.10.2024
• Arkitera, (2023). 1. Ödül, Konya Alaeddin Tepesi II. Kılıçarslan Köşkü ve Kazı Alanı Mimari Fikir Proje Yarışması. Erişim adresi: https://www.arkitera.com/proje/1-odul-konya-alaeddin-tepesi-ii-kilicarslan-kosku-ve-kazi-alani-mimari-fikir-proje-yarismasi/ Erişim tarihi: 07.10.2024
• Atelye70, (2022). Yerebatan Sarnıcı. Erişim adresi: https://atelye70.com/project/yerebatan-sarnici/ Erişim tarihi: 19.10.2024
• Aydeniz, N. E. (2009). Kent arkeolojisi kavramının dünyadaki gelişimi ve Türkiye’deki yansımaları. Journal of Yasar University, 4(16), 2501-2524.
• Aydınlı, S. (2002). Etik–Estetik. A. Şentürer, Ş. Ural ve F. U. Sönmez (Ed.), Estetik: Öznel bir beğeni mi, yoksa nesne/çevresel değerler temsili mi? (s.146-155) içinde. İstanbul, Yapı Yayın.
• Belge, B. (2017). Planlama Sürecine Kentsel Arkeolojik Değerlerin Dâhil Edilmesi Sorunsalı: Tarsus Tarihi Kent Merkezi. ODTÜ Mimarlık Fakültesi Dergisi, (34:2), 59-91.
• Berleant, A. (2007). Sanat ve Çevre. N. J. Erzen ve P. Yoncacı (Ed.), Çevre estetiği kuramı (s. 23-32) içinde. Ankara, TMMOB Mimarlar Odası.
• Bilgin, İ. (2019). Mimarın Soluğu: Peter Zumthor Mimarlığı Üzerine Denemeler. İstanbul: Metis Yayınları.
• Bilsel, C. (2010). Kent Tasarımı ve Çevre Estetiği, (dosya editörü Jale Erzen), Kent Estetiği, Dosya, sayı 23, TMMOB Mimarlar Odası Ankara Şubesi Süreli Yayını, 6-14.
• CAA Studio, (2024). Theodosıus Ziyaretçi Merkezi Ulusal Mimari Proje Yarışması 1. Ödül. Erişim adresi: https://www.caa.studio/projeler/theodosius-ziyaretci-merkezi Erişim tarihi: 07.10.2024
• Creswell, J. W. (2023). Nitel Araştırma Yöntemleri Beş Yaklaşıma Göre Nitel Araştırma ve Araştırma Deseni. Selçuk Beşir Demir ve Mesut Bütün (Çev. Ed.), Ankara: Siyasal Yayın Dağıtım.
• Creswell, J. W. ve Creswell, J. D. (2021). Araştırma Tasarımı Nitel, Nicel ve Karma Yöntem Yaklaşımları. Engin Karadağ (Çev. Ed.), Ankara: Atlas Akademik Basın Yayın Tanıtım.
• Erder, C. (2007), Tarihi Çevre Bilinci. Ankara: ODTU Mimarlık Fakültesi.
• Eres, Z. (2016). Mimari ve Arkeolojik Koruma Kültürü Üzerine Yazılar. Tarihöncesi kazı alanlarında koruma ve sergileme kavramının gelişimine kısa bir bakış (s. 93-114) içinde. İstanbul, Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Eres, Z. (2018). Arkeolojik kazı, koruma, sergileme ve toplum ilişkisi Kırklareli’nde tarihöncesi arkeolojik alanlar üzerinden bir deneyim. Azərbaycan Arxeologiyası Xəzər Universiteti Nəşriyyatı, 21(1), 110-151. doi: 10.5782/2218-0346.2018.21.1.110
• Erzen, J. (2006). Çevre estetiği. Ankara: ODTÜ Yayınları.
• Erzen, J. (2010). Kent estetiği. Dosya 23: Kent Estetiği, Aralık 2010, 1-5. Erişim adresi: http://www.mimarlarodasiankara.org/index.php?Did=3209
• Kadawittfeldarchitektur, (t.y.). Archaeological Pavilion Elisengarten. Erişim adresi: https://www.kadawittfeldarchitektur.de/en/projekt/archaeologische-vitrine-elisengarten/ Erişim tarihi: 16.06.2021
• Karabağ, N. E. (2008). Çok katmanlı kentlerdeki tarihsel sürekliliğin çözümlenerek korunması: İzmir örneği (Yayınlanmamış doktora tezi). Dokuz Eylül Üniversitesi, İzmir.
• Keskin, Y. (2019). Arkeolojik alanlarda bir sunum yöntemi olarak arkeoparklar (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Dokuz Eylül Üniversitesi, İzmir.
• Keskinok, Ç. (2010). Kamusallığın üretimi olarak kentsel estetik. Dosya 23: Kent Estetiği, Aralık 2010. Erişim adresi: http://www.mimarlarodasiankara.org/index.php?Did=3209
• Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu. (1983, 23 Temmuz), Resmi Gazete (Sayı: 18113). Erişim Adresi: https://www.mevzuat.gov.tr/mevzuat?MevzuatNo=2863&MevzuatTur=1&MevzuatTertip=5
• Madran, E. ve Özgönül, N. (Ed) (1999), International Documents Regarding the Preservation of Cultural and Natural Heritage. Ankara: METU Faculty Architecture Press.
• Madran E. ve Özgönül, N. (2011). Kültürel ve Doğal Değerlerin Korunması. Ankara: TMMOB Mimarlar Odası.
• Nesbitt, K. (1996). Introduction. K. Theorizing a New Agenda for Architecture, An Anthology of Architectural Theory 1965-1995 (s.16-72) içinde. New York: Princeton Architectural Press.
• Ötkünç, A. (2016). Antropolojiden mimarlığa melez düşüncenin imkanları: yer ve yok-yer kavramları üzerine. Yok-yerler, Üstmodernliğin antropolojisine giriş (s. 7-24) içinde. İstanbul, Daimon Yayınları.
• Özcan, E., Turan, S.Ö. (2018). Mekânsal Dönüşüm Sürecinde Kentsel Arkeolojik Alanlarin Kentle Bütünleşme Düzeylerinin Avrupa ve Türkiye’deki Örnekler Üzerinden İncelenmesi. ISUEP2018 Uluslararası Kentleşme ve Çevre Sorunları Sempozyumu: Değişim/Dönüşüm/Özgünlük (s. 275-283) içinde. 28-30 Haziran 2018 Anadolu Üniversitesi – Eskişehir.
• Pallasmaa, J. (2018). Tenin gözleri, mimarlık ve duyular, (Çev. Aziz Ufuk Kılıç), İstanbul: YEM Yayın.
• Parsons, G., Carlson, A. (2024). Environmental Aesthetics. 2009, Stanford Encyclopedia of Philosophy. Erişim adresi: https://plato.stanford.edu/entries/environmental-aesthetics/ Erişim tarihi: 15.10.2024.
• Per Se Studio, (2024). Beyazıt Cisterns. Erişim adresi: https://studioperse.com/portfolio/beyazit-cisterns/ Erişim tarihi: 07.10.2024
• Rossi, A. (1982). The Architecture of the City. Cambridge, Mass.: The MIT Press.
• Smith, M.E. (2020). Definitions and Comparisons in Urban Archaeology. Journal of Urban Archaeology, 1 (2020), 15–30.
• Sürücü, O., Başar, M. E. (2016). Kültürel mirası korumada bir farkındalık aracı olarak sanal gerçeklik. Artium, 4(1), 13-26. Erişim adresi: http://artium.hku.edu.tr/tr/pub/issue/28071/298041
• Tanaç Zeren, M., Uyar, O. (2010). Arkeolojik alanlarda koruma çatıları ve gezi platformlarının düzenlenmesi kriterleri. Deü Mühendislik Fakültesi Mühendislik Bilimleri Dergisi, 12 (2), 55-64. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/deumffmd/issue/40833/492698
• Tankut,G. (1991). Kentsel Arkeolojik Alanlarda Arkeolojik Değerlerin Kent Hayatına Katılımı. Korumanın Fiziksel Planlama Boyutu, Arkeolojik Sit Alanlarının Korunması ve Değerlendirilmesi I. Ulusal Sempozyumu (s. 19-24) içinde. T.C. Kültür Bakanlığı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Genel Müdürlüğü ve T.C. Antalya Valiliği.
• Tanyeli, U. (1999) Söylem ve Kuram: Mimari Bilgi Alanının Sınırlarını Çizmek, Mimarlık, 289, s. 38-41.
• Tuna, N. (2003), İstanbul Suriçi’nde Kentsel Arkeolojik Kültür Mirası. İstanbul Dergisi, 46, 88-93.
• Tunalı, İ. (2003). Estetik (7. Baskı). İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Türkoğlu, Ü. (2019). Deneysel arkeoloji ve kültürel yaşam. İnönü Üniversitesi Kültür ve Sanat Dergisi, 5(2), 66-74. doi: https://doi.org/10.22252/ijca.622375
• Yapı Dergisi, (2024). Antalya Nekropol Müzesi. Erişim adresi: https://yapidergisi.com/antalya-nekropol-muzesi/ Erişim tarihi: 07.10.2024
• Yavuzkır, A. (2020). Kurgusal söylemden söylemsel kurguya: Şanlıurfa Arkeoloji Müzesi’ndeki eser sergileme politikasının ziyaretçi deneyimi ve öğrenme motivasyonu üzerine etkisi (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Batman Üniversitesi, Batman.
• Yıldırım, G. (2009). Mekânların dönüşüm potansiyeli ve mimarlıkta ‘palimpsest’ kavramı (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). İstanbul Teknik Üniversitesi, İstanbul.