İNSAN HAKLARININ KORUNMASI BAĞLAMINDA YAPÂY ZEKA UYGULAMALARI

Yıl 2022, Cilt: 12 Sayı: 2, 559 - 594, 27.12.2022

Dilara Eltimur

https://doi.org/10.54704/akdhfd.1155778

Cited By: 1

Öz

21. yüzyılda yapay zekâ sistemlerinin ve algoritmaların sağlık, eğitim, hizmet, sosyal medya gibi birçok sektörde yaygın kullanımı, sosyal, kültürel, iktisadi ve en çok da hukukî bağlamda sonuçlarının tartışılmasını gerekli kılmıştır. Nitekim insan zekâsının algılama, muhakeme etme ve karar verme gibi başlıca özelliklerini taklit etme yeteneğine haiz şekilde ve temelde insanlığın hizmetine sunulmak üzere geliştirilen yapay zekâ sistemlerinin avantajlarının yanı sıra insan hakları alanındaki etkileri değerlendirildiğinde bazı dezavantajlarının da olduğu tespit edilmiştir. Yapay zekâ alanında kabul edilen uluslararası ve ulusal politika ve strateji belgelerinde her ne kadar insan haklarını koruma yaklaşımı açıkça vurgulanmış olsa da kamu ve özel sektörde giderek yaygınlaşan yapay zekâ uygulamaları, birçok insan hakkını ciddi ölçüde ihlal riskini taşımaktadır. Bu bağlamda özellikle ayrımcılık yasağı ve özel hayata saygı hakkı başta olmak üzere yaşam hakkı, ifade özgürlüğü, adil yargılanma hakkı ihlalleri sıkça gündeme gelmektedir. Çalışmamızda yapay zekâ sistemlerinin günümüzde sebep olduğu ve gelecekte sebep olabileceği öngörülen insan hakları ihlalleri ortaya konup, bu minvalde insan haklarını koruma amacının yapay zekâ sistemleri geliştirilirken ilk planda gözetilmesi ve bu amaca bağlı kalarak sistemlerin işlevselliğinin sağlanması gerekliliği açıklanmıştır. Ayrıca yapay zekâ uygulamaları sebebiyle söz konusu olabilecek insan hakları ihlallerini önlemenin ve insan haklarını korumanın muhatabı olarak devletin yasal, yönetsel ve sosyal alanda alması gereken tedbir ve atması gereken adımlar tartışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

yapay zekâ, insan hakları, devletin yükümlülükleri, özel hayata saygı hakkı, ayrımcılık yasağı, yaşam hakkı, ifade özgürlüğü, adil yargılanma hakkı.

Kaynakça

• Akalın, Betül; Veranyurt, Ülkü. “Sağlık Hizmetleri ve Yönetiminde Yapay Zekâ”, Acta Infologica, Vol. 5. S.1, (2021): 231-239.
• Almeida, Patricia G. Rêgo de; Santos, Carlos Denner dos; Farias, Josivania Silva. A Artificial Intelligence Regulation: A Meta-Framework for Formulation and Governance Proceedings of the 53rd Hawaii International Conference on System Sciences, (2020), Erişim tarihi: 15 Haziran 2022. https://hdl.handle.net/10125/64389.
• Al-Rodhan, Nayef. “Artificial Intelligence: Implications for human dignity and Governance” (2021), Erişim Tarihi: 25 Haziran 2022 https://oxfordpoliticalreview.com/2021/03/27/artificial-intelligence/.
• Barocas, Solon; Selbst, Andrew. “Big Data’s Disparate Impact” California Law Review, Vol. 104, (2016): 671-732.
• Bilgin, Kıvılcım Romya. “Uluslararası Sistem ve Yapay Zekâ: Eski Rakipler ve Yeni Politikalar”, Panorama, Erişim tarihi: 1 Haziran 2022. https://www.uikpanorama.com/blog/2021/12/30/uluslararasi-sistem-ve-yapay-zekâ:-eski-rakipler-ve-yeni-politikalar.
• Beduschi, Ana. “Human Rights and the Governance of Artificial Intelligence”, (2020) Erişim tarihi: 1 Haziran 2022. https://www.geneva-academy.ch/research/ publications/detail/513-human-rights-and-the-governance-of-artificialintelligence.
• Borgesius, Frederik Zuiderveen. “Discrimination Artificial Intelligence and Algorithmic” Council of Europe, Strasbourg (2018), Erişim tarihi: 20 Haziran 2022. https://rm.coe.int/discrimination-artificial-intelligence-and-algorithmic-decision-making/1680925d73.
• Broeders, Dennis; Schrijvers, Erik; Ballin, Ernst Hirsch. “Big Data and Security Policies: Serving Security, Protecting Freedom” The Netherlands Scientific Council for Government Policy (Policy Brief), Erişim tarihi: 10 Mayıs 2022. https://english.wrr.nl/publications/policy-briefs/2017/01/31/big-data-and-security-policies-serving-security-protecting-freedom.
• Cataleta, Maria Stefania; Cataleta, Anna. “Artificial Intelligence and Human Rights, an Unequal Struggle”, CIFILE Journal of International Law Journal, Vol. 1, No. 2, (2020): 40-63.
• Congressional Research Service. “Defense Primer: US Policy on Lethal Autonomous Weapons Systems”, Erişim tarihi: 8 Haziran 2022. https://crsreports.congress.gov/product/pdf/IF/IF11150.
• Criado, Jesus Salgado; Aller, Celia Fernández. “A Wide Human-Rights Approach to Artificial Intelligence Regulation in Europe”, IEEE Technology and Society Magazine, Vol. 40 (2), (2021): 55-65.
• Çakır, Özge.“Derin Öğrenme Nedir”, Erişim tarihi: 10.06.2022. https://www.yapayzekâtr.com/2019/12/16/derin-ogrenme-.
• Çelik, Yeşim. “Özel Hayatın Gizliliğinin Yansıması Olarak Kişisel Verilerin Korunması ve Bu Bağlamda Unutulma Hakkı”, TAAD, Y. 8, S. 32, (2017): 391-410.
• Dülger, Murat Volkan. “İnsan Hakları ve Temel Hak ve Özgürlükler Bağlamında Kişisel Verilerin Korunması, İstanbul Medipol Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 5 (1), (2018): 71-144.
• Dysart, Joe. “AI Removes the Drudgery from Legal Due Diligence”.ACM News, (2019) Erişim tarihi: 30 Temmuz 2022. https://cacm.acm.org/news/233886-ai-removesthe-drudgery-from-legal-duediligence/fulltext.
• ECP Platform for the Information Society. “Artificial Intelligence Impact Assessment”, (2019), Erişim tarihi 25 Haziran 2002. https://static1.squarespace.com/static/5b7877457c9327fa97fef427/t/5c368c611ae6cf01ea0fba53/1547078768062/Artificial+Intelligence+Impact+Assessment+-+English.pdf. Erkul, Erdem R. “Yapay Zekâ ve Büyük Veri Nasıl Bir Gelecek Vadediyor?”, TRT Akdemi, C. 6. S. 11, (2021): 192-200.
• Erdoğan, Gökhan. “Yapay Zekâ ve Hukukuna Genel Bir Bakış” Adalet Dergisi, S. 66 (1), (2021): 117-192.
• Johnston, Chris. “Artificial intelligence 'judge' developed by UCL computer scientists” Erişim tarihi: 7 Haziran 2002. https://www.theguardian.com/technology/2016/oct/24/artificial-intelligence-judge-university-college-london-computer-scientists.
• Raso, Filippo A,; Hilligoss, Hannah,; Krishnamurthy, Vivek,; Bavitz, Christopher; Kim, Levin. “Artificial Intelligence&Human rights: Opportunities and Risks” Research Publication, (2018): 1-62.
• Janssen, Heleen L.“An approach for a fundamental rights impact assessment to automated decision-making”, International Data Privacy Law, Vol. 10, Issue 1, (2020): 76-106.
• Information Commissioner’s Office (ICO). “What is automated individual decision-making and profiling?” Erişim tarihi: 12 Haziran 2022. https://ico.org.uk/for-organisations/guide-to-data-protection/guide-to-the-general-data-protection-regulationgdpr/automated-decision-making-and-profiling/what-is-automated-individual-decision-making-and-profiling/.
• İstanbul Barosu Yapay Zekâ Çalışma Grubu. “Algoritmik Karar Verme ve Veri Koruması”, (2020), Erişim tarihi: 10 Haziran 2022. https://www.istanbulbarosu.org.tr/files/docs/AlgoritmikKararVermeveVeriKorumas%C4%B1022020.pdf.
• Johnston, Chris. “Artificial intelligence 'judge' developed by UCL computer scientists” Erişim tairhi 19 Haziran 2022. https://www.theguardian.com/technology/2016/oct/24/artificial-intelligence-judge-university-college-london-computer-scientists.
• Gemalmaz, Mehmet Semih. Ulusalüstü İnsan Hakları Hukukunun Genel Teorisine Giriş, 8. Baskı, 2012. Karan, Ulaş. ‘Yaşam Hakkı’ İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi ve Anayasa: Anayasa Mahkemesine Bireysel Başvuru Kapsamında Bir İnceleme Sibel İnceoğlu (eds) (2013).
• Kim, Hojung; Giacomin, Joseph; Macredie, Robert. “A Qualitative Study of Stakeholders’ Perspectives on the Social Network Service Environment” International Journal of Human-Computer Interaction Vol. 30, (2014): 965-976.
• Kriebitz, Alexander; Lütge, Christoph. “Artificial Intelligence and Human Rights: A Business Ethical Assessment” Business and Human Rights Journal, Vol. 5 (2020): 84-104.
• Kişisel Verileri Koruma Kurumu, “Yapay Zekâ Alanında Kişisel Verilerin Korunmasına İlişkin Tavsiyeler”, Erişim tarihi: 8 Mayıs 2022. https://www.kvkk.gov.tr/Icerik/7048/Yapay-Zekâ-Alaninda-Kisisel-Verilerin-Korunmasina-Dair-Tavsiyeler.
• McGregor, Lorna; Murray, Daragh; Ng, Vivian. “International Human Rights Law as a Framework for Algorithmic Accountability” International and Comparative Law Quarterly, Vol. 68 (2019): 309-343.
• Medvedeva Masha; Vols, Michel; Wieling, Martijn. “Using machine learning to predict decisions of the European Court of Human Rights”, Artificial Intelligence and Law (2020): 237-266.
• Mantelero, Alessandro. “AI and Big Data: A Blueprint for a Human Rights, Social and Ethical Impact Assessment” Computer Law & Security Review, 34, (2018): 754-772.
• Önder, Murat; “Yapay Zekâ: Kavramsal Çerçeve”, ULİSA21, S. 2, (2020): 2-10.
• Singil, Nesrin. “Yapay Zekâ ve İnsan Hakları”, Public and Private International Law Bulletin, S. 42 (1), (2022): 121–158.
• The Toronto Declaration, Erişim tarihi: 18 Haziran 2022. https://www.torontodeclaration.org/ The Montreal Declaration for a Responsible Development of Artificial Intelligence, Erişim tarihi: 18 Haziran 2022. https://www.montrealdeclaration-responsibleai.com/the-declaration /. Turing, A. M., “Computing Machinery and Intelligence, The Mind,” Mind, Vol. 59, Issue 236, (1950) 433–460.
• Türkiye Bilişim Derneği. “Türkiye’de Yapay Zekânın Gelişimi için Görüş ve Öneriler”, (2020), Erişim tarihi 2 Haziran 2022. https://www.tbd.org.tr/tbd-yapay-zekâ-raporu-2020/.
• Türkiye Cumhuriyeti Adalet Bakanlığı. “İnsan Hakları Eylem Planı ve Uygulama Takvimi, Özgür Birey, Güçlü Toplum; Daha Demokratik Bir TÜRKIYE”, (2021): 5-142, Erişim tarihi: 5 Haziran 2022. https://rayp.adalet.gov.tr/resimler/1/dosya/insan-haklari-ep02-03-202115-14.pdf.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Dijital Dönüşüm Ofisi. “Ulusal Yapay Zekâ Stratejisi 2021-2025”, Erişim tarihi: 10 Haziran 2022. https://cbddo.gov.tr/SharedFolderServer/Genel/File/TR-UlusalYZStratejisi2021-2025.pdf.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Dijital Dönüşüm Ofisi. “Yapay Zekâ”, Erişim tarihi: 10 Haziran 2022. https://cbddo.gov.tr/sss/yapay-zekâ/.
• The Council of Europe “CAHAI - Ad hoc Committee on Artificial Intelligence” Erişim tairhi: 20 Haziran 2002. https://www.coe.int/en/web/artificial-intelligence/cahai.
• The European Commission’s High-Level Expert Group on Artificial Intelligence, “Ethics Guidelines for Trustworthy AI”, Erişim tarihi: 20 Haziran 2022. https://digital-strategy.ec.europa.eu/en/library/ethics-guidelines-trustworthy-ai.
• The European Commission. “Ethics Guidelines for Trustworthy High-Level Expert Group on Artificial Intelligence” Erişim tarihi: 5 Haziran 2022. https://ai.bsa.org/wp-content/uploads/2019/09/AIHLEG_EthicsGuidelinesforTrustworthyAI-ENpdf.pdf.
• The European Commission. “White Paper On Artificial Intelligence -A European approach to excellence and trust”, Erişim Tarihi: 5 Mayıs 2022. https://ec.europa.eu/info/sites/default/files/commission-white-paper-artificial-intelligence-feb2020_en.pdf
• The European Commission. “Regulation of the European Parliament and Of The Council Laying Down Harmonised Rules on Artificial Intelligence (Artifical Intelligence Act) and Amending certain Union Legislative Acts”, Erişim Tarihi: 25 Haziran 2022. https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=CELEX%3A52021PC0206.
• The European Parliament. “European Parliament Resolution of 12 September 2018 on Autonomous Weapon Systems” Erişim tarihi: 30 Mayıs 2022. (2018/2752(RSP))http://www.europarl.europa.eu/doceo/document/TA-8-2018-0341EN. html? redirect.
• The European Union Agency for Fundamental Rights. “Business and Human Rights”, (2020) Erişim tarihi: 1 Haziran 2022. https://fra.europa.eu/sites/default/files/fra_uploads/fra-2020-business-human-rights_en.pdf.
• The European Union Agency for Fundamental Rights, “Getting the Future Right: Artificial Intelligence and Fundamental Rights”, Report of European Union Agency for Fundamental Rights (2020), Erişim tarihi: 18 Haziran 2022. https://fra.europa.eu/en/publication/2020/artificial-intelligence-and-fundamental-rights.
• The United Nations Office of Counter-Terrorism “Countering Terrorism Online with Artificial Intelligence” (2021) 10-49; Erişim tarihi: 29 Haziran 2022. https://unicri.it/sites/default/files/2021-06/Countering%20Terrorism%20Online%20with%20 AI%20-%20UNCCT-UNICRI%20Report.pdf.
• The United Nations Human Rights Office of the High Commissioner for Human Rights. “The right to privacy in the digital age: report (2021), Erişim tarihi: 22 Haziran 2002. https://www.ohchr.org/en/calls-for-input/calls-input/2021/right-privacy-digital-age-report2021.
• Yüzer Eltimur, Dilara. Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi Kapsamında Özel Hayatın ve Aile Hayatının Korunmasında Devletin Pozitif Yükümlülükleri” İstanbul, On İki Levha Yayıncılık, (2019).