AVRUPA İNSAN HAKLARI MAHKEMESİ KARARLARINDA NEFRET SÖYLEMİ İKİLEMİ: İFADE ÖZGÜRLÜĞÜ VE HAKKIN KÖTÜYE KULLANILMASI YASAĞI

Yıl 2022, Cilt: 12 Sayı: 2, 973 - 1002, 27.12.2022

Ece Toptaş

https://doi.org/10.54704/akdhfd.1165170

Öz

Nefret söylemi, ifade özgürlüğü ile jus cogens nitelikte kabul edilen eşitlik ilkesi ve bunun uzantısı olan ayrımcılık yasağı arasında denge kurulmasını gerektiren söylemler olarak kabul edilir. Bu dengenin kurulması ise devletlerin nefret söylemini engellemeye yönelik birer aksiyon almalarıyla mümkün olacaktır. Ancak bu pozitif yükümlülüğün keyfi bir sınırlama sebebine dönüşmemesi ve demokratik toplumların temelinde yer alan ifade özgürlüğünün orantısız bir sınırlamaya tabi tutulmaması amacıyla söz konusu aksiyonların hukuka uygunluğunun denetlenmesi, hak ve özgürlüklerin korunması ihtiyacı ile birleşerek önem arz edecektir.
İnsan haklarını düzenleyen uluslararası sözleşmeler, ahde vefa ilkesi uyarınca iç hukukta yol gösterici niteliğiyle taraf devletlerde ortak bir koruma anlayışının asgari düzeyde benimsenmesini sağlar. Bu nitelikteki uluslararası sözleşmelerden olan Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi Türkiye için bir ahde vefa sorumluluğu ötesinde, Anayasa’nın 90. maddesinin 5. fıkrası uyarınca bağlayıcı niteliktedir. Sözleşmenin yaşayan bir metin olmasını sağlayan denetim organı Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi ise verdiği kararlar ile Sözleşme içerisinde doğrudan yer almayan hak ve özgürlüklerin de kapsam içerisinde alınmasını sağlayabilmektedir. Çalışma konumuz olan nefret söylemini Sözleşme metninde doğrudan yasaklayan bir hüküm bulunmamakla birlikte, Mahkeme tarafından nefret söylemine yönelik kendisini sınırlayacak nitelikte bir tanım benimsemekten de kaçındığı görülmektedir.
Gerek metin içerisinde gerekse Mahkeme içtihatlarında nefret söylemine yönelik sabit bir tanım veya standart bulunmaması, ifade özgürlüğüne nefret söylemi sebebiyle yapılan müdahalelerin incelenmesinde bir belirsizlik yaratmaktadır. İncelenen kararlarda görüldüğü üzere, Mahkeme belirli söylemlerin sarf edilmesini hakkın kötüye kullanılması yönüyle değerlendirerek 17. madde kapsamında ele almakta, bazı durumlarda ise ifade özgürlüğünün düzenlendiği 10. madde çerçevesinde bir değerlendirmeye tabi tutmaktadır. Hakkın kötüye kullanılması olarak düzenlenen Sözleşmenin 17. maddesi, ilgili başvuruyu değerlendirme aşamasında kabul edilmezlik kararı ile sonlandırması sebebiyle “giyotin etkisi” olarak da nitelendirilmektedir. İfadelerde herhangi bir içerik değerlendirilmesi yapılmadan, sadece sarf edilmiş olmalarıyla Sözleşmede güvence altına alınan değerleri ihlâl edecek nitelikte olduğuna kanaat getirilerek adeta nefret söylemi mağdurları arasında bir önem hiyerarşisi yaratan Mahkeme, demokratik toplumların hem sebebi hem de sonucu şeklinde bir önem atfettiği ifade özgürlüğüne bu şekilde belirsiz ve düşük bir koruma eşiği belirlemektedir. İçtihat bütünlüğünün yaratılarak ifade özgürlüğünün gereği gibi korunması amacıyla 17. madde uygulamasından vazgeçilerek, tüm ifadelerin bir bağlam incelemesine tabi tutulduğu 10. madde değerlendirmelerinin esas alınması gerekmektedir.

Anahtar Kelimeler

İfade özgürlüğü, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi, Ayrımcılık yasağı, Hakkın kötüye kullanımı, Demokratik toplumda gereklilik

Kaynakça

• APİŞ, Özge, Halkı Kin veya Düşmanlığa Tahrik veya Aşağılama Suçları, Ankara, 2017
• ATAMAN, Hakan, “Nefret Suçlarını Farklı Yaklaşımlar Çerçevesinden Ele Almak: Etik, Sosyo-Politik ve Bir İnsan Hakları Problemi Olarak Nefret Suçları”, Nefret Söylemi ve/veya Nefret Suçları (Derleyen: Yasemin İNCEOĞLU), İstanbul, 2012
• BOYAR, Oya, “Hakkın ve Yetkinin Kötüye Kullanılması Yasağı”, İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi ve Anayasa, (Editör: Sibel İNCEOĞLU), İstanbul, 2013
• BULUT, İlhan, Nefret Suçları, Ankara, 2014
• ERSOY, Uğur, Türkiye’de Ayrımcılık Suçu, 5. Uluslararası Suç ve Ceza Film Festivali “Ayrımcılık” (Editör: Adem SÖZÜER), İstanbul, 2017
• GÖZÜBÜYÜK, Şeref; GÖLCÜKLÜ, Feyyaz, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ve Uygulaması, Ankara, 2013
• GÜLFİDAN, Osman Serkan, İfade Özgürlüğü Hakkı Örneği Çerçevesinde Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nde Kötüye Kullanma Yasağı, İstanbul, 2013
• HAFIZOĞULLARI, Zeki, Laiklik, İnanç, Düşünce ve İfade Hürriyeti, Ankara, 1997
• KARAN, Ulaş, “Nefret İçerikli İfadeler, İfade Özgürlüğü ve Uluslararası Hukuk”, Nefret Söylemi ve/veya Nefret Suçları, (Derleyen: Yasemin İNCEOĞLU), İstanbul, 2012
• KARAN, Ulaş, Uluslararası İnsan Hakları Hukuku ve Anayasa Hukuku Işığında Eşitlik İlkesi ve Ayrımcılık Yasağı, İstanbul, 2017
• KAYMAK, Ayşe, “Yeni Medyada Nefret Soyleminin Hukuki Boyutu”, Yeni Medyada Nefret Soylemi, (Editör: Tuğrul ÇOMU), Kalkedon, 2010
• KORKUSUZ, Gülşah, “Türk Ceza Hukukunda Cinsel Yönelim ve Cinsiyet Kimliği Temelinde Ayrımcılık”, 5. Uluslararası Suç ve Ceza Film Festivali “Ayrımcılık”, (Editör: Âdem SÖZÜER), İstanbul, 2017
• ÖZGENÇ, İzzet, Türk Ceza Hukuku Genel Hükümler, Ankara, 2019
• ŞİRİN, Tolga, Türkiye’de Düşüncenin Tutsaklığı-1 İfade Özgürlüğünün Grisi, İstanbul, 2020
• TOPTAŞ, Ece, İfade Özgürlüğü Bağlamında Halkı Kin ve Düşmanlığa Tahrik ve Halkın Bir Kesiminin Alenen Aşağılanması Suçları, (Bilgi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi), Beta Yayınları, İstanbul, 2022.
• TÜRAY, Aras, Nefret Söylemi Bağlamında Halkı Kin ve Düşmanlığa Tahrik Suçu, Ankara, 201
• YOKUŞ, Sevtap, Avupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nde ve 1982 Anayasası’nda Hak ve Özgürlüklerin Kötüye Kullanımı, Ankara, 2002
• “Alman Komünist Partisi v. Almanya”, Başvuru No: 250/57, 20.07.1957.
• “Behar ve Gutman v. Bulgaristan”, Başvuru No: 29335/13, 2021.
• “Belkacem v. Belçika”, Başvuru No: 3436/7, 2017
• “Garaudy v. Fransa”, Başvuru No: 65831/01, 24.06.2003
• “Glimmerveen ve Hagenbeek v. Hollanda”, Başvuru No: 8348/78 & 8406/78, 11.10.1979.
• “Groppera Radio AG ve Diğerleri/İsviçre”, Başvuru No: 10890/84, 28.03.1990
• “Gündüz v. Türkiye”, Başvuru No: 35071/97, 04.12.2003.
• “Gündüz v. Türkiye”, Başvuru No: 35071/97, T. 04.12.2003
• “Hizb Ut-Tahrir ve Diğerleri v. Almanya”, Başvuru No:31098/98, 12.06.2012
• “Kühnen v. Almanya”, Başvuru No: 12194/86, 12.05.1988.
• “Lawless v. Ireland (No. 3)”, Başvuru No.: 332/57, 01.07.1961
• “Lehideux ve Isorni v. Fransa”, Başvuru No: 24662/94, 23.09.2008.
• “Lilliendahl v. İzlanda”, Başvuru No: 29297/18, 12.05.2020
• “M’Bala M’Bala v. Fransa”, Başvuru No: 25239/13, 20.10.2015.
• “Mariya Alekhina ve Diğerleri v. Rusya”, Başvuru No: 38004/12, 03.12.2018
• “Observer and Guardian v. Birleşik Krallık”, Başvuru No: 13585/88, T. 26.11.1991
• “Orban ve diğerleri v. Fransa”, Başvuru No: 20985/05, 15.01.2009.
• “Refah Partisi ve Diğerleri v. Türkiye”, Başvuru No: 41340/98, 41342/98, 41343/98 ve 41344/98, 2003
• “Roj Tv v. Danimarka”, Başvuru No: 24683/14, 24.05.2018.
• “Seurot v. Fransa (dec.)”, Başvuru No. 57383/00, 18.05.2004.
• “Steel ve Diğerleri v. Birleşik Krallık”, Başvuru No: 67/1997/851/1058, 23.09.1998
• “Sürek v. Türkiye”, Başvuru No: 26682/95, 8.07.1999
• “Vereinigung Bildender Künstler v. Avusturya”, Başvuru No. 68354/01, 25.01.2007
• “Witzsch v. Almanya (No.2)”, Başvuru No: 7485/03, 13.12.2005
• “Zehra Vakfı ve Diğerleri v. Türkiye”, Başvuru No: 51595/07, 2018.