ULUSLARARASI HUKUK KAPSAMINDA GEÇİT HAKKININ HUKUKİ NİTELİĞİNİN TESPİTİ SORUNU: NAHÇIVAN ÖZERK CUMHURİYETİ ÖRNEĞİ ÜZERİNDEN BİR DEĞERLENDİRME

Yıl 2023, Cilt: 13 Sayı: 1, 259 - 299, 17.07.2023

Sezercan Bektaş

https://doi.org/10.54704/akdhfd.1283471

Öz

Devletin, ülkesi üzerinde hakimiyeti ülke unsurlarının tamamını kapsamaktadır. Bu bağlamda geçit hakkı, devletlerin ana ülkelerinden ayrı düşen ülkelerine ulaşma ve ülkeleri ile bağlantı kurma ihtiyacından kaynaklanan bir hak olarak karşımıza çıkmaktadır. Uluslararası hukukta geçit hakkının varlığı sabit olsa da bu hakkın kaynağı ve niteliği gibi hususlar tartışmalıdır. Geçit hakkının kaynağı, mahiyeti, kalıcı olup olmadığı gibi hususlar hakkın vasıflandırılmasına etki eden unsurlardır. Bununla birlikte geçit hakkı öğretide, özel hukuktan yapılan analoji vasıtasıyla uluslararası hukuka aktarılan irtifak hakkı kavramı ile karşılanmaktadır. İrtifak hakları Roma hukukundan bugüne karada devletlerin iç hukuklarında yer alan ayni bir hak türüdür. Bu hak, ilgili devletin anklav ülkesine erişebilmek için tesis edilen geçit hakkını nitelendirmek için kullanılmaktadır. 19 ve 20. yüzyılın başlarında irtifak hakkına ilişkin kabul, öğreti ve uygulamada hâkim olsa da ilerleyen yıllarda bu görüşe getirilen eleştiriler kavramsal olarak irtifak haklarının, geçit hakkını niteleyecek şekilde kullanılmasına engel olmuştur. 9 Kasım 2020 tarihli Azerbaycan ve Ermenistan arasında akdedilen andlaşma ile neticelenen II. Karabağ savaşı neticesinde; Azerbaycan’ın anklav niteliğindeki parçası olan Nahçıvan ile Azerbaycan ana ülkesini bağlayan “Zengezur hattı” ile ilgili tartışmalar tekrar uluslararası toplumun gündemine gelmiştir. Bu kapsamda anılan Andlaşma’nın 9.maddesi Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti ile Azerbaycan arasında ulaşımın Zengezur bölgesinde teşkil edilecek bir koridor ile sağlanmasını öngörmektedir. Netice olarak bahse konu Andlaşma’da öngörülen geçit hakkının uluslararası hukuk bakımından taşıdığı anlamın tespit edilmesi gerekliliği doğmuştur. Çalışmamız Zengezur hattına ilişkin sürmekte olan bu tartışmaya uluslararası hukuk penceresinden geçit ve irtifak hakkı kavramları bağlamında yaklaşarak hem söz konusu gündeme yapıcı bir katkı sunmak hem de uluslararası hukukta geçit ve irtifak hakkı kavramlarını tekrar tartışmaya açmayı hedeflemektedir.

Anahtar Kelimeler

Anklav Ülke, Geçit Hakkı, Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti, Uluslararası İrtifak Hakkı, Zengezur Hattı.

DETERMINING THE LEGAL CHARACTER OF THE RIGHT OF PASSAGE WITHIN THE SCOPE OF INTERNATIONAL LAW: AN EVALUATION BASED ON THE EXAMPLE OF THE NAKHCHIVAN AUTONOMOUS REPUBLIC

Öz

States must completely be dominating the element of territory as the requirement of their sovereignty. The right of passage arises from the need of states to reach and connect with their territories that are separated from their mainland. Although the right of passage is clear in international law, issues such as the source and nature of this right are controversial. Some factors affect the characterisation of this right such as the decision on its source and nature or whether it is continuous right. Moreover, ‘the right of passage’ is analogically used for ‘international servitude’ in the literature. The right of servitude is a right in rem included in domestic laws since Roman law. This right is used to characterise the right of passage to access the relevant state’s enclave. Although, the doctrine of international servitude was dominant in the 19th century, the view of using international servitude to qualify the right of passage was shifted. However, discussions regarding the ‘Zangezur Corridor’, which is connecting Azerbaijan’s mainland with Nakhichevan, brought back the international servitude and the right to passage into the international community’s agenda. Nakhichevan is an enclave part of Azerbaijan. The Agreement was signed on 9 November 2020 after the second Karabakh war. Article 9 of this agreement stipulates that transportation between Nakhichevan and Azerbaijan will be provided by a corridor to be established in the Zangezur region. Therefore, it became necessary to determine the meaning of the right of passage stipulated in the agreement under international law. The first objective of this study is to make a constructive contribution to the international agenda by examining this ongoing debate on the Zangezur Corridor within the right of passage and international servitude. Then, the discussion on the right of passage and the right of servitude in international law will be revisited.

Anahtar Kelimeler

Enclave, The Right of Passage, Nakhichevan Autonomous Republic, International Servitudes, Zangezur Region

Kaynakça

• Abdullahzade, Cavit, Ozan Ergül (Çev.). “Azerbaycan Cumhuriyeti Anayasası”. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 47, S. 1-4, (1998): 221-278.
• Acer, Yücel; Kaya, İbrahim. Uluslararası Hukuk. Ankara: Seçkin Yayıncılık, 2019.
• Aksar, Yusuf. Teoride ve Uygulamada Uluslararası Hukuk I. Ankara: Seçkin Yayıncılık, 2017.
• Arsava, A. Füsun. “Uluslararası Hukuk Anlaşmalarının Geçici Uygulaması”. Uyuşmazlık Mahkemesi Dergisi 8, S. 15, (2020): 45-68.
• Arslan, Ali. “I. Dünya Savaşı Sonunda Nahçıvan’da Yapılan Millî Mücadele ve Bugünkü Nahçıvanın Statüsünün Oluşumu”. Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi 14, S. 41, (1998): 522-546.
• Atnur, İbrahim Ethem. “Mustafa Kemal (Atatürk) ve Nahçıvan”. Erdem Dergisi 11, S. 32, (1998): 367-370.
• Atnur, İbrahim Ethem. Osmanlı Yönetiminden Sovyet Yönetimine Kadar Nahçıvan (1918- 1921). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2001.
• Aydın, Mustafa. “Uluslararası İlişkilerde Yaklaşım, Teori ve Analiz”. Ankara Üniversitesi SBF Dergisi 51, S. 1, (1996): 71-114.
• Aydoğan Özman. Deniz Hukuku-I. Ankara: Turhan Kitabevi, 2006.
• Beyerlin, Ulrich, “Pactum de contrahendo, pactum de negotiando”, Encyclopedia of Public International Law, vol. 11, State, Responsibility of States, International Law and Municipal Law içinde, R. Bernhardt (ed.). North-Holland: Elsevier (1984): 371-376.
• Bozkurt, Enver; Poyraz, Yasin; Erdal, Selcen. Devletler Hukuku., Ankara: Legem Yayıncılık, 2018.
• Bull, Hendley. “The Importance of Grotius in the Study of International Relations”, Hugo Grotius and International Relations, Ed. Hedley Bull, Benedict Kingsbury, Adam Roberts. Oxford: Clarendon Press, (1990): 65-95.
• Büyük, Mehmet Emin. Uluslararası Hukukta Hukukun Genel İlkeleri. İstanbul: On İki Levha Yayıncılık, 2018.
• Büyük, Mehmet Emin. “Uluslararası Hukuk Komisyonunun ‘Hukukun Genel İlkeleri’ Çalışması ve Güncel Gelişmelere Dair Bir Değerlendirme”. Public and Private International Law Bulletin 42, S. 1, (2022): 403-453.
• Can, Reyhan Rafet. “Güney Kafkasya Jeopolitiğinde Demiryollarının Rolü”. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 32, S. 1, (2022): 37-54.
• Crawford, James R.. Brownlie’s Principles of Public International Law. Oxford: Oxford University Press, 2012.
• Çelik, Edip. Milletlerarası Hukuk. İstanbul: Filiz Kitabevi 1982.
• Demir, Tarık. “Kolonyal Dönemden Günümüze Jeopolitik Bağlamda Anklav/Eksklav Ülke Toprakları Güvenlik İlişkisi”. Harp Akademileri Stratejik Araştırmalar Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, 2014.
• Erçakıca, Mustafa. “Dağlık Karabağ Sorununun ve ‘Ateşkes’ Andlaşması’nın Uluslararası Hukuk ve İnsancıl Hukuk Açılarından Değerlendirilmesi”. Türkiye Adalet Akademisi Dergisi 12, S. 47, (2021): 287-314.
• Farran, C. D. Olivier. “International Enclaves and the Question of State Servitudes”, International and Comparative Law Quarterly 4, S. 2, (1955): 294-307.
• Göze, Ayferi. Devletin Ülke Unsuru (Sınırlar ve Devletle Olan Münasebeti). İstanbul: Fakülteler Matbaası, 1959.
• Güler, Mehmet Çağatay. “Karabağ’ın Özgürleştirilmesi ve Sahadaki Yeni Denklem”. Seta Perspektif 301, (2020): 1-4.
• Gülzar İbrahimova ve Valizade. Vagif, “Sovyetleşme Döneminde Azerbaycan’ın Tarihi Arazilerinin Yitirilmesi: Zangezur”. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi 1, S. 1, (2018): 23-37.
• Gündüz, Aslan. Milletlerarası Hukuk. İstanbul: Beta Basım Yayın, 2014.
• Grigoryan, Armine. “Distinctive Features of the Modern Stage of the Azerbaijan-Karabakh Conflict”. Mesrop Mashtots University Bulletin, 1, (2020): 131-137.
• Hall, William Edward. International Law. Oxford: Clarendon Press, 1924. Lauterpacht, E.. “Freedom of Transit in International Law”. Transactions of the Grotius Society 44, (1958): 313-356.
• Lauterpacht, H.. The Development of International of International Law by the International Court. London: Stevens and Sons Ltd., 1958.
• Lütem, İlhan Raşit. Egemenlik Kavramı ve Devletlerarası Hukuk. Ankara: Sakarya Basımevi, 1947.
• McNair, Arnold D. “So-Called State Servitudes”. British Year Book of International Law 6, (1925): 111-127.
• Meray, Seha L. Devletler Hukukuna Giriş- 1. Cilt. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi. 1968.
• Musa, İsmayil. “Azerbaycan ve Rus Kaynaklarına Göre 1921 Moskova-Kars Antlaşmaları ve Kuzey Azerbaycan’ın Toprak Bütünlüğü Meseleleri”. Belleten 66, S. 246, (2002): 517-530.
• Mustafa, Nazım. “Nahçıvan ile Azerbaycan’ı Birbirinden Ayırmak Üzere Tertiplenen Zengezur’un Ermenistan’a Katılma Süreci”. Avrasya İncelemeleri Merkezi Blogu, 2019, https://avim.org.tr/Blog/Nahcıvan-Ile-Azerbaycan-I-Bırbırınden-Ayırmak- Uzere-Tertıplenen-Zengezur-Un-Ermenıstan-A-Katılma-Surecı-11-12-2019, Erişim Tarihi: Eylül 26, 2022.
• O’Connell, D. P.. “A Re-Consideration of the Doctrine of International Servitude”. The Canadian Bar Review 30, S. 8 (1952): 807-818.
• O’Connell, D. P.. State Succession in Municipal Law and International Law: Volume 1-2. London: Cambridge University Press, 1967.
• Oğuzman, M. Kemal. Eşya Hukuku. İstanbul: Filiz Kitabevi, 2016.
• Oppenheim, L.. International Law - A Treatise- Vol-I Peace. Ankara: Gece Kitaplığı, 2018.
• Özarslan, Bahadır Bumin. “Bir Özerk Cumhuriyet Örneği Olarak Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti”. I. Milletlerarası Türkiye-Azerbaycan Münasebetleri Sempozyumu, 12-14 Mayıs 2016, Kastamonu, 578-590.
• Özdemir Ali ve Akgül, Mehmet. “Avrupa Birliği ve Devlet Egemenliği İkilemi”. D.E.Ü. Hukuk Fakültesi Dergisi, Prof. Dr. Şeref ERTAŞ’a Armağan 19, (2017): 2997-3023.
• Özman, Aydoğan. Birleşmiş Milletler Deniz Hukuku Sözleşmesi. İstanbul: İstanbul Ticaret Odası Yayınları, 1984.
• Özman, Aydoğan. Deniz Hukuku-I. Ankara: Turhan Kitabevi, 2006.
• Öztığ, Laçin İdil. “Türkiye ve Ermenistan İlişkilerinde Nahçıvan Sorunu”. Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi Journal of Modern Turkish History Studies 36, (2018): 413-430.
• Özyılmaz, Emine Vildan. “Geçmişten Günümüze Dağlık Karabağ”. Gazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi 15, S. 2, (2013): 191-208.
• Pazarcı, Hüseyin. Uluslararası Hukuk Dersleri 2. Kitap. Ankara: Turhan Kitabevi, 2021.
• Potter, Pitman B.. “The Doctrine of Servitudes in International Law”. American Journal of International Law 9, S. 3, (1915): 627-641.
• Reid, Helen Dwight. International Servitudes in Law and Practice. Chicago: The University of Chicago Press, 1932.
• Rozhkov-Yuryevsky, Yu. “The concepts of enclave and exclave and their use in the political and geographical characteristic of the Kaliningrad region”. Baltic Region 2, (2013): 113-123.
• Rupp, Max G.. “Hugo Grotius and His Place in the History of International Peace”. The Catholic Historical Review 10, S. 3 (1924): 358-366.
• Schwarzenberger, Georg. The Frontiers of International Law. London: Stevens & Sons Ltd., 1962.
• Shaw, Malcolm N.. Uluslararası Hukuk. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi, 2018.
• Sirmen, Lale. Eşya Hukuku. Ankara: Yetkin Yayınları, 2015.
• Starke, J. G.. An introduction to international law. London: Butterworths, 1972.
• Stone, Jon R.. The Routledge Dictionary of Latin Quotations. New York and London: Routledge, 2005.
• Sur, Melda. Uluslararası Hukukun Esasları. İstanbul: Beta Basım Yayın, 2014.
• Sürer, Mukaddes Korkmaz. “1966 Andlaşmalar Hukuku Taslak Maddeleri ve Şerhi”. Anadolu Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 4, S. 1, (2018): 35-218.
• Şimsek, Oğuz. “Nahçıvan’ın Jeopolitik ve Jeostratejik Önemi”. Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 1, S. 6, (2010): 111-132.
• Taşdemir, Fatma. “Uluslararası Hukukta Toprak Bütünlüğü İlkesi, Tanıma Doktrini ve Bir Norm Olarak Ayrılma Hakkı”. Gazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi 18, S. 3, (2016): 644-668.
• Toluner, Sevin. Toluner Milletlerarası Hukuk (Giriş, Kaynaklar). Derleyenler: Ayşenur Tütüncü, Enver Arıkoğlu, Verda Neslihan Akün, Elif Başkaracaoğlu, İstanbul: Beta Yayıncılık 2017.
• Toluner, Sevin. Milletlerarası Hukuk Dersleri - Devletin Yetkisi. İstanbul: Beta Yayıncılık 1989.
• Turan, Şerafeddin. “1829 Edirne Antlaşması”. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih - Coğrafya Fakültesi Dergisi 9, S. 1-2, (1951): 111-151.
• Umur, Ziya. Roma Hukuku Ders Notları. İstanbul: Beta Basım Yayım Dağıtım A.Ş., 1987.
• Uprety, Kishor. The Transit Regime for Landlocked States: International Law and Development Perspectives. USA: The World Bank- Law, Justice, and Development Series 2006.
• Vali, F. A.. Servitudes of International Law: A Study of Rights in Foreign Territory, New York: Frederick A. Praeger, 1958.
• Viall, John D.. “The Transit of Persons to and From Lesotho”. Comparative and International Law Journal of Southern Africa 1, S. 2, (1968): 187-208.
• Whiteman, Marjorie Millace. “Servitudes”. Digest of International Law Vol. 2 içinde, Washington D.C: Department of State Publications, 1963.
• Yeşilot, Okan. “Türkmençay Antlaşması ve Sonuçları”. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi 14, S. 36, (2008): 187-199.
• Yılmaz, Merve Nur. “Uluslararası Çevre Hukukunda Hakça Kullanım İlkesi”. TBB Dergisi 135, (2018): 235-260.
• Yüksel, Cüneyt ve Yüce, Hamza. “Uluslararası Hukuk Açısından Dağlık Karabağ Sorunu ve İkinci Dağlık Karabağ Savaşı’nı Sona Erdiren Ateşkes Andlaşması”. İstanbul Hukuk Mecmuası 80, S. 3 (2022): 1021-1065.
• Azərbaycan Respublikasının Prezidenti, Ermənistan Respublikasının Baş naziri və Rusiya Federasiyasının Prezidentinin Bəyanatı No: 406/20, www.mfa.gov.az/az/news/ no40620 (Erişim Tarihi: Mart 21, 2023).
• Draft Declaration on Rights and Duties of States with Commentaries 1949, (United Nations: 2005) https://legal.un.org/ilc/texts/instruments/english/commentaries/2_1_1949. pdf.(Erişim Tarihi: Nisan 10, 2023).
• Şikago’da 7 Aralık 1944 Tarihinde Akit ve İmza Edilmiş Olan Milletlerarası Sivil Havacılık Geçici Sözleşmesi ve Bunların Eklerinin Onanması Hakkında Kanun, Kanun No: 4749, Kabul tarihi: 05/06/1945.
• United Nations Conference on the Law of the Sea, Geneva, Switzerland, 24 February to 27 April 1958, A/CONF.13/C.5/SR.6-10, Summary Records of the 6 th to 10 th Mettings of the Fifth Committe, The observations of the delegate of Czerchoslovakia.