ANIMAL WELFARE: IS IT A NEW LEGITIMATE AIM FOR LIMITATION ON FREEDOM OF CONSCIENCE AND RELIGION?

Yıl 2023, Cilt: 13 Sayı: 2 (Türkiye Cumhuriyeti'nin 100. Yılına Armağan), 807 - 846, 23.01.2024

Zeynep Hazar

https://doi.org/10.54704/akdhfd.1376911

Öz

Felsefi ve bilimsel boyutlarıyla ele alınabilen hayvan refahı kavramı, 20. yüzyılın ikinci yarısından itibaren hem Avrupa Birliği hem Avrupa Konseyi nezdinde hukuki düzenlemelerin konusunu oluşturmaya başlamıştır. Hayvan refahına ilişkin AB düzenlemeleri; AB’ye üye devletlerin, hissedebilen varlıklar olarak kabul edilen hayvanların refahına azami ölçüde dikkat etmeleri gerektiğini belirlemiştir. Düzenlemeler aynı zamanda, AB’nin ve üye devletlerin dini ayinlere saygı gösterme zorunluluğunu içerir. Hayvan refahını koruma yükümlülüğü bağlamında, AB’ye üye devletler hayvan kesiminde öldürmeden önce bayıltma işlemini uygulamak zorundadır. AB müktesebatınca bir ilke olarak kabul edilen söz konusu işlem, Belçika’da yaşayan Musevi ve Müslümanların bir bölümü tarafından din ve inanç özgürlüğünün ihlali olarak değerlendirilmiştir. Bu durum din ve inanç özgürlüğü ile hayvan refahının karşı karşıya gelmesine neden olmuştur. Çalışmada ilk olarak, dini kurallara uygun hayvan kesiminin, din ve inanç özgürlüğünün kapsamına girip girmediği sorusuna cevap aranmıştır. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesinin din ve inanç özgürlüğü çerçevesindeki içtihatları ve 2000 yılında vermiş olduğu Cha’are Shalom ve Tsedek v. Fransa kararı uyarınca, dini kurallara uygun hayvan kesimi uygulamaları, din ve inanç özgürlüğünün bir parçası olarak kabul edilmiştir. Çalışma kapsamında cevabı aranan ikinci soru ise hayvan refahının, dini kurallara uygun hayvan kesimi bağlamında din ve inanç özgürlüğünü sınırlandıran bir neden olup olmadığıdır. Avrupa Birliği Adalet Divanının 2020 yılında verdiği Belçika Merkez İsrail Konseyi ve Diğerleri kararı ile dini kurallara uygun hayvan kesimi, hayvanların refahının korunması amacı çerçevesinde tekrar tartışılmaya açılmıştır. ABAD mevzubahis kararda, çağdaş demokratik toplumlar için hayvan refahının son yıllarda yükselen bir değer olduğunu ifade etmiştir. ABAD’a göre hayvan refahı, toplumdaki değişimler ışığında, din ve inanç özgürlüğü bağlamında daha fazla dikkate alınmalıdır. ABAD’ın insan hakları metinlerinin dinamik doğasına yaptığı vurgu ve bir insan hakkı karşısında hayvan refahını dikkate alarak orantılılık incelemesi yapması, hayvanların menfaatlerinin yalnızca din ve inanç özgürlüğü bağlamında değil genel olarak insan haklarını sınırlandıran bir neden olarak ortaya çıkışının ayak sesleri olarak okunabilir.

Anahtar Kelimeler

Hayvan refahı, din ve inanç özgürlüğü, din ve inancını açıklama özgürlüğü, Avrupa Birliği Adalet Divanı, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi, insan haklarının sınırlandırılması

HAYVAN REFAHI: DİN VE İNANÇ ÖZGÜRLÜĞÜNE GETİRİLEN YENİ BİR SINIRLANDIRMA NEDENİ Mİ?

Öz

Felsefi ve bilimsel boyutlarıyla ele alınabilen hayvan refahı kavramı, 20. yüzyılın ikinci yarısından itibaren hem Avrupa Birliği hem Avrupa Konseyi nezdinde hukuki düzenlemelerin konusunu oluşturmaya başlamıştır. Hayvan refahına ilişkin AB düzenlemeleri; AB’ye üye devletlerin, hissedebilen varlıklar olarak kabul edilen hayvanların refahına azami ölçüde dikkat etmeleri gerektiğini belirlemiştir. Düzenlemeler aynı zamanda, AB’nin ve üye devletlerin dini ayinlere saygı gösterme zorunluluğunu içerir. Hayvan refahını koruma yükümlülüğü bağlamında, AB’ye üye devletler hayvan kesiminde öldürmeden önce bayıltma işlemini uygulamak zorundadır. AB müktesebatınca bir ilke olarak kabul edilen söz konusu işlem, Belçika’da yaşayan Musevi ve Müslümanların bir bölümü tarafından din ve inanç özgürlüğünün ihlali olarak değerlendirilmiştir. Bu durum din ve inanç özgürlüğü ile hayvan refahının karşı karşıya gelmesine neden olmuştur. Çalışmada ilk olarak, dini kurallara uygun hayvan kesiminin, din ve inanç özgürlüğünün kapsamına girip girmediği sorusuna cevap aranmıştır. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesinin din ve inanç özgürlüğü çerçevesindeki içtihatları ve 2000 yılında vermiş olduğu Cha’are Shalom ve Tsedek v. Fransa kararı uyarınca, dini kurallara uygun hayvan kesimi uygulamaları, din ve inanç özgürlüğünün bir parçası olarak kabul edilmiştir. Çalışma kapsamında cevabı aranan ikinci soru ise hayvan refahının, dini kurallara uygun hayvan kesimi bağlamında din ve inanç özgürlüğünü sınırlandıran bir neden olup olmadığıdır. Avrupa Birliği Adalet Divanının 2020 yılında verdiği Belçika Merkez İsrail Konseyi ve Diğerleri kararı ile dini kurallara uygun hayvan kesimi, hayvanların refahının korunması amacı çerçevesinde tekrar tartışılmaya açılmıştır. ABAD mevzubahis kararda, çağdaş demokratik toplumlar için hayvan refahının son yıllarda yükselen bir değer olduğunu ifade etmiştir. ABAD’a göre hayvan refahı, toplumdaki değişimler ışığında, din ve inanç özgürlüğü bağlamında daha fazla dikkate alınmalıdır. ABAD’ın insan hakları metinlerinin dinamik doğasına yaptığı vurgu ve bir insan hakkı karşısında hayvan refahını dikkate alarak orantılılık incelemesi yapması, hayvanların menfaatlerinin yalnızca din ve inanç özgürlüğü bağlamında değil genel olarak insan haklarını sınırlandıran bir neden olarak ortaya çıkışının ayak sesleri olarak okunabilir.

Anahtar Kelimeler

Hayvan refahı, din ve inanç özgürlüğü, din ve inancını açıklama özgürlüğü, Avrupa Birliği Adalet Divanı, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi, insan haklarının sınırlandırılması

Kaynakça

• A Guide to Schechita, May 2009, Published by Schechita UK, 3, https://www.shechitauk. org/wp-content/uploads/2016/02/A_Guide_to_Shechita_2009__01.pdf Erişim Tarihi: Ağustos 6, 2023.
• Al-Teinaz, Yunes Ramadan. “What is Halal Food?”, içinde The Halal Food Handbook, Editör, Yunes Ramadan Al-Teinaz, Stuart Spear, Ibrahim H. A. Abd El-Rahim (Wiley Blackwell, 2020): 9-29.
• Aristoteles, Politika. 17. Basım. İstanbul: Remzi Kitabevi, 2014.
• Aşar, Haluk. “Hayvan Haklarına Yönelik Temel Görüşler ve Yanılgıları.”, Kaygı Bursa Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Felsefe Dergisi, S. 30 (2018): 239-251. Bentham, Jeremy. An Introduction to the Principles of Morals and Legislation. New York: Dover Publications, 2012.
• Broom, Donald Maurice. “Animal Welfare: Concepts and Measurement.”, Journal of Animal Science 69 (1991): 4167-4175.
• Broom, Donald Maurice. “Indicators of Poor Welfare.”, Br. Vet. J. 142 (1986): 524-526.
• Common Witness and Proselytism: A Study Document (ER Vol. 22 No 1), Joint Working Group between the Roman Catholic Church and the World Council of Churches (1971), https://archive.org/details/wccjwgrccwcc005/page/11/mode/1up, Erişim Tarihi: Temmuz 25, 2023.
• Dawkins, Marian Stamp. “From an Animal’s Point of View: Motivation, Fitness and Animal Welfare.”, Behavioral and Brain Sciences 13 (1990): 1-61.
• Demir, Hande Seher. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi Kararları Işığında Türkiye’de Din ve Vicdan Özgürlüğü. Ankara: Adalet Yayınevi, 2011.
• Derin Türkoğlu, Bengü Merve. “İnanç Özgürlüğünün İç Boyutu.” TİHEK Akademik Dergisi. C. 5, S. 8 (2022): 121-142.
• Descartes, Rene. The Philosophical Writings of Descartes, Translated by John Cottingham, Robert Stoothoff, Dugald Murdoch, Anthony Kenny, Vol. III, Cambridge: Cambridge University Press, 1991.
• Dilbirliği, Muhterem. Avrupa’da Din ve Vicdan Özgürlüğü. Ankara: Adalet Yayınevi, 2020.
• Duncan, Ian J.H. “Animal Welfare: A Brief History.” içinde Animal Welfare: From Science to Law, Editör. Hild, Sophie ve Schweitzer, Louis. Paris: La Fondation Droit Animal, Ethique et Sciences [LFDA], 2019.
• Erdoğan, Mustafa. İnsan Hakları Teorisi ve Hukuku. Gözden Geçirilmiş 3. Baskı. Ankara: Orion Yayınevi, 2012.
• Evans, Carolyn. Freedom of Religion Under the Europeam Convention of Human Rights. Oxford: Oxford University Press, 2001.
• Farm Animal Welfare Council, Report on Priorities for Animal Welfare Research and Development. (May 1993), https://edepot.wur.nl/134980 Erişim Tarihi: Ağustos 19, 2023.
• Francione, Gary L. “Animal Rights Movement, New Welfarism.”, içinde Encyclopedia of Animal Rights and Animal Welfare, Editör. Marc Bekoff, Foreword by Jane Goodall, 2nd Edition, California: Greenwood Press, 2009: 38-42.
• Fraser, David. “Animal Welfare.”, içinde Encyclopedia of Animal Rights and Animal Welfare. Bekoff, Marc, Editör. Foreword by Jane Goodall, 2nd Edition, California: Greenwood Press, 2009: 47-49.
• Guide on Article 9 of the European Convention on Human Rights, Freedom of Thought, Conscience and Religion, Updated on 31 August 2022, https://www.echr.coe. int/documents/d/echr/guide_art_9_eng Erişim Tarihi: Temmuz 31, 2023.
• Harrison, Ruth. Animal Machines. UK: CABI, 2013.
• Hazar, Zeynep. İnsan Hakları Çatışmalarının Dengelenmesi ve Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi Uygulaması. Ankara: Adalet Yayınevi, 2021.
• Kahraman, Abdullah. “Gıda Ürünlerinde Helal ve Haramı Belirleme Yöntemi.”, Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt XVI, Sayı: 1 (2012): 453-478.
• Kant, Immanuel. Lectures on Ethics. Cambridge: Cambridge University Press, 2001.
• Koknaroglu, Hayati, Akunal, Turgay, “Animal Welfare: An Animal Science Approach.”, Meat Science 95 (2013): 821-827.
• Köse, Saffet. “Fıkhi Açıdan Helal Gıdanın Temel İlkeleri.”, Helal ve Etik Araştırmalar Dergisi, 2(1), (2020): 1-18.
• Kutsal Kitap, İstanbul: Yeni Yaşam Yayınları, 2014.
• Lundmark, Frida, Berg, C., Schmid, O., Behdadi, D., Röcklinsberg, H., “Intentions and Values in Animal Welfare Legislation and Standards.”, J. Agric Environ Ethics 27 (2014): 991-1017.
• Mench, Joy A. “Thirty Years After Brambell: Whither Animal Welfare Science?.” Journal of Applied Animal Welfare Science. 1(2) (1998): 91-102.
• Mill, John Stuart, “Whewell on Moral Philosophy”, Essays on Ethics, Religion and Society, John M. Robson. Editör. Canada: University of Toronto Press, London: Routledge &Kegan Paul, 1969.
• Moberg, Gary P. “Biological Response to Stress: Implications for Animal Welfare.”, içinde The Biology of Animal Stress: Basic Principles and Implications for Animal Welfare, Moberg, G. P., Mench, J. A., Editör. Oxon, The United Kingdom: CABI Publishing, 2000: 1-21.
• Olsen, Jonathan. The European Union Politics and Policies. Seventh Edition, New York: Routhledge, 2021.
• Özenç, Berke. Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi Çerçevesinde İnanç Özgürlüğü ve Türkiye. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2006.
• Probyn-Rapsey, Fiona. “Anthropocentrism.”, içinde Critical Terms for Animal Studies, Editör, Lori Gruen (Chicago and London: The University of Chicago Press, 2018): 47-63.
• Rabbi Yosef Breuer zt”l, Glatt Kosher- Glatt Yoshor, https://web.stevens.edu/golem/llevine/ rsrh/yosef%20breuers%20kosher%20yosher.pdf, Erişim Tarihi: Ağustos 11, 2023.
• Regan, Tom. “Animal Rights.”, içinde Encyclopedia of Animal Rights and Animal Welfare, Editör, Marc Bekoff, Foreword by Jane Goodall, 2nd Edition, California: Greenwood Press, 2009: 36-38.
• Regan, Tom. Animal Rights Human Wrongs an Introduction to Moral Philosophy. USA: Rowman & Littlefield Publishers, Inc, 2003.
• Rosen, S.D., “Physiological insights into Shechita.”, Veterinary Record, June 12, (2004) 154: 759-765.
• Savaş, Türker, Yurtman, İsmail Yaman, Tölü, Cemil, “Hayvan Hakları ve Hayvan Refahı: Felsefi Bakış- Nesnel Arayışlar.”, Hayvansal Üretim 50(1) (2009): 54-61.
• Silver, Joel. “Understanding Freedom of Religion in a Religious Industry: Kosher Slaughter (Shechita) and Animal Welfare.”, Victoria University of Wellington Law Review, 42 (2011): 671-704.
• Simonin, Denis, Gavinelli, Andrea, “European Union Legislation on Animal Welfare: State of Play, Enforcement and Future Activities.”, içinde Animal Welfare: From Science to Law, Hild, Sophie, Editör. Louis Schweitzer, Paris: La Fondation Droit Animal, Ethique et Sciences [LFDA], 2019: 59-70.
• Singer, Peter. Animal Liberation the Definitive Classic of the Animal Movement. New York: Open Road Integrated Media, 2015.
• St. Thomas Aquinas. The Summa Theologica. Translated by Fathers of the English Dominican Province. https://www.documentacatholicaomnia.eu/03d/1225-1274,_Thomas_ Aquinas,_Summa_Theologiae_%5B1%5D,_EN.pdf. Erişim Tarihi: Ekim 14, 2023.
• Stahnke, Tad. “Proselytism and the Freedom to Change Religion in International Human Rights Law.”, BYU L. Rev., Vol 1, Iss. 1 (1999): 251-354.
• Sztybel, David. “Animal Welfare and Animal Rights, A Comparison.”, içinde Encyclopedia of Animal Rights and Animal Welfare, Bekoff, Marc, Editör. Foreword by Jane Goodall, 2nd Edition, California: Greenwood Press, 2009: 49-51.
• Şentürk, Lütfi, Yazıcı, Seyfettin, İslam İlmihali, 34. Baskı, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları: 334, 2019.
• Tatar, Dilara Buket. “Hayvanların Korunması Dair Görüşlere Eleştirel Bir Bakış.”, Gazi Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C. XX, S. 3 (2016): 297-329.
• Türkçe Sözlük. 11. Baskı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2011.
• Van Der Schyff, Gerhard. “Ritual Slaughter and Religious Freedom in a Multilevel Europe: The Wider Importance of the Dutch Case.”, Oxford Journal of Law and Religion, Vol. 3, No. 1 (2014): 76-102.
• Vapnek, Jessica, Megan, Chapman, Legislative and Regulatory Options for Animal Welfare. Rome: Food and Agriculture Organization of the United Nations, 2010 https:// papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=2898362 Erişim Tarihi: Eylül 8, 2023.
• Veissier, Isabelle, Butterworth, Andrew, Bock, Bettina, Roe, Emma, “European Approaches to Ensure Good Animal Welfare.”, Applied Animal Behaviour Science 113 (2008): 279-297.
• Yazır, Elmalılı M. Hamdi. Hak Dini Kur’an Dili Meali. Sadeleştirenler Prof. Dr. Lütfullah Cebeci- Prof. Dr. Sadık Kılıç, 3. Basım, Ankara: Akçağ Yayınları, 2014.
• Abdi Ibrahim v. Norway, 15379/16, 10.12.2021.
• Adyan and Others v. Armenia, 75604/11, 12.10.2017.
• Ancient Baltic Religious Association Romuva v. Lithuania, 48329/19, 08.06.2021.
• Arrowsmith v. The United Kingdom (Com)(Rep), 7050/75, 12.10.1979.
• Arrowsmith v. The United Kingdom (Com)(Dec), 7050/75, 16.05.1977.
• Ásatrúarfélagið v. Iceland (Dec), 22897/08, 18.09.2012.
• Bayatyan v. Armenia (GC), 23459/03, 07.07.2011.
• Boudelal v. France (Dec), 14894/14, 13.06.2017.
• Buscarini and Others v. San Marino (GC), 24645/94, 18.02.1999.
• C v. The United Kingdom, 10358/83, 15.12.1983.
• Campbell and Cosans v. The United Kingdom, 7511/76, 7743/76, 25.02.1982.
• Centraal Israëlitisch Consistorie van België and Others, Judgment of the Court (Grand Chamber), 17 December 2020, Case C-336/19.
• Cha’are Shalom ve Tsedek v. France (Com), 697, 08.12.1999, Press Release, https://hudoc. echr.coe.int/eng-press#{“fulltext”:[“27417/95”],”itemid”:[“003-68045-68513”]} Erişim Tarihi: Ağustos 11, 2023.
• Cha’are Shalom ve Tsedek v. France (GC), 27417/95, 27.06.2000.
• D. v. France (Com) (Dec), 10180/82, 06.12.1983.
• Dahlab v. Switzerland (Dec), 42393/98, 15.02.2001.
• Dyagilev v. Russia, 49972/16, 10.03.2020.
• Enver Aydemir v. Turkey, 26012/11, 07.06.2016.
• Eweida and Others v. The United Kingdom, 48420/10, 59842/10, 51671/10, 36516/10, 27.07.2013.
• F.P. v. Germany (Com)(Dec), 19459/92, 29.03.1993.
• Folgerø and Others v. Norway, 15472/02, 29.06.2007.
• Hamidović v. Bosnia and Herzegovina, 57792/15, 05.12.2017.
• Hasan Eylem Zengin v. Turkey, 1448/04, 09.10.2007.
• Iskcon and Others v. The United Kingdom (Com)(Dec), 20490/92, 08.03.1994.
• İzzettin Doğan and Others v. Turkey, 62649/10, 26.04.2016.
• Jakóbski v. Poland, 18429/06, 07.12.2010.
• Jasvir Singh v. France (Dec), 25463/08, 30.06.2009.
• Jehovah’s Witnesses of Moscow and Others v. Russia, 302/02, 10.06.2010.
• Johannische Kirche and Peters v. Germany (Dec.), 41754/98, 10.07.2001.
• Khan v. The United Kingdom (Com)(Dec), 11579/85, 07.07.1986.
• Kjeldsen, Busk Madsen and Pedersen v. Denmark, 5095/71, 5920/72, 5926/72, 07.12.1976.
• Kokkinakis v. Greece, 14307/88, 25.05.1993.
• Korostelev v. Russia, 29290/10, 12.05.2020.
• Kosteski v. The Former Yugoslav Republic of Macedonia, 55170/00, 13.04.2006.
• Kovalkovs v. Latvia (Dec), 35021/05, 31.01.2012.
• Krupko and Others v. Russia, 26587/07, 26.06.2014.
• Kuznetsov and Others v. Russia, 184/02, 11.01.2007.
• Larissis and Others v. Greece, 23372/94, 24.02.1998.
• Lautsi and Others v. Italy, 30814/06, 18.03.2011.
• Lautsi v. Italy, 30814/06, 03.11.2009.
• Leyla Şahin v. Turkey, 44774/98, 29.06.2004.
• Manoussakis and Others v. Greece, 18748/91, 26.09.1996.
• Nolan and K. v. Russia, 2512/04, 12.02.2009.
• Osmanoğlu and Kocabaş v. Switzerland, 29086/12, 10.01.2017.
• Phull v. France (Dec), 35753/03, 11.01.2005.
• Polat v. Austria, 12886/16, 20.07.2021.
• Pretty v. The United Kingdom, 2346/02, 29.04.2002.
• S.A.S. v. France, 43835/11, 01.07.2014.
• Sinan Işık v. Turkey, 21924/05, 02.02.2010.
• Sofianopoulos, Spaïdiotis, Metallinos and Kontogiannis v. Greece, 1988/02, 1997/02, 1977/02, 12.12.2002.
• Stavropoulos and Others v. Greece, 52484/18, 25.06.2020.
• Taganrog Lro and Others v. Russia, 32401/10 and 19 others, 07.06.2022.
• Valsamis v. Greece, 21787/93, 18.12.1996.
• Van Den Dungen v. The Netherlands (Com)(Dec), 22838/93, 22.02.1995.
• Vereniging Rechtswinkels Utrecht v. The Netherlands (Com)(Dec), 11308/84. X v. Austria (Com)(Dec), 1753/63, 15.02.1965.
• X v. The United Kingdom (Com)(Dec), 6886/75, 18.05.1976.
• X. v. Germany (Com)(Dec), 6167/73, 18/12/1974.
• X. v. Iceland (Com)(Dec), 2525/65, 06.02.1967.
• X. v. The United Kingdom (Com)(Dec), 5442/72, 20.12.1974.
• Young and James v. The United Kingdom (Com)(Dec), 7601/76, 7806/77, 11.07.1977.
• Afrika İnsan ve Halklar Hakları Şartı, Çev. İbrahim Kaboğlu, Oğuz Dönmez, Dicle Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C. 3, S. 3 (1985): 401-418.
• Council Directive 1999/74/EC of 19 July 1999 laying down minimum standards for the protection of laying hens. Erişim Tarihi: Eylül 10, 2023 https://eur-lex.europa.eu/eli/ dir/1999/74/oj.
• Council Directive 2007/43/EC of 28 June 2007 laying down minimum rules for the protection of chickens kept for meat production. Erişim Tarihi: Eylül 10, 2023. https:// eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/ALL/?uri=celex%3A32007L0043.
• Council Directive 2008/119/EC of 18 December 2008 laying down minimum standards for the protection of calves. Erişim Tarihi: Eylül 10, 2023. https://eur-lex.europa.eu/ legal-content/EN/ALL/?uri=CELEX%3A32008L0119.
• Council Directive 2008/120/EC of 18 December 2008 laying down minimum standards for the protection of pigs. Erişim Tarihi: Eylül 10, 2023. https://eur-lex.europa.eu/ legal-content/EN/TXT/?uri=celex%3A32008L0120.
• Council Directive 74/577/EEC of 18 November 1974 on stunning of animals before slaughter. Erişim Tarihi: Eylül 12, 2023. https://eur-lex.europa.eu/legal-content/en/ ALL/?uri=CELEX%3A31974L0577.
• Council Directive 98/58/EC of 20 July 1998 concerning the protection of animals kept for farming purposes. Erişim Tarihi: Eylül 10, 2023. https://eur-lex.europa.eu/legalcontent/ EN/TXT/?uri=celex%3A31998L0058.
• Council Regulation (EC) No 1/2005 of 22 December 2004 on the protection of animals during transport and related operations and amending Directives 64/432/EEC and 93/119/EC and Regulation (EC) No 1255/97. Erişim Tarihi: Eylül 10, 2023. https:// eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=CELEX%3A02005R0001-20191214.
• Council Regulation (EC) No 1099/2009 of 24 September 2009 on the protection of animals at the time of killing. Erişim Tarihi: Eylül 10, 2023. https://eur-lex.europa.eu/ legal-content/EN/ALL/?uri=celex%3A32009R1099.
• Council Regulation (EC) No 1099/2009 of 24 September 2009 on the protection of animals at the time of killing. Erişim Tarihi: Eylül 10, 2023. https://eur-lex.europa.eu/ legal-content/EN/ALL/?uri=celex%3A32009R1099.
• Hayvan Hakları, Hayvanların Korunması ve Refahı. (Ankara: Türkiye Cumhuriyeti Avrupa Birliği Bakanlığı, 2011). Erişim Tarihi: Eylül 8, 2023. https://www.ab.gov.tr/ files/Tarım%20ve%20Balıkçılık%20Başkanlığı/hayvan_haklari__hayvanlarin_korunmasi_ ve_refahi.pdf.
• https://ab.gov.tr/files/pub/antlasmalar.pdf. Erişim Tarihi: Ocak 17, 2023.
• https://constitutii.files.wordpress.com/2016/06/file-id-607.pdf. Erişim Tarihi: Eylül 8, 2023.
• https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/HTML/?uri=CELEX:11997D/ PRO/10&from=IT. Erişim Tarihi: Eylül 9, 2023.
• https://insanhaklarimerkezi.bilgi.edu.tr/media/uploads/2015/08/03/MedeniVeSiyasiHaklaraIliskinSozlesme. pdf. Erişim Tarihi: Ekim 13, 2023.
• https://web.stevens.edu/golem/llevine/rsrh/yosef%20breuers%20kosher%20yosher.pdf. Erişim Tarihi: Ağustos 11, 2023.
• https://www.ab.gov.tr/files/pub/antlasmalar.pdf. Erişim Tarihi: Eylül 10, 2023.
• https://www.ab.gov.tr/files/ardb/evt/1_avrupa_birligi/1_3_antlasmalar/1_3_2_tadil_antlasmalari/ 2007_eu_charter_eng.pdf. Erişim Tarihi: Ekim 14, 2023.
• https://www.boe.es/buscar/pdf/1978/BOE-A-1978-31229-consolidado.pdf. Erişim Tarihi: Ekim 13, 2023.
• https://www.bpb.de/system/files/dokument_pdf/Grundgesetz_TR_endgültig.pdf. Erişim Tarihi: Ekim 13, 2023.
• https://www.britannica.com/topic/kashruth. Erişim Tarihi: Ağustos 10, 2023.
• https://www.britannica.com/topic/terefah. Erişim Tarihi: Ağustos 10, 2023.
• https://www.britannica.com/topic/worship. Erişim Tarihi: Temmuz 29, 2023.
• https://www.echr.coe.int/documents/d/echr/convention_tur. Erişim Tarihi: Ekim 13, 2023.
• https://www.elysee.fr/en/french-presidency/the-declaration-of-the-rights-of-man-and-ofthe- citizen. Erişim Tarihi: Ekim 13, 2023.
• https://www.etymonline.com/word/forum. Erişim Tarihi: Temmuz 22, 2023.
• https://www.etymonline.com/word/intern. Erişim Tarihi: Temmuz 22, 2023.
• https://www.oas.org/dil/access_to_information_American_Convention_on_Human_ Rights.pdf. Erişim Tarihi: Ekim 13, 2023.
• https://www.ohchr.org/sites/default/files/UDHR/Documents/UDHR_Translations/trk. pdf. Erişim Tarihi: Ekim 13, 2023.
• https://messianicapologetics.blog/faqs/G_Glatt_Kosher.pdf. Erişim Tarihi: Ağustos 11, 2023.