TÂBÎLİK-METBÛLUK MÜNASEBETLERİ ÇERÇEVESİNDE SULTAN SANCAR DEVRİ SELÇUKLU PARALARI

Yıl 2024, Cilt: 9 Sayı: Prof. Dr. Ergin AYAN'A ARMAĞAN Özel Sayı, 67 - 81, 31.07.2024

Fatih Sadıç

https://doi.org/10.48122/amisos.1478354

Öz

Ortaçağ İslâm coğrafyasında siyasî yapılar arasındaki tâbîlik-metbûluk münasebetlerinin tam ve
doğru olarak anlaşılmasında sikkeler önemli bir yer teşkil etmektedir. Bu devirde tâbî bir
hükümdar veya emîrin hutbede olduğu gibi darp ettirdiği sikkelerde de halifeden sonra metbû
hükümdarı ad lakap ve unvanlarıyla birlikte zikrettirmek zorunda olması tâbîlik (vasallık)
hukukunun gereklerinden biri olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu şekilde adının zikredildiği
sikkelere bakılarak bir metbû hükümdarın hâkimiyet sahasının genişliği de tespit edilebilmektedir.
Sancar, 490/1097 yılında ağabeyi Sultan Berkyaruk tarafından Horâsân melikliğine tayin
edilmesinden itibaren bir yönetici olarak altmış yıl hüküm sürmüştür. Bu sürenin ilk 22 yılını
Horâsân Meliki unvanıyla vasal bir statüde, son 38 yılını ise Büyük Selçuklu tahtında oturan
metbû bir hükümdar olarak geçirmiştir. Nitekim Sancar’ın darp ettirdiği sikkelerde de bu durumu
müşahede etmek mümkündür. Melik Sancar, hutbelerde ve sikkelerde tâbîlik hukukunun bir gereği
olarak sırasıyla Büyük Selçuklu tahtına oturan ağabeyleri Sultan Berkyaruk ve Sultan Muhammed
Tapar’ın isimlerini zikrettirmiştir. Öyle görünüyor ki, Sancar’ın Büyük Selçuklu İmparatorluğu’nun başına geçmesiyle birlikte
kestirdiği sikkelerde belirgin değişiklikler olmuştur. Artık o, vasal bir melik değil, sınırları doğuda
Kaşgar’dan batıda Bizans ve Mısır’a kadar uzanan Büyük Selçuklu İmparatorluğu’nun En Büyük
Sultan’ı olmuştur. Bundan böyle darp ettirdiği sikkelerde halifeden gayri hiçbir hükümdarın adını
zikrettirmek mecburiyetinde olmadığı gibi bilakis onlarca tâbî hükümdar ve melikin, paralarında
ismine yer vermek zorunda oldukları metbû bir hükümdar haline gelmiştir. Dolayısıyla bu
çalışmamızda, Sultan Sancar devrinde Büyük Selçuklu İmparatorluğu’na tâbî devletler ve
atabegliglerden; Gazneliler, Batı Karahanlılar, Irak Selçuklu Devleti, Bâvendîler, Fars Atabegliği,
Musul Atabegliği ve Dimaşk Atabegliği’nin bastırdıkları paralardan bazılarını inceleyerek tâbîlik
metbûluk münasebetlerinin sikkeler üzerindeki şeklini ve mahiyetini ortaya koymaya çalışacağız.

Anahtar Kelimeler

Sikke, tâbîlik-metbûluk, Büyük Selçuklu Devleti, Sultan Sancar, meskûkât

SELJUK COINS DURING THE ERA OF SULTAN SANJAR IN THE CONTEXT OF VASSALAGE-SUZERAINTY RELATIONS

Öz

In understanding the precise and accurate nature of the vassalage-suzerainty relations among
political structures in the medieval Islamic geography, coins play a significant role. In this era, one
of the requirements of vassalage law appears to be that a subordinate ruler or emir must mention
the name, epithets, and titles of the suzerain monarch after the name of the caliph in the khutbah
and on the coins he mints. By examining the coins on which his name is mentioned, one can
determine the extent of a suzerain ruler's sphere of influence.
Sancar, appointed as the ruler of Horasan by his brother Sultan Berkyaruk in 490/1097, ruled for
sixty years as a governor from that moment on. He spent the first twenty two years of this period
in a vassal status with the title of Horasan Malik, and the last thirty eight years as a suzerain ruler
sitting on the throne of the Great Seljuk Empire. Indeed, this situation can be observed on the coins
minted under Sancar's authority. Malik Sancar, as a requirement of vassalage law in khutbahs and
coins, mentioned the names of his brothers Sultan Berkyaruk and Sultan Muhammad Tapar, who
successively ascended the throne of the Great Seljuk Empire.
It seems that noticeable changes occurred in the coins minted after the Battle of Sāveh (513/1119)
when Sancar ascended the throne of the Great Seljuk Empire. He was no longer a vassal ruler of
the Eastern territories but became the Greatest Sultan of the Great Seljuk Empire, stretching from
Kashgar in the East to the Eastern Roman Empire and Egypt in the West. Henceforth, as a suzerain
ruler, he was not obliged to include the names of any rulers other than the caliph on the coins he
minted. On the contrary, he became a suzerain ruler, requiring dozens of vassal rulers to include
his name on their coins. Therefore, in this study, we will attempt to elucidate the form and nature
of vassalage-suzerainty relations on coins by examining some coins minted by vassal states and
atabegates of the Great Seljuk Empire during the Sultan Sancar period, including the Ghaznavids,
Western Karahanids, Seljuk Sultanate of Iraq, Bawandids, Atabegate of Fars, Atabegate of Mosul,
and Atabegate of Damascus.

Kaynakça

• Alptekin, C. 1971, “Selçuklu Paraları”, Selçuklu Araştırmaları Dergisi, S. III, Selçuklu Tarih ve Medeniyeti Enstitüsü, Ankara, 435-591.
• Alptekin, C. 1985, Dimaşk Atabegliği (Tog-Teginliler), Marmara Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul.
• Artuk, İ. C. 1970, İstanbul Arkeoloji Müzeleri Teşhirdeki İslâmî Sikkeler Kataloğu, Millî Eğitim Basımevi, İstanbul.
• Çetin, K. 2006, “İran’dan Anadolu’ya Selçuklu Paraları, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S. XXIX, Erzurum, 183-194.
• el-Bondârî, 1943, Zübdetü’n-nusra ve Nuhbetü’l-usra, Çev. Kıvameddin Burslan, Irak ve Horâsân Selçukluları Tarihi, TTK, İstanbul.
• el-Caber, İ. C. 1992, En-Nükûdu’l Arabiyyetü’l İslâmiyyeti fî Methef Katar el-Vatani, II, Vezareti el-İlâm fî Devleti Katar, Doha.
• el-Huseynî, M. B. 1971, “Atabeylere Ait Irak Müzesinde Bulunan Üç Nadir Altın Sikke Hakkında Tahlilî Bir İnceleme”, Çev. Reşat Genç, Selçuklu Araştırmaları Dergisi, S. III, Selçuklu Tarih ve Medeniyeti Enstitüsü, Ankara, 611-624.
• Fedorov, M. 2005, “The Osh hoard of copper silver-washed dirhams minted c. 1128-1132”, The Numismatic Chronicle, Vol. 164, London, 312-321.