Türkçede Sözcük-son /t/ Sesinin Ötümlüleşme Koşulları

Yıl 2024, Cilt: 2 Sayı: 2, 52 - 72, 31.12.2024

Turgay Sebzecioğlu , Elif Kara

Öz

Her dilde olduğu gibi Türkçede de sesbilgisel süreçlerin kural dışı görülen görünümleri söz konusudur. İlk bakışta betimlemek ve açıklamak güç gibi görünse de kural dışı süreçlerin açıklanabilir dil içi ya da dil dışı nedenleri bulunmaktadır. Bu nedenler hem eşzamanlı hem de artzamanlı etkilere dayalı olarak ortaya çıkabilir. Sözcük-son /t/ sesinin ünlüyle devam eden çekim sürecinde ötümlüleşebilme koşulları benzer neden ve etkiler içermektedir. Bu araştırma, sözcük-son /t/ sesinin alanyazında bilinen ötümlüleşme koşullarını kapsamlı bir bakış açısıyla ele almış, daha önce dile getirilmeyen ötümlüleşme koşullarının neler olabileceği üzerine öngörülerde bulunmuştur. Çalışma sonunda ortaya çıkan en önemli bulgulardan biri, sözcük-son /t/ sesinin ötümlüleşme koşulları içerisinde /t/ sesinin patlamalı, ötümsüz gibi kendine özgü fiziksel özelliklerinin doğrudan etkili olmadığıdır. Bu bulgu maddesiz sesbilgisi kuramının temel varsayımıyla örtüşmektedir. Çalışmada sözcük-son /t/ sesinin dizge-içi ve dizge-dışı koşulları belirlenmiştir. Ötümlüleşmenin gerçekleşmesinde sözcüğün çok seslemli olması, Türkçenin sesdizilimine uygun iki ünsüzle bitmesi, eskiliği, kökenindeki son sesin ötümlü olması, türü, kökünün unutulması gibi koşulların etkili olduğu gözlenmiştir. Ötümlüleşmenin gerçekleşmemesinde ise sözcüğün son yüzyılda sözcük dağarcığına girmiş olması, özel ad olması, son iki ünsüzünün Türkçenin sesdizilimine uymaması, dil kullanıcıları tarafından yabancı bir ekle bittiğinin sezilmesi, kökeninde ikiz ünsüz bulunması, soluklu okunması gibi koşulların diğer koşullarla birlikte etkili olduğu anlaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Türkçe, phonology, sözcük-son /t/, ötümlüleşme, ötümlüleşmeme

Etik Beyan

Araştırma ve Yayın Etiği Bu çalışmada, Yükseköğretim Kurumları Bilimsel Araştırma ve Yayın Etiği Yönergesi’nde belirtilen tüm kurallara uyulmuştur. Yönergede Bilimsel Araştırma ve Yayın Etiğine Aykırı Eylemler başlığı altında açıklanan eylemlerden hiçbiri gerçekleştirilmemiştir. Etik Kurul İzni Etik kurul iznine gerek yoktur. Yazarların Katkı Oranı 1. yazar %55, 2. yazar %45 Çıkar Çatışması Çıkar çatışmasına dair bir durum bulunmamaktadır.

Kaynakça

• Aksoyak, İ. H. (2007). Türk edebiyatı bağlamlı dizin ve işlevsel sözlük (Tebdiz). [Çevrimiçi sözlük]. https://tebdiz.com
• Akyıldız, D. (2021). Yunus Emre’nin eserlerinde iç ve son seste görülen /ḳ/ > /ġ/ ve /t/ > /d/ ötümlüleşmelerinin günümüze yansımaları. Yunus Emre’nin Vefatının 700. Yıl Dönümü Anısına Uluslararası Türkçenin Anadolu’da Yazı Dili Oluşu Sempozyumu (Ankara: 12-14 Temmuz 2021) içinde (s. 47-66). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Anderson, J. M. (2011). The substance of language volume III: Phonology-syntax analogies. Oxford University Press.
• Atabey, İ. (2011). Ders kitaplarındaki dil bilgisi konularının bilgi ve tanım açısından tutarlılığı. 38. ICANAS (Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi Cilt I) içinde (ss. 133-154). Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Yayınları.
• Baran, B. (2023). Türkiye Türkçesinde ünsüzlerle ilgili ses olaylarının öğretimi üzerine. Karadeniz Uluslararası Bilimsel Dergi, (58), 134-142. https://doi.org/10.17498/kdeniz.1299903 Boz, E. (2002). Türkçe asıllı kelimelerde son ses ç, k, p, t ünsüzlerinin ötümlüleşme veya ötümsüz kalma sorunu. Türk Dili, 1(605), 447-455.
• Bozkurt, F. (2017). Türkiye Türkçesi: Dilbilgisi-anlatım. Eğitim Yayınları. Börtlü, G. (2024). Hangi sesbilim? Mersin Üniversitesi Dil ve Edebiyat Dergisi, 20(2), 91-104.
• Can, Ö., Akşehirli, S., Koşaner, Ö. ve Özgen, M. (2020). Dilbilgisi bileşenleri. İthaki Yayınları.
• Coşkun, M. V. (2011). Standart Türkçede ses olaylarının sebep-sonuç ilişkisi çerçevesinde yeniden Sınıflandırılması. 38. ICANAS (Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi Cilt I) içinde (ss. 347-368). Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Yayınları.
• Demir, N. ve Yılmaz, E. (2011). Türkçe ses bilgisi (H. Plancı, Ed.). Anadolu Üniversitesi Yayınları.
• Demirkol, T. (2011). Acquisition of consonant assimilation in Turkish. Contemporary Online Language Education Journal, 1(2), 1-12.
• Dilçin, C. (1983). Yeni tarama sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları. Doğan, Ş. (2013). Eski Oğuz Türkçesinde (eklenme harici) söz sonu t > d ve ḳ > ġ ötümlüleşmeleri. Dil Dergisi, (12), 59-96.
• Efendioğlu, S. ve İşcan, A. (2010). Türkçe ses bilgisi öğretiminde ses olaylarının sınıflandırılması. A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi [TAED], (43), 121-143. Eker, S. (2010). Çağdaş Türk dili. Grafiker Yayınları.
• Ergin, M. (1993). Türk dil bilgisi. Bayrak Yayınları.
• Gülsevin, G. (2013). Ses bilgisinde ‘çevre şartı’ kavramı ve ağız incelemelerindeki önemi. Turkish Studies (International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic), 8(9), 49-62.
• İnce, H. G. (2006). Türkiye Türkçesindeki son ses ünsüz tonlulaşmasına asli ünlü uzunluklarının etkisi. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten, 54(2006/II), 71-82.
• Kahraman, T. (2010). Dilbilgisi öğretiminin durumu ve sonuçları üzerine küçük bir araştırma. Dokuz Eylül Üniversitesi Buca Eğitim Fakültesi Dergisi, (27), 5-13.
• Kanar, M. (2018). Eski Anadolu Türkçesi sözlüğü. Say Yayınları.
• Karaca, V. İ. (2016). Ötümlüleşme kavramı ve çağdaş Türk yazı dillerinde ötümlüleşme. Zeitschrift für die Welt der Türken [ZfWT], 8(3), 369-390.
• Karademir, F. (2017). Türkçe ses bilgisinde “ünsüz benzeşmesi olayı”nın öğretimi üzerine. Turkish Studies (International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic), 12(25), 467-490.
• Kerimoğlu, C. (2014). Türkiye Türkçesi gramerindeki düzensizlikler ve eşzamanlı gramer yazımı. Dil Araştırmaları, (14), 75-96.
• Kunduracı, A. (2020). Sesbilim-biçimbilim arakesiti. İ. P. Uzun (Ed.), Kuramsal ve uygulamalı sesbilim: Kavramlar - terimler içinde (ss. 103-125). Seçkin.
• Kurukaya, M. (2011). Eski Anadolu Türkçesi ile Türkiye Türkçesi’nde iki ünlü arasındaki ötümlüleşme ve sızıcılaşmalar. [Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Sakarya Üniversitesi.
• Nişanyan, S. (2024). Nişanyan sözlük. [Çevrimiçi sözlük]. https://www.nisanyansozluk.com
• Önler, Z. (2012). Türkiye Türkçesinde ünlü uzunluklarının izleri [Yayınlanmamış kurultay bildirisi]. VII. Uluslararası Türk Dili Kurultayı (24-28 Eylül 2012), Ankara, Türkiye.
• Polat, Y. (2002). Türkçenin yabancı dil olarak öğretiminde bir sorun olarak ünsüz yumuşaması kuralı. Anadili Dil Kültürü ve Eğitim Dergisi, (25), 7-15.
• Sebzecioğlu, T. (2021). Dilbilim kavramlarıyla Türkçe dilbilgisi. Kesit Yayınları.
• Semedli, E. (2012). Asli uzunlukların Azerbaycan Türkçesindeki fonetik ve semantik izleri. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 5(20), 127-132.
• Tekin, T. (1995). Türk Dillerinde birincil uzun ünlüler. Simurg Yayınları.
• Tosun, İ. ve Koç, A. (2018). Türkiye Türkçesindeki İtalyanca ödünç sözcüklerde görülen ses olayları. Uluslararası İnsan ve Toplum Bilimleri Sempozyumu içinde (ss. 17-30). Saybilder Yayıncılık.
• Türk Dil Kurumu (t.y.). Güncel Türkçe sözlük. [Çevrimiçi sözlük]. https://sozluk.gov.tr/
• Türk Dil Kurumu (2012). Yazım kılavuzu. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Uzun, İ. P. ve Ayabakan İpek, M. (2019). Türkçe sözlükte sesbilim sunulum üzerine sözlüksel tabanlı bir öneri. Dil Dergisi, 170(2), 91-110. Yenen Avcı, Y. (2014). Türkçe ders kitaplarında ses olayları. Ege Eğitim Dergisi, 15(2), 497-521. Yıldız, O. (2011). Miftâhu’l-Ferec’de son seste ötümsüz-patlayıcı ünsüzlerin ötümlüleşme veya ötümsüz kalma durumu. Turkish Studies (International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic), 6(1), 157-168. Yılmaz, E. (2007). Tarihsel sesbilgisi ve biçimbilgisi araştırmalarının dilbilim çalışmalarına olası katkıları ve terimler üzerine birkaç söz. Erdem, 16(48), 203-220.