SELÇUKLU ATABEGLERİNİN MUSUL MERKEZLİ OLARAK URFA’YI ELE GEÇİRME ÇABALARI VE HAÇLI KONTLUĞUNUN YIKILMASI

Yıl 2023, Cilt: 2 Sayı: 3, 1 - 18, 04.05.2023

Altan Çetin

Öz

I.Haçlı Seferleri sonrası kurulan Urfa Haçlı Kontluğu el-Cezire bölgesi özelinde Irak ve Suriye için büyük bir tehdit oluşturmaktaydı. Büyük Selçuklu Devleti bu devrede iç karışıklıklar içinde olmakla birlikte Berkyaruk ve Muhammed Tapar gibi sultanlar Musul merkezli olarak Urfa’ya yönelik Haçlılarla mücadele talimatları vermişlerdir. Bu bağlamda Urfa sürekli bir şekilde baskı altına alınmıştır. 1098’de Emir Kürboğa ile başlayan karşı saldırı 1144’te şehrin İmadeddin Zengi tarafından alınmasına kadar devam etmiştir. Burada dikkat çekilen hususlardan biri İbnu’l-Esir’in Urfa Haçlılarının bölgede oluşturduğu Irak-Suriye ve Anadolu bağlantısını tehdit eden varlıklarının tespitidir. Bu tehdide karşı Musul merkezli olarak Selçuklu atabegleri başta olmak üzere, Artuklular gibi bölge güçleri mücadelede ön saflarda yer almışlardır. Urfa’nın kaybedilmesi, Haçlıların sahil bölgesine sıkışıp kalmalarıyla İmadeddin Zengî’nin zaferi, Haçlılara karşı Müslüman toparlanmasının ilk önemli adımıdır. Nihayetinde İmadeddin Zengî’nin Urfa’yı fethi ve buradaki kontluğa son vermesi II. Haçlı Seferi’nin de teşkiline sebep olacaktır. İbnu’l-Esir’in işaret ettiği Haçlı tehdidine karşı Anadolu, Irak, Suriye ve el-Cezire hattının ortasında yanan bir ateş olarak görülen bu felaketin bölgeye yayılması yaklaşık elli yıllık bir çaba sonucunda önlenmiştir. Atabeyler ve onların vasıtasıyla Selçuklu Devleti’nin Musul merkezli harekâtında ve Haçlılara karşı kazanılan başarıda bu kurumun ve buna bağlı oluşan gelişmelerin rolü büyüktür. Yine Muhammed Tapar ve Irak Selçuklu sultanlarının iradesini göstermesi ve onların elinin uzanmadığı yere atabeylerin ve memlûk asıllı komutanların yetişerek bu zorlu zamanı birlik sağlayarak atlatmaları dikkat çekicidir.

Anahtar Kelimeler

Selçuklular, Atabeg, Urfa, Musul, Haçlılar

Kaynakça

• Alptekin, Coşkun, “Ali Küçük”, D.İ.A., c.2, İstanbul, 1989, s.410.
• Altan, Ebru, II. Haçlı Seferi (1147-1148), T.T.K., Ankara, 2003.
• Anonim Süryani Kroniği (I. ve II. Haçlı Seferi), (Çev. İlhan Aslan), Post Yayınları, İstanbul, 2019.
• Carnotensis, Fulcherius, Kudüs Seferi-Gesta Francorum Iherusalem Pe-regrinantium, (Çev. İlcan Bihter Barlas), IQ Yayınları, İstanbul, 2009.
• Çetin, Altan, Haçlı Seferleri, Timaş Yayınları, İstanbul, 2021.
• Demirkent, Işın, Urfa Haçlı Kontluğu Tarihi, II, T.T.K., Ankara, 1994.
• Demirkent, Işın, “Kürboğa”, D.İ.A., c. 26, Ankara, 2002, s.562-563.
• Demirkent, Işın, “I. Kılıç Arslan”, D.İ.A., c. 25, Ankara, 2002, s.396-399.
• Demirkent, Işın, “Mevdud b. Altuntegin”, D.İ.A., c. 29, Ankara, 2004, s. 427-429.
• Demirkent, Işın, Haçlı Seferleri Tarihi, Dünya, İstanbul, 2007.
• Deuılı Odo, II. Haçlı seferi, VII. Louis’in Doğu’ya Seyahati, (Latinceden Ter. Caner Togaç), Kronik, İstanbul, 2021.
• Ebu’l-Ferec (Bar Hebraesus), Abû’l-Farac Tarihi, c. 2, (Ter. Ernest A. Wallis Budge-Türkçe-Ömer Rıza Doğrul), T.T.K., Ankara, 1987.
• Hıllenbrand, Carole, Müslümanların Gözünden Haçlı Seferleri, (Çev. Nurettin el-Hüseynî), Alfa Yayınları, İstanbul, 2015.
• Holt, P. M., Haçlılar Çağı, (çev. Özden Arıkan), Tarih Vakfı Yurt Yayın-ları, İstanbul, 1999.
• İbn el-Esir, el-Kâmil fi’t-Tarih, (ter. Ahmet Ağırakça), c. 8, Bahar Yayın-ları, İstanbul, 1987.
• İbn el-Esir, el-Kâmil fi’t-Tarih, (ter. Abdülkerim Özaydın), c. 10, Bahar Yayınları, İstanbul, 1987.
• İbn Kalanisî, Şam Tarihine Zeyl, (çev. Onur Özatağ), İş Bankası Yayınla-rı, İstanbul, 2015.
• Meti̇n, Tülay, "Emîr Necmeddin İlgâzi Dönemi Artuklu-Haçlı Münasebet-leri ve Afrin Zaferi (28 Haziran 1119)" Belleten, c. 83, 2019, s. 817-852.
• Sevim, Ali-Erdoğan Merçil, Selçuklu Devletleri Tarihi, T.T.K., Ankara, 1995.
• Şeşen, Ramazan, “Cezîre”, D.İ.A., c. 7, İstanbul, 1993, s. 509-511.
• Takkuş, Süheyl, Tarihu Zengiyyin fi el-Musul ve Bilâd eş-Şam, Dâru’n-Nefâis, Beyrut, 1999.
• Turan, Osman, Doğu Anadolu Türk Devletleri, Boğaziçi Yayınları, İstan-bul, 2001.
• Urfalı Mateos, Urfalı Mateos Vekayi-Nâmesi, (ter. Hrant D. Andreasyan), T.T.K., Ankara,