GELENEĞİN YENİDEN HATIRLANMASI: TÜRKİYE’DE KETENİN TOPLUMSAL TARİHİ

Yıl 2021, , 140 - 159, 25.11.2021

Okan Ceylan

https://doi.org/10.46955/ankuayd.1028347

Öz

Uluslararası ölçekte I. Sanayi Devrimi, I. Dünya Savaşı ve Yeşil Devrim keten üretimini ve ticaretini ciddi oranda sekteye uğratmış ve pamuğu ön plana çıkarmıştır. 19. ve 20. Yüzyılları kapsayan bu süre zarfında bu çalışma özellikle 20. yy. başından günümüze kadar Türkiye’de ketenin toplumsal ve iktisadi tarihini ele almaktadır. İlk olarak, keten zirai ve biyolojik özellikleri sayesinde geleneksel üretim ilişkileri ve üretim tarzlarını geçmişten bugüne sürdürmektedir. Bu yüzden keten gelenekselliği ve durağanlığı sembolize etmektedir. Bu bağlamda keten Türkiye’de Tek Parti dönemi (1923-1950)’nin geleneksel tarım ürünlerinden biridir. Buna karşın, 1950’lerden sonra Yeşil Devrimin teşvik ettiği tarımsal girdiler ve 1980 sonrası neoliberal politikalar ile keten üretiminin azalış eğilimi gösterdiği görülmektedir. Ancak, Son yıllarda ketene artan ilgi ise daha çok keten dokumalarının coğrafi işaretleri yoluyla gerçekleştirilmiştir. Bu durum aslında keten üretimine artan bir ilgiden ziyade tüketim ekonomisi kapsamında keten bezine olan talepten kaynaklanmaktadır. Ayrıca, bu durum bir ölçüde hem küreselleşmenin yerelleşme boyutunu ön plana çıkartarak hem de modern Türkiye’de kırsal kesime ve organik tarıma yönelik ilginin arttığı son yıllarda geleneksel olanın yeniden hatırlanması yoluyla gerçekleşmiştir. Tüm bunlara ek olarak, bu çalışma keten ekim alanlarının Türkiye’deki dağılışları ve bunların yıllara göre değişimlerinin nedenlerini de açıklamaktadır. Bu bağlamda ketenin diğer ürünlerle olan ekonomik rekabeti, sosyo-ekonomik koşullar, fiyatlar ve piyasalar üzerinde durulmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Keten Yetiştiriciliği, Keten Üretimi, Keten Bezi, Keten Sanayi

THE RE-REMEMBERING OF TRADITION: A SOCIAL HISTORY OF LINEN IN TURKEY

Öz

On an international scale, the First Industrial Revolution, the First World War, and the Green Revolution seriously crippled the production and the trade of linen and brought cotton into the forefront. In the meantime, involving the 19th and the 20th centuries, this study especially deals with the social and economic history of linen in Turkey since the beginning of the 20. century. First, thanks to its biological and agricultural characteristics, linen maintains traditional production relations and modes of production from past to present. Thus, it symbolizes traditionalism and stability. In this context, linen is one of the traditional crops of the One-Party period of Turkey (1923-1950). On the other hand, it seems that the production of linen showed a falling tendency with the Green Revolution that promoted agricultural inputs in post -1950s and the neoliberal policies in post-1980s. However, the increasing interest in linen has been realized by means of the geographical sings of linen weaves in recent years. This situation results from the demand for the canvas within the scope of consumption economy rather than an increasing interest in the production of linen. This situation is realized by both bringing the localization dimension of the globalization to the fore to some extent and by re-remembering the traditionalism in recent years when there has been an interest in rural area and organic farming. In addition to all, this study explains the distribution of linen cultivation areas and the changes of these by years in Turkey. In this sense, the economic competition of linen with other crops, socio-economic conditions, prices, and markets are discussed in the paper.

Anahtar Kelimeler

Canvas, Linen Growing, Linen Production, Linen Industry

Kaynakça

• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA).
• Ayancık Keten Bezi. No: 263- Mahreç İşareti. Ayancık Halk Eğitim Merkezi ve Akşam Sanat Okulu Müdürlüğü.
• Kandıra Bezi. No: 396- Mahreç İşareti. Kandıra Halk Eğitim Merkezi.
• Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı. 2010 Yılı Araştırma Projeleri Raporu. Edirne: Trakya Tarımsal Araştırma Enstitüsü, 2010.
• Şile Bezi. No: 272-Mahreç İşareti. Şile Bezini Koruma Yaşatma ve Geliştirme Derneği.
• T.C Tarım ve Orman Bakanlığı, Trakya Tarımsal Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü. Çeşitlerimiz: Keten. https://arastirma.tarimorman.gov.tr/ttae/link/1/cesitlerimiz (Erişim Tarihi 9.6.2021).
• T.C Başbakanlık İstatistik Genel Müdürlüğü Direktörlüğü. Tarım İstatistikleri 1928-1934. Ankara: Ulus Basımevi, 1936.
• T.C Başbakanlık, İstatistik Genel Müdürlüğü. Tarla Mahsulleri 1940-1945. Ankara: DİE Matbaası, 1947.
• T.C Başbakanlık, İstatistik Genel Müdürlüğü. Zirai Bünye ve İstihsal 1934-1950. Ankara: DİE Matbaası, 1951.
• T.C Başvekalet, İstatistik Umum Müdürlüğü. Zirai Bünye ve İstihsal 1946-1953. Ankara: DİE Matbaası, 1954.
• T.C Başvekalet, İstatistik Umum Müdürlüğü. Zirai Bünye ve İstihsal 1954-1958. Ankara: DİE Matbaası, 1959.
• T.C Başvekalet, İstatistik Umum Müdürlüğü. Zirai Bünye ve İstihsal 1961-1963. Ankara: DİE Matbaası, 1965.
• T.C Başbakanlık, Devlet İstatistik Müdürlüğü. Tarımsal Yapı ve Üretim 1970-1972. Ankara: DİE Matbaası, 1975.
• T.C Başbakanlık, Devlet İstatistik Müdürlüğü. Tarımsal Yapı ve Üretim 1973-1975. Ankara: DİE Matbaası, 1978.
• T.C Başbakanlık, Devlet İstatistik Müdürlüğü. Tarımsal Yapı ve Üretim 1976-1978. Ankara: DİE Matbaası, 1979.
• T.C Başbakanlık, Devlet İstatistik Müdürlüğü. Tarımsal Yapı ve Üretim 1983. Ankara: DİE Matbaası, 1985.
• T.C Başbakanlık, Devlet İstatistik Müdürlüğü. Tarımsal Yapı ve Üretim 1988. Ankara: DİE Matbaası, 1990.
• T.C Başbakanlık, Devlet İstatistik Müdürlüğü. Tarımsal Yapı ve Üretim 1993. Ankara: DİE Matbaası, 1995.
• T.C Başbakanlık, Devlet İstatistik Müdürlüğü. Tarımsal Yapı (Üretim, Fiyat, Değer) 1998. Ankara: DİE Matbaası, 2001.
• T.C Başbakanlık, Devlet İstatistik Müdürlüğü. Tarımsal Yapı (Üretim, Fiyat, Değer) 2000. Ankara: DİE Matbaası, 2002.
• T.C Başbakanlık, Türkiye İstatistik Kurumu. Tarımsal Yapı (Üretim, Fiyat, Değer) 2005. Ankara: TÜİK Matbaası, 2007.
• T.C Başbakanlık, Türkiye İstatistik Kurumu. Tarımsal Yapı (Üretim, Fiyat, Değer) 2007. Ankara: TÜİK Matbaası, 2009.
• T.C TÜİK. Tahıllar ve Diğer Bitkisel Ürünler (Keten Tohumu, lif) 2004-2019.
• Altıntaş, Ayten. “Kenevir Tohumunun Osmanlı Tıbbındaki Yeri”, Endüstriyel Kenevir Formu I-II. Ed. Şükrü Karataş. İstanbul: İstanbul Aydın Üniversitesi Yayınları, 2018-2019: 100-108.
• Arı, Âdem. “Kocaeli Bölgesi İskanları ve Kültürel Oluşum: Kandıra Örneği”, Uluslararası Gazi Akça Koca ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu Bildirileri. Ed. Haluk Selvi, Ali Yeşildal ve M. Bilal Çelik. Koceli: Kocaeli Büyükşehir Belediyesi, 2015: 1753-1761.
• Aslan, Zehra, Mustafa Arıkan. Cumhuriyet Döneminde Rize I, 1923-1950. Ankara: Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi Yayınları, 2018.
• Arslan, Neşet. “Tartışmalar Işığında Kenevire Bakış”, TURKTOB. Sayı. 28, (2018): 23-28.
• Arslanoğlu, Şahane Funda, Selim Aytaç, Ali Kemal Ayan. “Keten”, Karadeniz’in Lif Bitkileri Çalıştayı. Samsun: 5-6 Mayıs 2017: 51-62.
• Arslanoğlu, Şahane Funda, Selim Aytaç, Ali Kemal Ayan, “Keten: Anadolu Coğrafyasında Küllerinden Yeniden Doğan Bitki”, Ziraat Bilimlerinde Güncel Akademik Çalışmalar. Ed. Nurhan Keskin. Ivpe, Cetinje, Montenegro, 2018: 437-443.
• Aydın, Nazmiye. “Trabzon’da Yok Olan Dokuma Sanatı: Ketan”, Karadeniz İncelemeleri Dergisi. Cilt 13, 26, (2019): 577-622.
• Babaoğlu, Metin. “Tarihi İnsan Uygarlığıyla Yaşıt Yeniden Hatırlanan Eski Bir Dost: Keten”, AgroSkop. (Ocak-Şubat 2010): 46-49.
• Binici, Ali Erhan. “Rize Bezi”, Karadeniz’in Lif Bitkileri Çalıştayı. Samsun: 5-6 Mayıs 2017: 77-80.
• Çelik, Esra. “Kocaeli Yarımadasına Özgü El Sanatlarından Örnekler”, Kara Mürsel Alp ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu II. Ed. Haluk Selvi, Ali Yeşildal ve M. Bilal Çelik. Kocaeli: Kocaeli Büyükşehir Belediyesi, 2016: 1739-1752.
• Çelik, Hüsrem. Eskiçağda Anadolu’da Dokuma. Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2014.
• Ertekin, Efrumiye. “İlkçağda Tarsus Ketencileri ve Ketenleri”, OLBA. (2005): 155-175.
• Eşberk, Habil Tevfik. Türk Keten Lifleri Üzerinde Etütler. Ankara: T.C Ankara Yüksek Ziraat Enstitüsü, 1947.
• Gökgöl Mirza ve Recai Taşan, Yeşilköy Zirai Araştırma Enstitüsü’nün (Marmara-Trakya Bölge Zirai Araştırma Enstitüsü’nün) 50. Yılı. İstanbul: Yeşilköy Zirai Araştırma Enstitüsü, 1978.
• Gürkan, Çisem. Geleneksel Şile Bezinin Günümüz Kadın Giysi Modasına Uyarlanması. Işık Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• İncekara, Fethi. Endüstri Bitkileri ve Islahı. İzmir: Ege Üniversitesi Matbaası, 1979.
• Keten Kenevir. Ankara: Ziraat Vekaleti, 1939.
• Kılıç, Nebahat. “Tekstil Sektörü ve Hedefleri”, Karadeniz’in Lif Bitkileri Çalıştayı. Samsun: 5-6 Mayıs 2017: 17-20.
• Kıranlar, Safiye. “İkinci Dünya Savaşı Yıllarında Kocaeli’nin Sosyo-ekonomik Durumu Üzerine Bir İnceleme”, Uluslararası Gazi Akça Koca ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu Bildirileri. Kocaeli: Kocaeli Büyükşehir Belediyesi, 2015: 1151-1181.
• Koçak, Nilüfer, Nilgün Bayraktar. “Türkiye’de Keten Tarımı”, Ziraat Mühendisliği. 357, 2011: 13-17.
• Pamuk, Şevket. Türkiye’nin 200 Yıllık İktisadi Tarihi. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2015.
• Rüştü, Cevat. Türklerde Ziraat Kültürü. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2016.
• Standage, Tom. Altı Bardakta Dünya Tarihi. Çev. Ahmet Fethi İstanbul: Kırmızı Kedi Yayınevi, 2014.
• Şahin, Güven. “Çok Boyutlu Bir Tarım Ürünü: Keten (Linum Usitatissimum)”, Uluslararası Sosyal Bilimler Akademik Araştırmalar Dergisi. Cilt 4, 2, 2020: 119-147.
• Tanman, Duygu. Tekirdağ Koşullarında Kışlık Ekim Zamanlarında Bazı Keten Çeşitlerinin Verim ve Kalite Özelliklerine Etkisinin Araştırılması. Yüksek Lisans Tezi Tekirdağ Namık Kemal Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, 2019.
• Tarıman, Celal, Fethi İncekara. “Memleketimizde Keten ve Kenevir İstihsalinin Arttırılması İmkânları”, Çiftçi. Cilt 9, 102, 1954: 224-227.
• Tekeli, İlhan ve Selim İlkin. 1929 Dünya Buhranında Türkiye’nin İktisadi Politika Arayışları. Ankara: ODTÜ, 1977.
• Tobler, Friedrich. Kenevir, Keten, Jüt Mütehassısı Sıfatıyla 1937 Eylülünden Teşrinisanisine Kadar Yapılan Seyahate Ait Rapor. İstanbul: T.C Ziraat Vekaleti Neşriyatı, Burhaneddin Basımevi, 1938.
• Tuncar, M. Kemal. “Keten Ziraatı ve Faydaları”, Ziraat Dünyası. 27, 1952: 23-25.
• Türk Ziraat Tarihine Bir Bakış. İstanbul: I. Köy ve Ziraat Kongresi Yayını, Devlet Basımevi, 1938.
• Ulaş, Erdem. Mucize Bitki Kenevir. İstanbul: Hiper Yayınları, 2019.
• Usta, Bakiye. “Trabzon Feretikosu Doğu Karadeniz Bölgesi Feretiko Bezi Çaykara Projesi Örneği”, Karadeniz’in Lif Bitkileri Çalıştayı. Samsun: 5-6 Mayıs 2017: 67-76.
• Yıldız, Asuman. “Ayancık Dokumaları”, Karadeniz’in Lif Bitkileri Çalıştayı. Samsun: 5-6 Mayıs 2017: 81-82.
• Yılmaz, Serkan, Arslan Uzun. Keten Tarımı. Samsun: TAGEM, 2019.
• Yücel, Hüseyin. Cumhuriyet Ekonomisinin Kuruluşu ve Yükselişi. Ankara: Türkiye Barolar Birliği, 2017.
• Süreli Yayınlar; Akşam, Bugün Kocaeli Gazetesi, Cumhuriyet, Hakimiyet, İkdam, İşte Kocaeli, Kurun, Son Posta, Tan, Ulus, Mistikalem, Özgür Kocaeli, Tasfir-i Efkâr, Tridge, Yeni Sabah.