LOZAN BARIŞ ANTLAŞMASI SONRASINDA TÜRK BASININDA FRANSIZ OKULLARI SORUNU (1923-1924)

Yıl 2015, Cilt: 14 Sayı: 56, 177 - 208, 28.03.2015

Engin Deniz Tanır

https://doi.org/10.1501/Tite_0000000426

Cited By: 1

Öz

“Fransız Okulları Sorunu”, Ocak 1924’te Fransız yönetiminin Türk 

Hükümeti’ne bir nota vererek, Lozan’da çözüme kavuşturulmuş olan okullar 

sorununu tekrar müzakere etmek istemesiyle doğmuştur. Sorun, Fransız Katolik 

misyon okullarının Türk Hükümeti’nin emirlerine uymamasıyla büyümüş ve söz 

konusu okullar 1924 yılının Şubat-Nisan ayları arasında kapatılmıştır. Okulların 

kapatılma nedeni, dini simgelerin, özellikle de Katolikliğin alâmet-i farikasıolan 

hacın sınıflardan kaldırılmamasıdır. Sorun, ancak 1924 Ekiminde Türkiye, Fransa 

ve Vatikan’ın üzerinde uzlaştığı bir formülle aşılmış ve okullar yeniden faaliyete 

geçebilmiştir. Krizin patlak verdiği aylarda Türk basını gelişmeleri yakından takip 

etmiş ve hükümetin kararlarının arkasında durarak Fransa üzerinde bir kamuoyu 

baskısı yaratmaya çalışmıştır. Bu çalışmada öncelikle Tanzimat’tan Cumhuriyet’e 

uzanan süreçte yabancı okullar sorununun tarihsel arka planı üzerinde durulmuştur. 

Daha sonra Türk gazetelerinde çıkan haber ve yorumlar üzerinden devletin ve 

kamuoyunun Fransız okulları sorununa yaklaşımı incelenmeye çalışılmıştır. 

Anahtar Kelimeler

Fransız OkullarıSorunu, Fransız Katolik misyon okulları, Lozan BarışAntlaşması

Kaynakça

• Kaynakça
• Arşiv Belgeleri
• A- Fransız Arşivleri
• Archives du Ministère des Affaires Etrangères, La Courneuve (AMAE), Série E Levant, 1918-1929, Turquie, Vol.122.
• AMAE, Série E Levant, 1918-1929, Turquie, Vol.179.
• AMAE, Série E Levant 1918-1929, Turquie, Vol.183.
• Centre des Archives Diplomatiques de Nantes (CADN), Fonds Ankara, Ambassade, Carton 359.
• CADN, Fonds Ankara, Ambassade, Carton 361.
• CADN, Fonds Ankara, Ambassade, Carton 371.
• B- Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi
• BCA, 030.10/143.21.1.
• BCA, 180.09/28.149.
• Gazete Yazıları
• “Açıkta Kalan Talebe”, Akşam, 12 Nisan 1924.
• “Amerikan Mektepleri Rum ve Ermeni Tahrikatına Ocaklık Ediyorlar”, Hâkimiyeti Milliye, 25 Mart 1921.
• “Ecnebi Mektepler”, Vatan, 7 Şubat 1924.
• “Ecnebi Mektepleri”, Vatan, 29 Ağustos 1923.
• “Ecnebi Mekteplerde Türkçe Meselesi”, Vatan, 5 Eylül 1923.
• “Ecnebi Mekteplerinde Muallimlik”, Tanin, 3 Kanunuevvel 1923.
• “Ecnebi Mekteplerinde Türkçe”, Vatan, 3 Kanun-ıEvvel 1923.
• “Ecnebi Mekteplerde Türkçe Tedrisat”, Akşam, 27 Mart 1923.
• “Ecnebi Mekteplerinde Yeni Bir Mesele”, Vatan, 24 Kanunuevvel 1923.
• “Ecnebi Mekteplerinin Seddi, Tasvir-i Efkar, 19 Teşrin-i Sani 1914.
• “Edirne’de Ecnebi Mektepleri”, Vakit, 22 Teşrin-i evvel 1923.
• “Fransa Ne İstiyor?”, Tevhîd-i Efkâr, 7 Şubat 1924.
• “Fransa Papaz Mekteplerini Müdafaa Edemez!”, Hâkimiyet-i Milliye, 26 Mart 1924.
• “Fransız MebusanıMuahedemizi Tasdik Etti”, Cumhuriyet, 27 Ağustos 1924.
• “Fransız Mektepleri”, Hâkimiyet-i Milliye, 1 Eylül 1924.
• “Fransız Mektepleri”, Tanin, 6 Şubat 1924.
• “Fransız Mekteplerindeki Talebe”, İkdam, 14 Nisan 1924.
• “Fransız Notası”, İkdam, 19 Nisan 1924.
• “Fransız Notası”, Tanin, 19 Nisan 1924.
• “Fransızlar Kapitülasyonların İhyasını Mı İstiyorlar?”, Tevhid-i Efkâr, 6 Şubat 1924. “Fransızlar Ne İstiyorlar?”, Vakit, 6 Şubat 1924.
• “Fransızların Notası”, İkdam, 14 Nisan 1924.
• “Fransızların Bir Notası”, Vatan, 14 Nisan 1924.
• “General Mougin”, Cumhuriyet, 1 Teşrin-i Evvel 1924.
• “General Mougin Ankara’da”, Vatan, 24 Eylül 1924.
• “General Mougin Dün Şehrimize Geldi”, Vatan, 20 Eylül 1924.
• “General Mougin Hükümetinden Talimat Aldı”, Vatan, 30 Eylül 1924.
• “General Mougin’in Ziyareti”, Vakit, 26 Eylül 1924.
• “General Mougin’in Ziyareti”, Vatan, 25 Eylül 1924.
• “Haçlar İndirilmedikçe”, Vakit, 17 Eylül 1924.
• “Haçlar Kalkacağından Papaz Mektepleri Açılıyor”, Vakit, 1 Eylül 1924.
• “İzmir’de Fransız Mektepleri”, Vatan, 29 Teşrin-i Sani 1923.
• “İzmir’deki Ecnebi Mektepleri”, Hâkimiyet-i Milliye, 18 Teşrin-i Sani 1923.
• “Katolik Mekteplerinin Seddi”, Hâkimiyet-i Milliye, 7 Nisan 1924.
• “La question de Singapour-Les écoles françaises en Turquie”, Le Temps, 20 Mart 1924.
• “Lozan Muahedenamesi ve Fransa”, Tevhid-i Efkâr, 27 Ağustos 1924.
• “Maarif Müdürü Saffet Bey’in Beyanatı”, İkdam, 6 Ağustos 1923. “Maarif Vekili Dün İstanbul’a Geldi”, İkdam, 10 Mayıs 1924. “Mekâtib-i Ecnebiye”, Tanin, 30 Teşrin-i sani 1923.
• “Mekatib-i Ecnebiye Türkçe Muallimleri”, Vakit, 20 Kanunuevvel 1923.
• “Mektepler Meselesi”, İkdam, 7 Nisan 1924.
• “Mektepler Meselesi”, Vakit, 10 Nisan 1924.
• “Mektepler Meselesi”, Vakit, 19 Nisan 1924. “Mektepler Meselesi”, Vatan, 4 Eylül 1924.
• “Mektepler Meselesinde”, Vakit, 20 Nisan 1924.
• “Mektepler Meselesinde”, Vakit, 30 Nisan 1924.
• “Mektepler Meselesinin Müzakeresine Başlandı”, Vatan, 14 Mayıs 1924.
• “Mesdud Papaz Mektepleri Tekrar Açılıyor Mu?”, Tevhid-i Efkar, 28 Ağustos 1924. “Mösyö Doumergue Muahedeyi Tasdik Etti”, Vakit, 29 Ağustos 1924.
• “Mülkümüzde Ecnebi Mektepleri”, Hâkimiyet-i Milliye, 21 Teşrin-i Sani 1922.
• “Papaz Mektepleri”, Cumhuriyet, 16 Mayıs 1924.
• “Papaz Mektepleri”, Cumhuriyet, 28 Ağustos 1924.
• “Papaz Mektepleri”, Cumhuriyet, 1 Eylül 1924.
• “Papaz Mektepleri”, Cumhuriyet, 4 Eylül 1924.
• “Papaz Mektepleri”, Hâkimiyet-i Milliye, 21 Mayıs 1924.
• “Papaz Mektepleri”, İkdam, 20 Nisan 1924. “Papaz Mektepleri”, Vakit, 4 Eylül 1924.
• “Papaz Mektepleri”, Vakit, 5 Teşrin-i Evvel 1924.
• “Papaz Mektepleri”, Vatan, 11 Nisan 1924.
• “Papaz Mektepleri”, Vatan, 26 Nisan 1924.
• “Papaz Mektepleri”, Vatan, 16 Mayıs 1924.
• “Papaz Mektepleri Açılıyor”, Tevhid-i Efkâr, 7 Teşrin-i Evvel 1924. “Papaz Mektepleri Açılıyor”, Vatan, 5 Teşrin-i Evvel 1924.
• “Papaz Mektepleri Hakkında”, Akşam, 13 Nisan 1924.
• “Papaz Mekteplerinden Çoğu Kapandı”, İkdam, 9 Nisan 1924.
• “Papaz Mekteplerinin Taahhüdatı”, Tanin, 5 Teşrin-i Evvel 1924.
• “Papaz Mektepleri Tekrar Küşad Ediliyor Mu?”, Tevhid-i Efkâr, 1 Eylül 1924.
• “Ruhban Mektepleri”, Akşam, 16 Nisan 1924.
• “Ruhban Mektepleri”, Müstakil, 7 Nisan 1924.
• “Ruhban Mektepleri”, Tanin, 8 Nisan 1924.
• “Ruhban Mektepleri”, Vakit, 27 Ağustos 1924.
• “Ruhban Mektepleri”, Vatan, 27 Ağustos 1924.
• “Ruhban Mektepleri”, Vatan, 3 Eylül 1924.
• “Salibler Kalkmalı!”, İkdam, 9 Mayıs 1924.
• “Tasdik Ne Zaman?”, Akşam, 5 Şubat 1924.
• “Türkiye-Fransa Münasebatı”, Hâkimiyet-i Milliye, 30 Mayıs 1924.
• “Türk Talebe Liselere Yerleştirilecek”, Vatan, 15 Nisan 1924.
• “Türk Vatanıve Fransız Mektepleri”, Hâkimiyet-i Milliye, 5 Şubat 1924.
• “Türkiye’de Fransız Mektepleri”, Tanin, 24 Mart 1924.
• “Türkiye’deki Fransız Papaz Mektepleri”, Vatan, 24 Mart 1924.
• Ahmet Cevdet, “Papaz Mektepleri”, İkdam, 9 Nisan 1924.
• Ahmet Cevdet, “Yine Papaz Mektepleri”, İkdam, 15 Nisan 1924.
• Ahmet Emin, “Fransa ile Dostluk”, Vatan, 18 Haziran 1924. Ahmet Emin, “Papaz Mektepleri ve Fransa”, Vatan, 9 Nisan 1924.
• Ahmet Şükrü, “Hâlâ Eski Zihniyet”, Vatan, 6 Şubat 1924.
• Gentizon, Paul, “L’Action intellectuelle de la France en Turquie”, Le Temps, 27.12.1922.
• İsmail Müştak, “Lozan Muahedesi ve Fransa”, Tanin, 7 Şubat 1924.
• Mehmet Asım, “Papaz Mekteplerinin Seddi”, Vakit, 9 Nisan 1924. Necmettin Sadık, “Papaz Mektepleri”, Akşam, 9 Nisan 1924. Necmeddin Sadık, “Vur Abalıya!..”, Akşam, 18 Nisan 1924.
• Pernot, Maurice, “Nos écoles en Turquie”, Journal des débats, 16 Nisan 1924.
• Kitaplar
• AKYÜZ, Yahya, Türk Eğitim Tarihi (M.Ö. 1000-M.S. 2007), 11.B., Ankara, Pegem A Yay., 2007.
• BABOT, Christiane, La mission des Augustins de l’Assomption à Eski-Chéhir 1891-1924, İstanbul-Strasbourg, Les Éditions Isis, 1996.
• BACQUÉ-GRAMMONT, Jean-Louis ve diğerleri, Représentants permanents de la France en Turquie (1536-1991) et de la Turquie en France (1797-1991), İstanbul-Paris, Isis Yay., 1991.
• DERİNGİL, Selim, İktidarın Sembolleri ve İdeoloji: II. Abdülhamid Dönemi (1876-1909), 2.B., çev. Gül ÇağalıGüven, İstanbul, YapıKredi Yay., 2002.
• FORTNA, Benjamin C., Mekteb-i Hümayun: Osmanlı İmparatorluğu’nun Son Dönemlerinde İslam, Devlet ve Eğitim, İstanbul, İletişim, 2005.
• GRANGE, Daniel J., L’Italie et la Méditerranée (1896-1911): Les Fondements d’une politique étrangère, C.1, Rome, École Française de Rome, 1994.
• (KANSU) Nafi Atuf, Türkiye Maarif Tarihi Hakkında Bir Deneme, C.1, Muallim Ahmet Halit Kitaphanesi, 1930.
• KIESER, Hans-Lukas, IskalanmışBarış: Doğu Vilayetlerinde Misyonerlik, Etnik Kimlik ve Devlet 1839-1938, 2.B., İstanbul, İletişim, 2005.
• KOCABAŞOĞLU, Uygur, Anadolu’daki Amerika Kendi Belgeleriyle 19. Yüzyılda Osmanlı İmpatorluğu’ndaki Amerikan Misyoner Okulları, 3.B., Ankara, İmge, İstanbul, 2000.
• Lozan BarışKonferansıTutanaklar Belgeler, I. Takım, C.1, Kitap 2, çev. Seha L. Meray, Ankara, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yay., 1970.
• Lozan BarışKonferansıTutanaklar Belgeler, Takım II, C.1, Kitap 1, çev. Seha L. Meray, Ankara, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yay., 1972.
• MARMARA, Rinaldo, Bizans’tan Günümüze İstanbul Latin Cemaati ve Kilisesi, çev. Saadet Özen, İstanbul, Kitap Yayınevi, 2006.
• MICHEL, Frère Ange, Saint-Joseph’in Öyküsü-1 (1870-1923), çev. Demir Alp Serezli, İstanbul, Saint-Joseph Lisesi Eğitim Vakfı, 2002.
• MICHEL, Frère Ange ve SEREZLİ, Demir Alp, Saint-Joseph’in Öyküsü-2 (1923-1968), İstanbul, Saint Joseph Lisesi Eğitim Vakfı, 2006. MUTLU, Şamil, OsmanlıDevleti’nde Misyoner Okulları, 2.B., İstanbul, Gökkube, 2005.
• Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, haz. Ferit Devellioğlu, 24.B., Ankara, Aydın Kitabevi Yay., 2007.
• Özel Okullar Mevzuatı, İstanbul, Yeni Matbaa, 1954.
• ÖZEN, Saadet, Yüz Elli Yılın TanığıNotre Dame de Sion, 2.B., İstanbul, Yapı Kredi Yay., 2006.
• PERNOT, Maurice, Rapport sur un voyage d’étude à Constantinople, en Egypte et en Turquie d’Asie (Janvier-Août 1912), Paris, [t.y.].
• SEZER, Ayten, Atatürk Döneminde YabancıOkullar (1923-1938), Ankara, TTK, 1999.
• SOYSAL, İsmail, Türkiye’nin Siyasal Andlaşmaları, C.1, 3.B., Ankara, TTK, 2000.
• ŞİŞMAN, Adnan, XX. Yüzyıl Başlarında OsmanlıDevletinde Yabancı Devletlerin Kültürel ve Sosyal Müesseseleri, Ankara, Atatürk Araştırma Merkezi, 2006.
• THÉVENIN, André, La Mission laïque française à travers son histoire 1902-2002, Paris, Mission Laïque Française, 2002. TURAN, Şerafettin, Türk Devrim Tarihi II: Ulusal Direnişten Türkiye Cumhuriyeti’ne, 2.B., Ankara, Bilgi Yay., 1998.
• Makaleler
• BURROWS, Mathew, “‘Mission civilisatrice’: French Cultural Policy in the Middle East, 1860-1914”, The Historical Journal, Vol. 29, No.1, March 1986.
• DUMONT, Paul, “A l’aube du rapprochement franco-turc: le colonel Mougin, premier représentant de la France auprès du gouvernement d’Ankara (1922-1925)”, La Turquie et la France à l’époque d’Atatürk, Paris, Association pour le développement des études turques, 1991.
• DUTTON, Samuel T., “Education in the Turkish Empire”, Reconstruction in Turkey. A Series of Reports Compiled fort he American Committee of Armenian and Syrian Relief, ed. William H. Hall, New York, y.y., 1918.
• “Édouard Herriot”, AnaBritannica, C.10, İstanbul, Ana Yayıncılık, 1987.
• KOÇAK, Cemil, “Tanzimat’tan Sonra Özel ve YabancıOkullar”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, C.2, İstanbul, 1985.
• ÖKÇÜN, A. Gündüz, “Yabancıların Türkiyede Okutma Hürriyeti”, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, Cilt 14, Sayı2, 1959, ss.140-166.
• SHORROCK, William I., “The French Presence in Syria and Lebanon before the First World War, 1900-1914, Historian, Vol.34, No.2, February 1972.
• SYLVÈRE, Paul, “Les Ecoles françaises en Turquie”, Le Correspondant, T.301, No.1517, (10 Déc. 1925).
• ŞANLI, Cemal, “Türkiye’deki YabancıDini, İlmi, Hayri Kurumların Hukuki Durumu ve Gayrimenkul İktisapları”, Prof. Dr. HıfzıTimur’un Anısına Armağan, İstanbul, İstanbul Üniversitesi, 1979, s.839-877.
• TİMUR, Hıfzı, “Türkiye’de Bulunan Yabancıların Okuma ve Okutma Hürriyeti Bakımından Durumu”, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası, Cilt 11, Sayı1-2, 1945, s.271-287.
• YORULMAZ, Şerife, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Ruhsatsız Okullaşma: 19. Yüzyılda Açılan Gayrimüslim ve YabancıOkullar Üzerine Bir Değerlendirme”, Doğu Batı, C.13, No.54, (Ağustos, Eylül, Ekim 2010).