AMERİKAN BELGELERİNE GÖRE MONDROS MÜTAREKESİ’NDEN 1929 DÜNYA EKONOMİK BUHRANI’NA KADAR TÜRKİYE’DE PARA POLİTİKASI

Yıl 2016, Cilt: 15 Sayı: 58, - , 28.01.2016

Melek Öksüz

https://doi.org/10.1501/Tite_0000000444

Öz

OsmanlıDevleti, 30 Ekim 1918’de Mondros Ateşkes Antlaşması’nıimzalayarak 

Birinci Dünya Savaşı’ndan çekilmiştir. İtilaf devletleri ise bu anlaşmaya dayanarak 

Osmanlıtopraklarınıkısa sürede işgal etmişlerdir. Böylece OsmanlıDevleti’nin 

siyasi varlığıfiilen son bulmuştur. Ancak Türk milleti, siyasî bağımsızlığınıelde 

etmek için giriştiği Millî Mücadeleyi kazanmışve millet egemenliğine dayanan yeni 

bir Türk devleti kurmayıbaşarmıştır. Bununla birlikte Yeni Türkiye, birçok 

bakımdan Osmanlı’nın devamıniteliğindedir ve onun bıraktığısosyal, ekonomik, 

siyasî vb. sorunlara çözüm getirmek zorunda kalmıştır. Siyasi bağımsızlığın 

kazanılmasının ardından ekonomik bağımsızlığısağlamak için de önemli adımlar 

atılmışve ekonomide millî bir politika takip edilmeye çalışılmıştır. Ekonomik 

bağımsızlığın simgelerinden olan millî paranın basılmasıbu doğrultuda atılan 

adımlardan birisidir. Türkiye Cumhuriyeti Devleti, 1924’te ilk madeni parayı, 

1927’de ise ilk kâğıt parayıbasmıştır. Bu süreçte paranın değerinin korunmasına da 

dikkat edilmişve paranın yabancıparalara göre değerini korumak amacıyla 

1927’de borsa ile ilgili bir de talimatname yayınlanmıştır. Bütün bu süreci, ABD 

yakından takip etmiştir. İstanbul’daki diplomatik misyonu(1927 yılına kadar Yüksek 

Komiserlik) vasıtasıyla Türkiye’deki ekonomik durum, özellikle para politikası

hakkında ABD Dışişleri Bakanlığı’na raporlar gönderilmiştir. Bu çalışmada, 

Mondros Mütarekesi’nin imzalanmasından 1929 dünya ekonomik buhranına kadar 

olan süreçte, Türkiye’nin parasal durumu ve para politikalarıABD Milli 

Arşivi(NARA)’n deki belgelere dayanılarak değerlendirilmeye çalışılmıştır. 

Anahtar Kelimeler

OsmanlıDevleti, Türkiye Cumhuriyeti Devleti, ABD İstanbul Yüksek Komiserliği, Para

Kaynakça

• KAYNAKÇA
• Arşivler
• National Archivesand Records Administration (NARA) 867.515/7. İstanbul’daki Amerikan Yüksek Komiserliği’nden ABD Dışişleri Bakanlığı’na gönderilen 10 Ocak 1919 tarihli rapor.
• NARA 867.5151/9. İzmir’deki Amerikan Konsolosluğu’ndan ABD Dışişleri Bakanlığı’na gönderilen 18 Aralık 1920 tarihli rapor.
• NARA 867.5151/10. İstanbul’daki Amerikan Başkonsolosluğu tarafından 6 Mayıs 1924 tarihinde ABD Dışişleri Bakanlığı’na gönderilen “Türk Parasının Değerindeki Düşme” başlıklı rapor.
• NARA 867.5151/9. ABD Stockholm Temsilciliği’nden Robert Woode Bliss tarafından ABD Dışişleri Bakanlığı’na gönderilen 6 Şubat 1925 tarihli rapor.
• NARA 867.5151/10. Amerikan Ticaret Bakanlığı temsilcisi Julian E. Gillespie tarafından hazırlanıp ABD Yüksek Komiseri Amiral Mark L. Bristol tarafından ABDD ışişleri Bakanlığı’na gönderilen 20 Mart 1926 tarihli ve “Türkiye Yeni Banknot Basacak”başlıklı rapor.
• NARA 867.5151/11. İstanbul’daki Amerikan Konsolosluğu tarafından 29 Aralık 1926’da ABD Dışişleri Bakanlığı’na gönderilen “Türk Parasının Değer Kaybetmesi” başlıklı rapor.
• NARA 867.5151/12. İstanbul’daki ABD Yüksek Komiseri Amiral MarkBristol tarafından ABD Dışişleri Bakanlığı’na gönderilen 16 Mart 1927 tarihli rapor. NARA 867. 515 /10. 5 Aralık 1927 tarihinde İstanbul’daki ABD Elçiliği’nden Joseph C. Grew tarafından ABD Dışişleri Bakanlığı’na gönderilen rapor.
• Resmi Yayınlar
• TBMM Albümü 1920-2010, C.I, TBMM Basın ve Halkla İlişkiler Müdürlüğü Yayınları, Ankara, 2010.
• Kitaplar
• Akyıldız, Ali, Osmanlı Finans Sisteminde Dönüm Noktası Kâğıt Para ve Sosyo- Ekonomik Etkileri,Eren Yayıncılık, İstanbul, 1996.
• Akyıldız, Ali, Para Pul Oldu,İletişim Yayınları, İstanbul, 2003.
• Bilsel, M. Cemil, Lozan, C.2, Sosyal Yayınlar, İstanbul, 1999.
• Boratav, Korkut, Türkiye İktisat Tarihi 1908-2009,İmge Kitabevi, Ankara, 2015.
• Cavid Bey, Meşrutiyet Ruznâmesi,C.1, Haz. Hasan Babacan- Servet Avşar, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2014.
• Civan, Mehmet, Sermaye Piyasası ve Portföy Yönetimi, Ekin Yayınevi, Bursa, 2010.
• Çavdar, Tevfik, Türkiye’de Liberalizm(1860-1990),İmge Kitabevi, Ankara, 1992.
• Duru, Orhan, Amerikan Gizli Belgeleriyle Türkiye’nin Kurtuluş Yılları,Milliyet Yayınları, İstanbul, 1978.
• Eldem, Edhem, 135 Yıllık Bir Hazine- Osmanlı Bankası Arşivinde Tarihten İzler,Editör: Serhan Ada, Osmanlı Bankası A.Ş., İstanbul, 1997.
• Eldem, Edhem, Osmanlı Bankası Tarihi, Çev. Ayşe Berktay, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 2000. Eldem, Vedat, Harp ve Mütareke Yıllarında Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomisi,TTK Basımevi, Ankara, 1994.
• Erol, Mine, Osmanlı İmparatorluğunda Kâğıt Para (Kaime),Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1970.
• Ferid, Hasan, Osmanlı’da Para ve Finansal Kredi, Evrak-ı Nakdiye,C. II, Haz. Mehmet Hakan Sağlam, T.C. Başbakanlık Hazine Müsteşarlığı Darphane ve Damga Matbaası Genel Müdürlüğü, İstanbul, 2008.
• Fertekligil, Azmi, Türkiye’de Borsa’nın Tarihçesi, İstanbul Menkul Kıymetler Borsası Yayını, İstanbul, 2000.
• Karal, Enver Ziya, Atatürk’ten Düşünceler,Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1986.
• Karan, Mehmet Baha, Yatırım Analizi ve Portföy Yönetimi,Gazi Kitabevi, Ankara, 2004.
• Kazgan, Haydar, Osmanlı Finansında Galata Bankerleri, Tarihçi Kitabevi, İstanbul, 2014.
• Kepenek, Yakup - Yentürk, Nurhan, Türkiye Ekonomisi,Remzi Kitabevi, İstanbul, 2000.
• Keyder, Çağlar, Dünya Ekonomisi İçinde Türkiye (1923-1929),Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 1993.
• Osmanlı Dönemi Borsa ve Mali Sistemi “Borsa Rehberi”, C.2, Menkul Kıymetler Borsası Yayınları, İstanbul, 1990.
• Ökçün, A. Gündüz, Türkiye İktisat Kongresi-1923, Sevinç Matbaası, Ankara, 1971.
• Ölçer, Cüneyt, Cumhuriyet Dönemi Türk Kâğıt Paraları, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara, 1983.
• Öztürk, İbrahim Sadi, Sevr Anlaşması - Tam Metin, (Günümüz Türkçesi) Mondros ve Lozan Ekleriyle, Fark Yayınları, Ankara, 2007.
• Pamuk, Şevket, Osmanlıdan Cumhuriyete Küreselleşme, İktisat Politikaları ve Büyüme, Türkiye İş Bankası Yayınları, İstanbul, 2012.
• Pamuk, Şevket, Osmanlıdan Cumhuriyete Küreselleşme, İktisat Politikaları ve Büyüme - Seçme Eserleri II,Türkiye İş Bankası Yayınları, İstanbul, 2012.
• Pamuk, Şevket, Türkiye’nin 200 Yıllık İktisadi Tarihi,Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2015.
• Parasız, İlker, Türkiye Ekonomisi,Ezgi Kitabevi, Bursa, 2003.
• Şehsuvaroğlu, Bedi N., Ressam Ali Sami Boyar,İsmail Akgün Matbaası, İstanbul, 1959.
• Tekeli, İlhan - Selim İlkin, Para ve Kredi Sisteminin Oluşumunda Bir Aşama Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası,Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Yayını, Ankara, 1997.
• Tezel, Yahya S., Cumhuriyet Döneminin İktisadi Tarihi (1923-1950),Yurt Yayınları, Ankara, 1986.
• Toprak, Zafer, Türkiye’de Milli İktisat 1908-1918,Doğan Kitap, İstanbul, 2012.
• Makaleler
• Akat, Asaf Savaş, “İktisadi Politikalar”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, C.4, İletişim Yayınları, İstanbul 1983, s.1090-1112.
• Atlı, Cengiz, “Türk Siyasi Hayatının Ardında Kalan İsim: Mustafa Abdulhalik Renda”, History Studies, Volume 6, Issue 5, (September 2014), s.31-50.
• Coşkun, Ali, “Cumhuriyetin İlk Yıllarında Türkiye Ekonomisi”, Atatürkçü Düşünce Dergisi, Kasım 2003, Sayı.4, s.72-77.
• Çavdar, Tevfik, “Devralınan İktisadi Miras”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, C.4,İletişim Yayınları, İstanbul, 1983, s.1048-1060.
• Çavdar, Tevfik,“Cumhuriyet Döneminde Türk İktisadi Düşüncesi”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, C.4, İletişim Yayınları, İstanbul, 1983, s.1074-1084.
• Doğanay, Rahmi, “Milli Mücadele ve Cumhuriyetin İlk Yıllarında Türk-Amerikan İlişkileri (1918-1927), Turkish Studies, Volume 9/4, (Spring 2014), s.371-388.
• Kaya, Dilek Göze - Ayşe Durgun, “1923-1938 Dönemi Atatürk’ün Maliye Politikaları: Bütçe ve Vergi Uygulamaları”, SDÜ Fen -Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi,Sayı:19, (Mayıs 2009), s.233-249.
• Kayral, Güçlü, “Cumhuriyet Kâğıt Paraları”, Anadolu’da Paranın Tarihi,Editör: Bülent Arı, Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Yayınları, Ankara, 2011, s.272-297.
• Keskin, Candaş, “I. Dünya Savaşı ve Sonrası Türkiye’de Kültür Sanat Ortamı ve Türk Resmi”, Akademik Bakış,C.7, Sayı: 14, (Yaz 2014), s.263-279.
• Konukman, Aziz, “Cumhuriyetin Kuruluş Yılları ve 80 Sonrası Dönemin Bütçe Politikaları-Uygulamaları: Devletin İnşasından Devletin Tasfiyesine”, Gazi Üniversitesi İ.İ.B.F. Dergisi,2/2003, s.29-65.
• Oğuz, Fırat - Bayar, Fırat, “1923-2003 Türkiye Ekonomisi”, Hazine Dergisi, Cumhuriyetin 80. Yılı Özel Sayısı, 2003, s.3-40.
• Ökçün, Gündüz, “İzmir İktisat Kongresi”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi,C.4, İletişim Yayınları, İstanbul, 1983, s.1061-1064.
• Özgüven, Ali, “Cumhuriyetimizin 75. Kuruluş Yılında Atatürk’ün İktisadi Görüşleri ve Önerileri”, Cumhuriyet,C. V, 1923-1998 Dönemi Değerlendirmesi, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 1998, s.3293-3298.
• Tezçakın, Mehmet S., “Osmanlı Kâğıt Paraları”, Anadolu’da Paranın Tarihi,Edt, Bülent Arı, Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Yayınları, Ankara, 2011, s.222-247. Toprak, Zafer, “Osmanlı Devleti’nin Birinci Dünya Savaşı Finansmanı ve Para Politikası”, ODTÜ Gelişme Dergisi,1979-1980 Özel Sayısı, Ankara, 1981.
• Turkal, Hasan, “Türkiye’de 1923-1930 Yılları Arası Bütçe Politikası ve Uygulamasının Vergi Politikası ve Uygulaması Açısından Değerlendirilmesi”, Amme İdaresi Dergisi, C. 44, Sayı: 3, (Eylül 2011), s.85-107.
• Vural, İstiklal Yaşar, “Atatürk Dönemi Maliye Politikaları: Liberal İktisattan Karma Ekonomiye”, Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı: 20, (Nisan 2008), s.77-114.
• Tezler
• Keçeci, Rüçhan, Cumhuriyet Dönemi Paralarının Grafiksel Tasarımı, İnönü Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Malatya, 1999.