MİLLİ MÜCADELE DÖNEMİNDE “MANDA VE HİMAYE” TARTIŞMALARI VE MANDACILIK YAKLAŞIMLARI

Yıl 2019, Sayı: 64, 1 - 38, 14.06.2019

Lütfi Arslan

Öz

Yirminci yüzyıl başlarında özellikle I. Dünya Savaşı sonrasında siyasi ve hukuki bir terim olarak ‘Manda ve Himaye Sistemi’ devletlerarası siyasette bir model olarak yerini almıştır. Osmanlı Devleti’nde dönemin yetki sahibi devlet ve siyaset adamları, üst düzey komutanlar, saray ileri gelenleri, aydınlar ve Anadolu’da Milli Mücadelede ön plana çıkmış asker-siyasetçi paşalar arasında bir devletin koruması altına girilmesi tartışılmıştır. ‘Manda ve Himaye’ anlayışlarını tümden reddetmeyip mesafeli duran ve hatta tam bağımsızlık istemeyen çevreler olduğu gibi tam bağımsızlıktan yana olanlar da vardır. Erzurum ve Sivas Kongrelerinde ‘Manda ve Himaye Sistemi’ en çok tartışılan meselelerden biri olmuştur. Mustafa Kemal Paşa, Manda bir yana, en küçük bir bağımlılık ilişkisini bile onaylamadığını belirterek, “Türk ulusu ya kendi kendini kurtaracak ya da yok olacaktır” demiştir. ‘Nutuk’ adlı eserinde kendisini mandacılıkla suçlayan paşaları eleştirmiş, 1927’den sonra da bazıları ile hesaplaşma yoluna bile gitmiştir. Çağdaş araştırmalara bakıldığında ise Manda ve Himaye tartışmalarına hala objektif bakılamadığı, taraflı ve bilimsellikten uzak ifadeler kullanıldığı dikkat çekmektedir. Milli Mücadele Döneminde genel olarak Amerikan mandacılığına daha fazla eğilim olmakla birlikte Bolşevik Rusya’ya yaklaşanlar ile İngiltere, Fransa ve İtalya gibi devletlerin himayesinde kurtuluş çareleri arayanlar da olmuştur. Ancak bu devletlerin siyasi, ekonomik, askeri durumları ve Milli Mücadelenin başarıya ulaşması ‘Manda ve Himaye Sisteminin’ tesisini engellemiştir

Anahtar Kelimeler

Manda, Himaye, Müzaheret, İstiklal, Sınai, İtilaf Devletleri

Kaynakça

• KAYNAKÇA 1. Arşivler Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi (TİTE) Arşivi; Kutu No: 17, Belge No: 27
• ; Kutu No: 23, Belge No: 3.; Kutu No: 24, Belge No: 122.
• Genelkurmay Başkanlığı ATASE Arşivi, Kol: İsh, Kutu: 24, Göm: 105, Bel: 105-1.
•   110 Tevetoğlu, a.g.e. s. 153 111 Cemil Koçak, “Nutuk ve Diğerleri”, 70. Yılında Atatürk’ün Büyük Nutku Sempozyumu (20-21 Ekim 1997/ODTÜ Tarih Bölümü/Ankara),
• Ankara, 1997, s. 150; Bkz. Cemil Koçak, “Atatürk Nutuk’ta Kızdığı Paşalarla Sonradan Barıştı”, Star, 31.12.2011 Tarihli Makale Yazısı; Bkz. Erik Jan Zürcher, Savaş, Devrim
• ve Uluslaşma: Türkiye Tarihinde Geçiş Dönemi (1908-1928), Çev. Ergun Aydınoğlu, İstanbul, 2009.
• 2. Resmi Yayınlar TBMM Zabıt Cerideleri, 1. Dönem 1. Cilt 2. Birleşim. 3. Kitaplar Akgün, Seçil, General Harbord’un Anadolu Gezisi ve Ermeni Meselesine Dair Raporu,
• İşbankası Yay. 1981 Akşin, Sina, İstanbul Hükümetleri ve Milli Mücadele: Mutlakiyete Dönüş 19181919, Son Meşrutiyet 1919-1920 İç Savaş ve Sevr’de Ölüm, İş Bankası
• Yayınları, İstanbul, 2010. Akyol, Taha, Ama Hangi Atatürk, Doğan Kitap Yayınları, İstanbul, 2008. __________, Atatürk’ün İhtilal Hukuku, Doğan Yayıncılık, İstanbul, 2012.
• Atatürk, Gazi Mustafa Kemal, Nutuk-Söylev, C. 1, 3. B., TTK Basımevi, Ankara, 1989. Atay, Falih Rıfkı, Çankaya, Sena Mat., İstanbul, 1980. Bilgen, Deniz, ABD’li Gözüyle
• Sivas Kongresi: Amerikan Mandası ve Gazeteci Louis Edgar Browne ‘un Faaliyetleri, Kaynak Yay., İstanbul, 2004. Cebesoy, Ali Fuat, Bilinmeyen Hatıralar, Yay. Haz.
• Osman Selim Kocahanoğlu, Temel Yay. İstanbul, 2005. Eroğlu, Nazmi, Ayıcı Arif: Atatürk’ün Okul ve Silah Arkadaşı Miralay Mehmed Arif Bey, Hayatı Konuşmaları ve Eseri,
• Yeditepe yay. İstanbul, 2014 İnönü, İsmet, Hatıralar, I. Kitap, Yay. Haz. Salahattin Selek, Bilgi Yayınları, Ankara 1985. Kansu, Mazhar Müfit, Erzurum'dan Ölümüne Kadar
• Atatürk'le Beraber, C., I, Ankara, 1966. Karabekir, Kazım, İstiklal Harbimiz, C-1, Yay. Haz. Faruk Özerengin, Emre Yay. İstanbul, 1995. __________, İstiklal Harbimizin
• Esasları, Yay. Haz. Faruk Özerergin, Emre Yay., İstanbul, 1995. __________, Paşaların Hesaplaşması: İstiklal Harbine Neden Girdik, Nasıl Girdik, Nasıl İdare Ettik”, Yay.
• Haz. Faruk Özerengin, Emre Yay. İstanbul, 1992. Kasalak, Kadir, Milli Mücadelede Manda ve Himaye Meselesi”, Genelkurmay Basımevi, Ankara, 1993. Kaya, Halit, Refet
• Bele: Askeri ve Siyasi Hayatı (1881-1963), Bengi Yayınları, Ankara, 2010. Kırzıoğlu, Fahrettin, Bütünüyle Erzurum Kongresi C. I, TTK, Ankara 1993.
• Miralay Mehmet Arif Bey, Anadolu İnkılabı: Milli Mücadele Anıları (1919-1923), Yay. Haz. Mehmet Demirbaş, İkdam Matbaası, İstanbul 1340 Okyar, Fethi, Üç Devirde Bir
• Adam, Yay. Haz. Cemal Kutay, Tercüman Yay. İstanbul, 1980. Okyar, Osman, Seyitdanlıoğlu, Mehmet, Atatürk, Okyar ve Çok Partili Türkiye: Fethi Okyar’ın Anıları”, İş
• Bankası Kültür Yay., Ankara, 2014. Oran, Baskın, Türk Dış Politikası: Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, İletişim Yayınları, C. I (1919-1980), 2004.
• Orbay, Rauf, Cehennem Değirmeni: Siyasi Hatıralarım, 1. Baskı, Truva Yayınları, İstanbul, 2004. Önal, Sami, Hüsrev Gerede’nin Anıları, Literatür Yayınları, İstanbul, 2002.
• Perinçek, Mehmet, Atatürk’ün Sovyetlerle Görüşmeleri:Sovyet Arşiv Belgeleriyle, Kaynak Yay., İstanbul, 2008. Sander, Oral, Anka’nın Yükselişi ve Düşüşü: Osmanlı
• Diplomasi Tarihi Üzerine Bir Deneme, Ankara Üniversitesi Yay. Ankara, 1987. Sander, Oral Sander, Siyasi Tarih, C.I, Ankara. 1989 Selek, Sabahattin, Anadolu İhtilali, C.II,
• İstanbul. 1987 Sonyel, Salahi, Türk Kurtuluş Savaşı ve Dış Politika, TTK, Ankara, 2014. Tevetoğlu, Fethi, Milli Mücadele Yıllarındaki Kuruluşlar, TTK, Ankara, 1991. Toparlı,
• Recep, Sivas Kongresi’nin Tutanakları, Sivas Valiliği Kültür Müdürlüğü Yayınları, Sivas, 2010. Yerasimos, Stefanos, Kurtuluş Savaşında Türk-Sovyet İlişkileri 1917-1923,
• Boyut Yay. İstanbul, 2000. Zenkovsky, Serge A., Rusya’da Türkçülük ve İslam, Günce Yayıncılık, Ankara, 2000. Zürcher, Erik Jan, Savaş, Devrim ve Uluslaşma: Türkiye
• Tarihinde Geçiş Dönemi (1908-1928), Çev. Ergun Aydınoğlu, İstanbul, 2009. 4. Makaleler __________, “Nutuk ve Diğerleri”, 70. Yılında Atatürk’ün Büyük Nutku
• Sempozyumu (20-21 Ekim 1997/ODTÜ Tarih Bölümü/Ankara), Ankara, 1997. __________, “Nutuk’u Okumak” Resmi Tarih Araştırmaları Dergisi, Sayı 5, Ankara, 2010.
• __________, “Türk İstiklal Harbi’nde Kuva-yi Milliye, Düzenli Ordu ve Cepheler”, Genelkurmay Personel Başkanlığı Askeri Tarih ve Stratejik Etüt (ATESE) Dairesi Başkanlığı
• Yay. Genelkurmay Basımevi, Ankara, 2014. __________, Amerikan Kaynaklarından Kurtuluş Savaşı Başında Ermenilerle İlgili Gelişmeler, Ermeni araştırmaları Dergisi, S.
• 50. 2015, S.1-74 Akar, İsmail, “Büyük Nutuk’un Kapsamı, Niteliği, Amacı”, Atatürk’ün Büyük Söylevi’nin 50. Yılı Semineri Bildiriler ve Tartışmalar, TTK, Ankara, 1980. Akgün,
• Seçil, Amerikalı Misyonerlerin Ermeni Meselesinde Rolü, Türk Kültürü Dergisi, C. XXVII, 1992. S.1-12 Armağan, Mustafa, “Atatürk’ün unutmak İstediği Mektup” Yeni Asya,
• 15.01.2007. Aysal, Necdet, “Savaş Dönemi ve Cepheler (Askeri ve Siyasi Gelişmeler)”, Başlangıcından Günümüze Türkiye Cumhuriyeti Tarihi, Ed. Temuçin Ertan, Siyasal
• Kitabevi, Ankara, 2011, s. 128-129. Aytepe, Oğuz, “Milli Mücadelede Manda Sorunu ve Mustafa Kemal’in Yaklaşımı” ,Atatürk Yolu Dergisi, Ankara Üniversitesi Türk İnkılap
• Tarihi Enstitüsü Yayınları, Sayı 24, Ankara, 1999-2003. Boztaş, Asena, Wilson İlkelerinin Türk Dış Politikasına Yansımaları: Realist ve Pragmatist Bir Perspektif, Akademik
• Bakış Dergisi, C. 7 sayı 14, 2014 s. 1-14 Çalışlar, Oral, “Fethi Okyar’ın Büyükada’daki evinde...”, Radikal, 17.06.2008. Ertan, Temuçin Faik, “Gaye-i Milliye Gazetesinin
• Tıpkıbasımı Üzerine Bir Değerlendirme”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, S 44, Güz 2009,s. 771-781 Kardaş, Ayşe, “Halide Edip
• Adıvar: Sürgün ve Mücadeleyle Geçen Bir Ömür”, Lacivert Dergisi Sayı 6, İstanbul, 2015. Kasalak, Kadir, “Erzurum Kongresinin Yapıldığı Günde Manda ve Himaye
• Konusunda Yazışmalar ve basında Tartışmalar”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C.8. Mart, 1992, Sayı 23 Kaynar, Mete Kaan, “Mondros’tan Nutuk’a: 30 Ekim 1918-15
• Ekim 1927”, Resmi Tarih Araştırmaları Dergisi, Sayı 5, Ankara, 2010. Koçak, Cemil, “Atatürk Nutuk’ta Kızdığı Paşalarla Sonradan Barıştı”, Star, 31.12.2011 Tarihli Makale
• Yazısı. Kurt, Yılmaz, “Tek Adama Doğru: 1927 Kongresi ve Büyük Nutuk”, Sonsöz, 10 Nisan 2017 Tarihli Makale. Uzun, Hakan; “Atatürk’ün Nutkunun İçerik Analizi”,
• Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi (CDAT), Hacettepe Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, Yıl 1-2, Ankara, 2005.
• Ünlü, Aslıhan,“Değişen Tarih ve Metin Anlayışı İçinde Biyografik Dram II, Tarihten Otobiyografiye, Otobiyografiden Drama Halide Edip Örneği”, Güzel Sanatlar Fakültesi
• Dergisi, Sayı 6, Dokuz Eylül Üniversitesi, İzmir, 2011. 5. Süreli Yayınlar Açık Söz, 24 Ağustos 1335, Pazar (24 Temmuz 1919 Perşembe) Gaye-i Milliye, 2 Mart 1337, Yıl 1,
• Sayı 1. Hâkimiyet-i Milliye, 19 Ağustos 1336, Perşembe, Sayı 57; 26 Temmuz 1336, Salı, Sayı 54; 10 Kanun-ı Sani 1336, Cumartesi, Sayı 1; 28 Kanun-ı Sani 1336,
• Çarşamba, Sayı 5; 11 Şubat 1336 Çarşamba, Sayı 8. 6. Dergiler Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, S. 82, Ekim 1982, s. 49 (Belge No: 1786). 7. Tezler Bilgen, Deniz “Sivas
• Kongresine Katılan Amerikalı Gazeteci: Louis Edgar Browne”, Erzurum Üniversitesi, Basılmamış Doktora Tezi, Erzurum, 1996. Gürgün, Ramazan, “Cumhuriyetimizin İlk Altı
• Başbakanının Kısa Haltercemeleri: Gazi M. Kemal Paşa, M. Fevzi Çakmak, H. Rauf Orbay, A. Fethi Bey (Okyar), Mustafa İsmet Bey (İnönü), Mahmut Celal Bey (Bayar)”,
• Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara 1987. Kıldan, Bayram, “ Ali Fethi Okyar: Hayatı, Şahsiyeti, Faaliyetleri”, Ankara
• Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara 1986. 8. Sözlükler Türkçe Sözlük, C. II, Türk Dil Kurumu, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih
• Yüksek Kurumu, TDK. Yayınları, Ankara, 1988. 9. İnternet Kaynakları TAVUKÇU, Sinan, “Sivas Kongresi Kararları’nda ‘Manda ve Himaye Kabul Edilemez!’ Cümlesi
• Yoktur”, Stratejik Düşünce Enstitüsü, 01.05.2012 tarihli Makale, http://www.sde.org.tr/tr/authordetail/sivas-kongresi-kararlarindamanda-ve-himaye-kabul-edilemez-cumlesi-
• yoktur/1091.