I. DÜNYA SAVAŞI SIRASINDA ve SONRASINDA ADANA ve KADİRLİ’YE GELEN GÖÇMENLERİN İSKÂNI ve KARŞILAŞILAN SORUNLAR

Yıl 2019, Sayı: 64, 103 - 140, 14.06.2019

Yusuf Ziya Bildirici

Öz

I. Dünya Savaşı s ırasında doğu vilâyetlerinin işgale uğraması üzerine Rus Ordusu’ndaki Ermenilerin katliamlarından kaçan yüzbinlerce insan Anadolu’nun demografik yapısının önemli ölçüde değişmesine neden olmuşlardır. Buna karşın Ortadoğu’dan gelen sığınmacılar düşük düzeyde kalmıştır. Türkiye’nin karşılaştığı en önemli iç göçlerden olan Doğulu göçmenlerden kaynaklanan demografik hareketler, mevcut ekonomik durumun daha da kötüleşmesine, gıda fiatlarında artışlara neden olacaktır. Doğu illerindeki işgalin ortadann kalkmasından sonra Türk Hükûmetlerinin olanaklarıyla göçmenlerin büyük çoğunluğunun geri dönüşleri sağlanırken, Çukurova’da kalan göçmenler Fransız işgali nedeniyle özellikle 1919 yılından itibaren yeniden göçmen konumuna düşerek yerleşim ve yaşam sorunlarıyla karşılaştılar. Türk-Yunan halklarının yer değişimi nedeniyle Adana ve civarında yerleşim sorunları yaşayan doğu göçmenleri uyum sürecini atlatıp üretici konuma geçene kadar ekonomik sıkıntılar yaşadılar. Göçmenler için işgalden en az etkilenen Kadirli’ye yerleşmek, bereketli topraklarında akraba ve hemşehrilerini bulmak, uğradıkları zulümden sonra avuntu kaynakları olmuştur. Bu çalışma işgale uğrayan Doğu ve Güney topraklarından gelen göçmenlerin yaşadıkları sorunları incelemeyi amaçlamaktadır. Osmanlı Devleti’nin son yıllarına ve Türkiye Cumhuriyeti hükûmetlerinin ilk yıllarına ilişkin, göç ve iskân siyaseti ile yerleşim sorunları mevcut yazılı kaynaklardan, yerinde yapılan görüşmeler ve Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi’ndeki birinci el kaynakların ışığında ele alınıp incelenecek, tanıklarla yerinde yapılan görüşmeler ortaya konulacaktır.

Anahtar Kelimeler

Adana, Göç, Göçmen, İskân, Kadirli

Kaynakça

• KAYNAKÇA 1. Arşivler Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi [ BCA ] BCA, 272.11.2.107.27. 272. BCA, 272.11.8.6.4-1, 2, 3. BCA, 272.11.17.73.13-1, 2. BCA, 272.11.16.69.9-1. BCA,
• 272.11.18.83.10-1, 2. BCA, 272.11.19.97.2-1, 2. BCA, 272.11.22.115.23, 23-1, 2. BCA, 272.12.35.4.9-1, 2. BCA, 272.12.35.5.2-2. BCA, 272.12.35.7.13-1, 2. BCA,
• 272.12.41.46.10-4. BCA, 272.12.41.46.11. BCA, 272.12.41.46.16-2. BCA, 272.12.41.48.3-1, 2. BCA, 272.12.41.48.8-1, 2, 3, 5, 6. BCA, 272.12.42.56.4-1, 2, 3, 4, 7, 8.
• BCA, 272.12.43.64.20-1, 2, 3, 4, 5, 6, 8, 9, 10, 11. BCA, 272.12.44.65.4-1, 2. BCA, 272.12.44.70.11
• BCA, 272.12.45.72.18-1, 2. BCA, 272.12.45.74.3. BCA, 272.12.45.74.22. BCA, 272.12.45.74-1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 25. BCA, 272.12.45.74.17-1.
• BCA, 272.12.45.75.18. BCA, 272.12.46.85.24-1, 2. BCA, 272.12.47.87.5-29. BCA, 272.12.48.95.19-2, 3, 4, 5, 6. BCA, 272.12.53.123.15, 1. BCA, 272.12.54.131.23-1, 2.
• BCA, 272.12.52.122.33-2, 3. BCA, 272.12.54.135.1-7. BCA, 272.12.56.142.14-1, 4. BCA, 272.12.56.143.21-1, 2, 3. BCA, 272.12.56.144.20-1, 2, 3. BCA, 272.12.58.156.4-
• 5. BCA, 272.12.59.162.29-1. BCA, 272.14.73.3.23. BCA, 272.80.4.10.17-3, 4.
• 2. Resmî Yayınlar İskân Tarihçesi (1932), Hamit Matbaası, İstanbul Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, Yıl 36, Sayı 86 (Nisan 1987), Genelkurmay Basımevi. Türkiye Hilâl-i
• Ahmer Cemiyeti Merkez-i UmÛmisi Tarafından 1339 Senesi Hilâl-i Ahmer Meclis-i Umûmisine Takdim Edilen (1335-1338) Dört Senelik Devreye Ait Rapor, Ahmed İhsan ve
• Şürekâsı, İstanbul, 1339. TBMM’nin 2. Dönem, 1. Yasama Yılı, 35. Birleşimi (13 Ekim 1923), Gündem 6/1.
• 3. Kitaplar Arı, Kemal, Büyük Mübadele: Türkiye’ye Zorunlu Göç (1923-1925), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 2003. Ayhan, Yusuf, Mustafa Kemal’in Pozantı Kongresi
• ve Adana’nın Kurtuluşu, İpek Matbaası, Adana, 1963. Işıkbol, Mansur, Çukurova’da Başlık, Ekrem Matbaası, Adana, 2017. Karpat, Kemal H., Osmanlı Nüfusu (1830-1914),
• İstanbul, 2003. Kaya, Erol; Birinci Dünya Savaşı ve Millî Mücadele’de Türk Mültecileri Vilâyât-ı Şarkiyye ve Aydın Vilâyeti Mültecileri (1915-1923), Ebabil Yay.: 81, Ankara,
• 2007.
• I. DÜNYA SAVAŞI SIRASINDA ve SONRASINDA ADANA ve KADİRLİ’YE…
• Küçükuğurlu, Murat, Türk Siyasî Tarihinde Erzurum (1923-1950), Atatürk Araştırma Merkezi Yayını, Ankara, 2012. Loti, Pierre, Can Çekişen Türkiye, (Çev. Fikret Şanoğlu),
• Elips Kitap/49, Ankara, Eylül 2004. Mehmed Asaf, 1909 Adana Ermeni Olayları ve Anılarım, TTk Yayınları XVI, Ankara 1982. Saydam, Abdullah, Kırım ve Kafkas Göçleri
• (1856-1876), TTK Basımevi, Ankara 1997. Süslü, Azmi, Ermeniler ve 1915 Tehcir Olayı, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Rektörlüğü Yayını No: 5, Ankara, 1990. Öğün, Tuncay,
• Unutulmuş Bir Göç Trajedisi Vilâyât-ı Şarkiye Mültecileri (19151923), Babil Yay.: 10, Ankara, 2004. 4. Makaleler Bayraktar, Hilmi, “Kırım Savaşı Sonrası Adana Vilâyeti’ne Yapılan Nogay Göç ve İskânları (1859-1861)”, Bilig, Sayı:45 (Bahar/2008), s. 45-72. Çapa, Mesut,
• “Mübadele’de Kızılay (Hilâl-i Ahmer’in Rolü”, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı: 10, 2001, s. 29-60. Çapa, Mesut, “Yunanistan’dan Gelen Göçmenlerin İskânı”, Atatürk
• Yolu Dergisi, Cilt 2, Sayı 5, 1990, s. 49-69. Efiloğlu, Ahmet, “24 Mayıs 1920 Tarihli Raporuna” Göre Aşair ve Muhacirin Müdüriyeti Umumiyesi ve Faaliyetleri”, Güney-Doğu
• Avrupa Araştırmaları Dergisi, Sayı: 19, 2011, s. 111-182. Erdem, Ufuk, “Aşâir ve Muhâcirûn Müdüriyet-i Umûmiyesi (1913-1922)”, ZfWT, Vol. 9 No. 1, 2017, s. 57-80. Güner,
• Zekâi, “Türkiye-Yunanistan Nüfus Mübadelesinde Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin İskân Politikası”, Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi ICENAS 38
• (10-15 Eylül 2007), Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, 2007, s. 1453-1466. Ilgar, İhsan, “Türk İstiklâl Harbi Güney Cephesi VI”, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi,
• Sayı:12, İstanbul, 1968, 15-20. İpek, Nedim, “Birinci Dünya Savaşı Esnasında Karadeniz ve Doğu Anadolu’da Cereyan Eden Göçler”, 19 Mayıs ve Millî Mücadele’de
• Samsun Sempozyumu, Samsun, 1994, s. 161-219. Karadeniz, Yılmaz, “Bitlis ve Muş’ta Ermeni Mezalimi 81913-1919)”, Turkish Studies, Volume 6/1, 2011, s. 1405-1420.
• Şenışık, Pınar, “1923 Türk-Yunan Nüfus Mübadelesi: Erken Cumhuriyet Döneminde Modern Devlet Pratikleri ve Dönüşen Kimlikler”, Studies Of The Ottoman Domain, Cilt:
• 6, Sayı: 10, 2006, s. 84-120. Yıldırım, Seyfi, “Balkan Savaşları ve Sonrasındaki Göçlerin Türkiye Nüfusuna Etkileri”, CTAD, Yıl 8, Sayı 16 (Güz 2012), 75-92.
• 5. Tezler Sarı, Muhammed, Atatürk Dönemi İç Anadolu Bölgesi’nde Îmar İskân Faaliyetleri (1923-1938), Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış
• Doktora Tezi, Konya, 2011. Yıldırım, Hatice, Mütareke Döneminde Göç ve İskân (1918-1923), Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı Türkiye
• Cumhuriyeti Tarihi Bilim Dalı, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara, 2015.
• 6. Sözlü Tarih Görüşmeleri 1955 Kadirli doğumlu Arif Bağcı (14.07.2018). 1942 Kadirli doğumlu Battal Işıkbol (28.03.2018). 1950 Kadirli doğumlu Cavit Kederoğlu
• (27.03.2018). 1948 Kadirli doğumlu Celal Tekgül (27.03.2018). 1943 Kadirli doğumlu Fahriye Tekgül (27.03.2018). 1941 Kadirli doğumlu Hasan Tekman (27.03.2018). 1939
• Azaplı doğumlu Mahmut Taşkaya (13.04.2018). 1942 Kadirli doğumlu Mansur Işıkbol (11, 13, 24.08.2018) 1954 Kadirli doğumlu Mehmet Bakırcı (11.04.2018) 1926 Kadirli
• doğumlu Mehmet Sesli (23.09.2018) 1948 Kadirli doğumlu Murat Gündem (22.09.2018). 1944 Kadirli doğumlu Musa İçdemir (27.03.2018). 1950 Kadirli doğumlu Necat
• Sesli (12, 14, 22.04/22, 23.07/22.09.2018). 1943 Kadirli doğumlu Necati Küçükyılmaz (27.03.2018). 1951 Kadirli doğumlu Nihat Terkeşlioğlu (10.04.2018). 1967 Kadirli
• doğumlu Nurettin Şabap (28.03.2018). 1940 Kadirli doğumlu Nuriye Eskimez (28.03.2018). 1942 Azaplı doğumlu Osman Taşkaya (13.04.2018). 1974 Kadirli doğumlu
• Önder Olgaç (28.03.2018). 1955 Kadirli doğumlu Remzi Yaşar (14.04.2018). 1954 Kadirli doğumlu Sadık Gökçeli (15, 19.04/16, 18.07.2018). 1938 Kadirli doğumlu Saime
• Sesli (27.03.2018). 1950 Kadirli doğumlu Sakine Karayazı (04.04.2018). 1945 Kadirli doğumlu Tezcan Sesli (23.09.2018).