AZERBAYCAN SOVYET HÜKÜMETİ’NİN MİLLİ MÜCADELE YILLARINDA İNGİLİZLER NEZDİNDEKİ BİR TEŞEBBÜSÜ: MALTA’DAKİ TÜRK ESİRLERİNİN SERBEST BIRAKILMASI MESELESİ

Yıl 2019, Sayı: 65, 1 - 30, 20.11.2019

Osman Akandere

Öz

Mondros Mütarekesi’nden sonra İngilizlerin ilk yaptıkları iş I. Dünya Savaşı’nda Türk ordularının başında bulunarak kendilerine karşı savaşmış olan komutanları tutuklayarak hapsetmek olmuştur. Kısa bir süre sonra da kontrolleri altında bulunan İstanbul’u resmen işgal ederek iyice yerleştiler ve çalışmalarına yeni başlamış olan Meclis-i Mebusanı bastılar. Bilahare de hem işgallere karşı gelip, halkı işgallere karşı örgütleme kapasitesi olan siyaset ve devlet adamlarını, hem de basın yayın yoluyla direnişe geçmiş kişileri, Anadolu'da başlayan Milli Kurtuluş Hareketine katılmalarını önlemek için Türkiye’den uzaklaştırmaya başladılar. Bunun için de en uygun gördükleri yer İngiliz sömürgesi olan Malta Adası idi. İlk sürgün kafilesinin gönderilmesi 28 Mayıs 1919’de başladı. Sayıları 145 civarında olan sürgünler Malta’da hapsedildiler. Malta Yârânı (arkadaşları) diye anılan Malta sürgünlerinden 64’ü Londra Görüşmelerinden sonra imzalanan protokol ile serbest kaldı. Diğerleri savaş suçlusu olarak alıkonmak istenince 16’sı adadan firar etmiş, geri kalanlar ise ancak Sakarya Savaşı’ndan sonraki 23 Ekim 1921’tarihli Türkİngiliz Esir Değişimi Anlaşması ile serbest kalarak geri dönebilmişlerdi. Azerbaycan Sovyet Hükümeti kurulduktan sonra (27-28 Nisan 1920) Anadolu’daki Milli Mücadele Hareketine yardım ve destek kapsamında yapmış olduğu ilk önemli hareket Malta’daki Türk esirlerini kurtarma girişimi olmuştur.
Bu anlamda Azerbaycan Sovyet Hükümeti, daha önce tutukladıkları İngiliz ve Fransız vatandaşlarını serbest bırakmak karşılığında İngilizler tarafından İstanbul’da tutuklanan ve Malta’da hapsedilmiş bulunan Türk sivil ve asker esirlerin serbest bırakılması şartını İngilizlere iletmişti. Sovyet Rusya Hükümeti de diplomatik ilişki içerisinde olduğu Ankara nezdindeki nüfuzunu artırmak için Malta’daki Türk esirlerin de serbest bırakılmasını arzu etmiş ve bunu Azerbaycan Sovyet Hükümeti’ne resmen bildirmiştir. Rusya’nın da onayıyla Azerbaycan Sovyet Hükümeti İngilizlerle Malta’daki Türk esirleri ile ilgili görüşmeleri başlatmıştır. Bu çalışmada Azerbaycan Sovyet Hükümeti’nin Malta’daki Türk esirleri konusunda İngilizler nezdinde başlattığı girişim ve yapılan görüşmeler; konuyla ilgili arşiv belgeleri, hatıratlar ile yapılan kitap, tez, makale ve bildiri gibi kaynaklarlar ışığında ele alınıp, incelenecektir

Anahtar Kelimeler

İngilizler, Malta, Türk Esirleri, Azerbaycan Sovyet Hükümeti

Kaynakça

• KAYNAKÇA Yayınlanmış Arşiv Belgeleri ATATÜRK, Mustafa Kemal Nutuk, III. Cilt(1919-1927), Belgeler, Bugünkü Dille Yayına Haz. İsmet Gönülal, Başbakanlık Basımevi, Ankara 1984.
• Atatürk’ün Milli Dış Politikası(Milli Mücadele Dönemine Ait 100 Belge 19191923), Cilt. 1, Kültür Bakanlığı Yayını, Ankara 1992. Azerbaycan Cumhuriyeti 1918-1920(Osmanlı
• Arşiv Belgeleri), Yay. Haz. Dr. Qiyas Şükürov-Dr. Vasif Qafarov, TEAS Yayıncılık, İstanbul 201 Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi(TBMM ZC), D.1, C.5.
• Kitaplar ADIGÜZEL, Hüseyin, Atatürk, Nerimanov ve Kurtuluş Savaşımız, İleri Yayınları, İstanbul 2006. AGAYEV, Mehman, Kurtuluş Savaşı Yıllarında Türkiye Azerbaycan
• İlişkileri, IQ Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul 2008. AKDEMİR, Aziz Hüdai, İstanbul Nasıl İşgal Edildi, Yay. Haz. İbrahim Öztürkçü, Kesit Yayınları, İstanbul 2017. AKŞİN,
• Sina, İstanbul Hükümetleri ve Milli Mücadele, Cem Yayınevi, İstanbul 1983. ALTINTAŞ, Ahmet, Belgelerle Milli Mücadele Döneminde Esirler, Anekdot Yayınları, Ankara
• 2008. ASLAN, Betül, I. Dünya Savaşı Yıllarında Azerbaycan Türklerinin Anadolu Türklerine “Kardaş Kömeği”(Yardımı) ve Bakû Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi, Atatürk
• Kültür Merkezi Yayını, Ankara-2000 ASLAN, Betül, Türkiye Azerbaycan İlişkileri ve İbrahim Abilov(1920-1923), Kaynak Yayınları, İstanbul 2004. ATATÜRK, Mustafa Kemal,
• Nutuk I, Cilt(1919-1920), Bugünkü Dille Yayına Haz. Zeynep Korkmaz, Başbakanlık Basımevi, Ankara 1984. ATATÜRK, Mustafa Kemal, Nutuk, III. Cilt(1919-1927),
• Belgeler, Bugünkü Dille Yayına Haz. İsmet Gönülal, Başbakanlık Basımevi, Ankara 1984. Azerbaycan Cumhuriyeti-Osmanlı Basınında(1918-1920), Yay. Haz. Dr. Qiyas
• Şükürov-Dr. Vasif Qafarov TEAS Yayıncılık, İstanbul 2018. BAL, Mehmet Akif, Milli Mücadele Dönemi’nde Bekirağa ve Malta Anıları, Ark Kitapları, İstanbul 2003. BAŞAK,
• Tolga, Türk ve İngiliz Kaynaklarıyla Mondros Mütarekesi ve Uygulama Günlüğü (30 Ekim-30 Kasım 1918), IQ Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul 2013. BAYAR, Celal, Ben de
• Yazdım, C. 5, Sabah Kitapları. BOZKURT, Abdurrahman, İtilaf Devletlerinin İstanbul’da İşgal Yönetimi, Atatürk Araştırma Merkezi Yayını, Ankara 2014. Büyük Devletler
• Kıskacında Bağımsız Azerbaycan(1918-1920). Editörler. Dr. Qiyas Şükürov-Dr. Vasif Qafarov, IQ Kültür sanat yayıncılık, İstanbul 2010. CRİSS, Bilge, İşgal Altında
• İstanbul, İletişim Yayınları, İstanbul 1994.
• GÖZTEPE, Tarık Mümtaz, Mütareke Günleri, Haz. H. Afşın Günaydın, Cümle Yayınları, Ankara 2017 JAESCHKE, Gotthard, Kurtuluş Savaşı İle İlgili İngiliz Belgeleri, TTK
• Yayınları, Ankara 1971 KARABEKİR, Kazım, İstiklal Harbimiz, Merk Yayıncılık İstanbul 1988. KARAYAKA, Ali, İşgal Altında İstanbul, İnkılâp Kitabevi Yayını, İstanbul 2016.
• KUTAY, Cemal, Malta Esirleri(Osmanlı Sürgünlerinin Öyküsü(1918-1921), Acar Bilgi Merkezi Yayınları, İstanbul 2014. ORBAY, Rauf, Cehennem Değirmeni(Siyasi
• Hatıralarım), Cilt: 2, Emre Yayınları, İstanbul 1993. ORBAY, Rauf, Siyasi Hatıralar, Örgün Yayınevi, İstanbul 2013. RYAN, Sir Andrew, Sonuncu Dragoman, Çev. Dilek
• Berilçen Cenkçiler, TTK yayınları, Ankara 2015 SABİS, Ali İhsan, İstiklâl Harbi ve Gizli Cihetleri, 5. Cilt, Nehir Yayınları. SARIAHMETOĞLU, Nesrin, Mücadeleye Adanan
• Hayat Neriman Nerimanov, Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2012. SARIHAN, Zeki, Kurtuluş Savaşı Günlüğü, C.I, TTK yayını, Ankara 1993. SİMAVİ, Lütfi, Son Osmanlı
• Sarayı’nda Gördüklerim(Sultan Mehmed Reşad Hanın ve Halifenin sarayında Gördüklerim) Örgün Yayınevi, İstanbul 2004. SONYEL, Salâhi R., Türk Kurtuluş Savaşı ve
• Dış Politika II, TTK Yayınları, Ankara 1986, SORGUN, Taylan, Mütareke Dönemi ve Bekirağa Bölüğü, Kamer Yayınları, İstanbul 1998. ŞİMŞİR, Bilal N., İngiliz Belgelerinde Atatürk(1919-1938) Cilt-2 Nisan-Aralık 1920, TTK Yayınları, Ankara 1975. ŞİMŞİR, Bilâl N., Malta Sürgünleri, Milliyet Yayınları, İstanbul 1976. Türk İstiklâl Harbi I, Mondros Mütarekesi ve Tatbikatı, Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt daire Başkanlığı Yayını, Genelkurmay Basımevi, Ankara 1999. TANSEL,
• Selahattin, Mondros’tan Mudanya’ya Kadar, Cilt I, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul 1991. TOKER, Yalçın Malta Sürgünleri’nden Portreler, Toker Yayınları, İstanbul 2006. TÜRKGELDİ, Ali Fuat, Görüp işittiklerim, TTK yayınları, Ankara 1984. YALÇIN, Hüseyin Cahit, Siyasal Anılar, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2000. YALÇIN,
• Hüseyin Cahit, İttihatçı Liderlerin Gizli Mektupları, Temel Yayınları, İstanbul 2002. YALKIN, Mustafa, Razi Bir Türk Casusunun Mütareke Hatıraları, Haz. Serpil Sürmeli,
• Atatürk Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü Yayınları, Erzurum 2007. YEGHIAYAN, Vartkes, Malta Belgeleri(İngiltere Dışişleri Bakanlığı Türk Savaş
• Suçları Dosyası), Belge Yayınları, İstanbul 2007. YERASİMOS, Stefenos, Kurtuluş Savaşı’nda Türk-Sovyet İlişkileri (1917-1923), Boyut Kitapları, İstanbul 2000 YILDIZTAŞ,
• Mümin, Yaralı Payitaht İstanbul, Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2010. QAFAROV, Vasif, Türkiye-Rusya İlişkilerinde Azerbaycan Meselesi (19171922), TEAS Yayıncılık,
• İstanbul 2018. QASIMOV, Musa, Azerbaycan-Türkiye Diplomatik-Siyasi Münasebetleri, El neşriyatı, Bakı 1998.